ابايدىڭ تۇڭعىشى - اقىلباي
سۋرەتتە: اباي ۇلدارى اقىلباي جانە ماعاۋيامەن بىرگە
اقىلباي - ابايدىڭ ءدىلدءا اتتى بءايبىشەسىنەن 1861 جىلى تۋعان تۇڭعىش بالاسى. ءدىلدءادان اقىلبايدان باسقا ءاءبدىراحيم (ءاءبىش), ماعاۋيا دەگەن بالالارى بولعان.
قۇنانبايدىڭ كىشى ايەلى نۇرعانىم، وزىنەن بالا بولماعاندىقتان، اقىلبايدى كىشكەنە كۇنىنەن ءوز باۋىرىنا باسادى. اقىلباي تۋعاندا ابايدىڭ ءوزى دە جاس، جاڭا وتاۋ يەسى ەدى. ءسويتىپ، اقىلباي جاس كۇنىنەن نۇرعانىم تاربيەسىندە بولىپ، قۇنانباي بالاسى قۇنانبايدىڭ كەنجە توقالىنىڭ ەركەسى اتانىپ وسەدى.
اقىلبايدى نۇرعانىم جاس باسىنان بەتىمەن جىبەرىپ، اسا شولجىڭ ەركە بالا ەتىپ وسىرەدى. اقىلبايدى تەك 9-10 جاس شاماسىندا، قۇنانبايدىڭ ۋكازنوي مولداسى اتانعان عابيتحانعا وقۋعا بەرەدى. اقىلباي 4-5 جىلداي مولدادان وقۋ وقيدى. ودان ءارى وقىمايدى. اقىلباي ءبىر جاسىنان باستاپ، نۇرعانىم قولىندا وسكەندىكتەن جانە ابايدىڭ 16 جاسىندا تۋعان بالاسى سياقتى ەمەس، اعايىنداس ىرعىزبايدىڭ ءبىر مىرزاسى سياقتى كورىنەدى. قۇنانباي وزىمەن تەڭ جەردەن قىز ايتتىرىپ، اقىلبايدى ۇيلەندىرەدى.
«وزىمەن تەڭ جەر» دەگەن ءسوزىمىزدى تۇسىندىرە كەتەيىك. ء«بىرجان-سارا» ايتىسىندا سارانىڭ اۋزىنان ايتىلعان:
…قۇدايدان قورىققان ارعىن وسال دەمەس,
قارادان حان بوپ شىققان قيسىق ەردى, - دەگەن سءوز بار.
قيسىق تەزەكۇلى نايمان ىشىندە مۇرىن رۋىنىڭ باسشى ادامى. 1844 جىلى قۇرىلعان كوكپەكتى (سەمەي وبلىسى) وكرۋگىنەن اعا سۇلتان بولىپسايلانعان. سوندىقتان قيسىقتى: «قارا قازاقتان شىعىپ، حان بولعان» دەپ دارىپتەيدى.
نايمان رۋىنىڭ شەجىرەسىن ولەڭمەن جازعان قىرىقمىلتىق سۇلەيمەن بي، قيسىق شەجىرەسىن بىلاي تارتادى:
…كوشكىمبايدىڭ بالاسى تەزەك دەيدى،
تەزەك ۇلى قيسىق حان نايمان بىلگەن.
ۇماقان، قاسەن، السەيت، نۇرپەيىستەر –
تورتەۋى حان بالاسى ۇلگى كورگەن.
قۇنانباي، ءوزى سياقتى قارادان شىعىپ «حان» بولعان، ياعني اعا سۇلتان بولعان، وزىمەن تەڭدەس قيسىقتىڭ جۇماقان دەگەن بالاسىنىڭ قىزى ىزىقانعا قۇدا ءتۇسىپ اقىلبايدى ۇيلەندىرگەن.
ۇيلەنگەن اقىلبايعا ەنشى ءبولىپ بەرىپ، قۇنانباي بۇل بالاسىن دا جەكە ءبىر اۋىل ەتەدى. بۇل كەزدەردەگى ءبىراز جىل، اقىلباي سياقتى قۇنانبايدىڭ جاڭا وتاۋ كوتەرگەن مىرزاسىنىڭ اۋىلى بولىپ، ساۋىق سايرانمەن وتەدى. جاسىنان كورگەن تاربيەسى، ۇشقان ۇياسى، قۇنانباي اتى اقىلبايدى ماساتتاندىرادى. اقىلباي جاس كۇنىنەن تالانتتى دومبىراشى، ولەڭشى دە بولادى. بىراق ول قۇنانباي اتاعىنا، ناعاشىلارىنىڭ اتا ارۋاعىنا ماساتتاناتىن. بۇل كەزدەردەگى اقىلباي ايتاتىن ولەڭ سارىنى:
ناعاشىم ەر قازىبەك اۋليە وتكەن،
فانيدەن ۋاقىت جەتىپ و دا كەتكەن.
ساسقان جان جەر شەتىنەن بابام دەسەم،
ارۋاعى كوز اشقانشا كەلىپ جەتكەن، - دەگەن سياقتى بولاتىن.
اقىلبايدىڭ «ناعاشىم ەر قازىبەك» دەيتىنى: قاراقەسەك، قازداۋىستى قازىبەك بي، ونىڭ بالاسى تىلەنشى بي، تىلەنشىنىڭ بالاسى الشىمباي بي، الشىمبايدىڭ بالاسى ءجۇسىپ. ءجۇسىپتىڭ قىزى دىلداعا 1860 جىلى اباي ۇيلەنگەن. ابايدىڭ ءدىلدادان تۋعان تۇڭعىش بالاسى اقىلباي.
اقىلبايدىڭ جاس كۇنىنەن اكەسى ابايدان اۋلاق وسكەنىن، ونىڭ اق كوڭىل اڭقاۋلىعىن پايدالانىپ، اباي دۇشپانداردى اكە مەن بالانىڭ اراسىنا وت جاعىپ، زۇلىمدىق ايلا جاساپ، ەكەۋىن مۇلدەم اجىراتپاق تا بولعان.
اباي بالاسىنىڭ وسىنداي مىنەزدەرىنە، جاسىنان كورگەن جاعىمسىز تاربيەسىنەن پايدا بولعان ادەتتەرىنە قاتتى كەيىپ «اتا-اناعا كوز قۋانىش» دەگەن ولەڭىن (1890) جازادى.
ابايدىڭ بۇل ولەڭى تالپىنباي جۇرگەن تالانتتى اقىلبايعا ۇلكەن وي سالىپ، قاتتى تولعانتادى. بۇل كەزدە اباي اۋىلى ناعىز ۇلكەن ۇلگىلى مەكتەپكە اينالعان بولاتىن. اقىلباي جىگىت اعاسى بولىپ قالعان كەزى دە ەدى.
ەڭدى بۇدان بىلايعى اقىلباي ءومىرى اباي الدىندا اقىن شاكىرت بولىپ، ءوزىنىڭ تالانتتى ىنىلەرىنە اقىن اعا، اقىل اعا اتانىپ وتەدى. اقىلباي اسا شەبەر مۋزىكانت، دومبىرا، گارمون، سكريپكاعا جۇيرىك، ماقتاۋلى ونەرپاز بولادى.
قۇنانبايدىڭ مىرزاسى اتانىپ، «بۇلعىننان ىشىك كيىپ» بۇلاقتاپ وتكىزگەن ماعناسىز ءومىرىن اقىلباي قالجىڭ-شىنى ارالاس: اقىلباي اباي توڭىرەگىندەگى ارجاقتى تالانتتى شاكىرتتەرىنىڭ ءبىرى. اقىلبايدىڭ اقىندىعىمەن بىرگە ءان شىعاراتىن كومپوزيتورلىق ونەرى دە بولعان.
«اقىلباي ساۋىقشىل ءانشى، سكريپكاشى بولاتىن… دومبىراعا قازاقتىڭ ەسكى كۇيلەرى: «ازامات قوجا»، «بۇلاڭ جىگىت»، «بەس تورە»، «اسىر قالشا» دەگەن كۇيلەردى تارتاتىن.
ءوز ويىنان شىعارعان ءبىز بىلەتىن ەكى ءانى بار. ء«بىرىنشىسى، «ىشىك كيدىم بۇلعىننان كامشات جاعا». ەكىنشىسى، مىنانداي ولەڭمەن ايتىلادى:
ماتاي دا الىس ءبىرتالاي جەر دەگەن سوڭ،
ءبىر ءان تاۋىپ الەكەم بەر دەگەن سوڭ.
ون مينۋتتا ويىما وسى ءان ءتۇستى،
قاپاش-قۇپاش كوڭىلدى سەرمەگەن سوڭ.
بۇل كەيىنگى ءاندى ماتاي ەلىنە، ابايدىڭ ءبىر بالاسى، اقىلبايدىڭ ءىنىسى تۇراشتىڭ قاينىنا، كۇيەۋ جولداس بولىپ بارارىندا ءانشى الماعانبەت: «اقىل اعا، ءبىر جاڭا ءان تاۋىپ بەرشى»، - دەگەندە قولما قول ايتىپ بەرگەن ءانى ەكەن.
اقىلبايدىڭ اقىندىق اتىن تاريحتا قالدىرعان ونىڭ پوەمالارى. اقىلبايدا بىزگە ءمالىم ونداي پوەمالار ۇشەۋ. ول: «داعىستان» (كارى ءجۇسىپتىڭ»), «زۇلىس»، «جارراح باتىر».
«داعىستان» پوەماسىنىڭ تاقىرىبىن اقىن شاكىرتتەرىنە اباي ءوزى ۇسىنادى. بۇل پوەمانى جازۋعا اقىلباي، ماعاۋيا، تاعى بىرەر شاكىرتى كىرىسەدى. پوەمانى بارىنەن بۇرىن جازىپ شىعىپ، وقىعان اقىلباي بولادى. اقىلباي جازعان «داعىستان» ابايعا جانە بارلىق اقىن شاكىرتتەرگە ۇنايدى دا بۇل تاقىرىپتى مەڭگەرگەن اقىلباي دەپ ۇيعارادى.
اقىلباي جاس كەزىندە ءتورت-بەس جىل قۇنانباي اۋىلىنىڭ مولداسىنان ەسكىشە وقىپ حات تانىعاننان باسقا، ۇزاپ وقىماعان. ابايدىڭ ۇلگى-ونەگەسىمەن اقىلباي زامانىنىڭ سانالى ازاماتى، ادەبيەتكە شىن بەرىلگەن اقىن بولادى. ابايدىڭ ادەبيەت، ونەر-ءبىلىم جايىنداعى، ادامگەرشىلىك، مادەنيەت جايىنداعى وسيەتى اقىلبايدىڭ دۇنيەگە كوزىن اشادى. اسىرەسە، ورىس مادەنيەتىنەن ونەگە الۋى، ورىس ادەبيەتىنەن ۇلگى الىپ ءوسۋى، اقىندىق تالانتىنا كەڭ جول اشادى. اقىلباي اباي وسيەتىن تىڭداپ قانا ەمەس، ءوز بەتىمەن ورىس اقىندارىن وقۋعا، تەرەڭ ءتۇسىنىپ ۇعۋعا قولى جەتەدى. پۋشكين مەن لەرمونتوۆ اقىلبايدىڭ سۇيىكتى اقىندارى بولادى. وسىنداي ۇلى اقىنداردى وقىپ، ونەگە العان اقىلباي قازاق ادەبيەتىندە تۇڭعىش كاۆكازدى جىرلاعان اقىن.
اقىلباي، ۇستازى ابايدىڭ اقىلىمەن تاۋ حالقىنىڭ ومىرىنەن «داعىستان» (كارى ءجۇسىپ»), افريكاداعى زۇلىستار جايىنان «زۇلىس» سياقتى تاماشا رومانتيكالى پوەمالاردى جازىپ، قازاق ادەبيەتىندە پوەما جانرىنىڭ جاڭا ءتۇرىن دامىتقان، تالانتتى مادەنيەتتى اقىن.
اقىلباي اكەسى ابايمەن بىرگە 1893-1894 جىلدار سەمەي قالاسىنداعى باستاۋىش ءبىلىم بەرۋ ىسىنە قامقورلىق جاسايتىن قوعامنىڭ تولىق مۇشەسى بولادى. ءسويتىپ ءوز تۇسىندا مادەني-اعارتۋ ىسىنە قاتىناسقانى بايقالادى.
1895 جىلى ءابدىراحمان ولىمىنە جازعان جوقتاۋ ولەڭى، كەيىن 1904 جىلى ءىنىسى ماعاۋيانىڭ قايتىس بولۋىنا شىعارعان جوقتاۋى دا ساقتالعان. بىراق، نەگىزىندە اقىلبايدى تالانتتى اقىن ەتىپ تانىتقان ونىڭ بەلگىلى پوەمالارى: «داعىستان» (كارى ءجۇسىپ), «زۇلۇس»، «جارراح باتىر». بۇل شىعارمالاردىڭ ىشىنەنبىزگە تولىق جەتكەنى تەك «داعىستان» عانا، «زۇلۇس» پوەماسىنىڭ باسى ساقتالسا، «جارراح باتىر» تۇگەلدەي جوعالىپ كەتكەن.
اقىن ءومىرىنىڭ سوڭعى جىلدارى اۋىر قايعىمەن ءوتتى. ايەلى قايتىس بولادى. 1895 جىلى ءىنىسى ءابدىراحيم ء(ابىش) قايتىس بولادى، 1904 جىلى ەكىنشى ءىنىسى ماعاۋيا قايتىس بولادى. ماعاۋيانىڭ سوڭىنان كوپ كەشىكپەي اكەسى قايتىس بولادى.
اقىلباي اباي ولىمىنەن قىرىق كۇننەن سوڭ، اكەسىنىڭ قىرقىن بەرگەن كۇنى، 1904 جىلى 43 جاسىندا سەمەي قالاسىندا كەنەتتەن قايتىس بولعان. اقىلباي بەيىتى سەمەي وبلىسى، اباي اۋدانى، ءوز قىستاۋى – تىشقان بۇلاعىنىڭ قاسىندا.
اقىلبايدان ءۇش بالا بولعان: الىمقۇل، اۋباكىر جانە يسرايل.
ءادەبيەتتەر ءتىزىمى:
اقىلباي // اباي: ەنتسيكلوپەديا.- الماتى: «اتامۇرا»، 1995.-68-69 ب.
اقىلبايدىڭ اقىندىعى: اباي – 165 ج. // ەرتىس ءوڭىرى. - 2010. - 11 شىلدە. - 12-13 ب.
اۋباكىروۆا ن. اقىلبايدىڭ اقىندىعى // سەمەي تاڭى . - 2011. - 17 مامىر. - 3 ب.
بەيسەمباەۆ م. ءارى اقىن، ءارى كومپوزيتور // سەمەي تاڭى.-1981.-18 نويابر.
ەردەمبەكوۆ ب. اقىلبايدىڭ اقىندىعى // ەرتىس ءوڭىرى. - 2010. - 11 شىلدە. - 12-13 ب.
جۇماليەۆ ق. اقىلباي ابايۇلى // ءحۋىىى-ءحىح عاسىرداعى قازاق ادەبيەتى.-الماتى، 1971.-389-405 ب.
مۇحامەدحانوۆ ق. ابايدىڭ اقىن شاكىرتتەرى.- الماتى، 1993.-224 ب.
