سوڭعى كەزەڭدە ۋكراينادا بەلەڭ العان ساياسي داعدارىس ءبىرىنشى كەزەكتە ۇلتتىق مەملەكەتتى قۇرۋمەن بايلانىستى پروتسەسس.  سوۆەتتەر وداعى ىدىراعان تۇستا، ۋكراينا ەۋروپا وداعىنا ۇمتىلىس تانىتپاستان بۇرىن وزىنە ۇيرەنشىكتى رەسەي وربيتاسىنىڭ تۇسىندا ساقتالىپ قالۋعا ىنتا ءبىلدىردى. دەگەنمەن ۇلتتىق سانا مەن شىن مانىندەگى تاۋەلسىز مەملكەتتىلىك يدەياسى ۋاقىت وتە كەلە باسىمدىق تانىتا باستادى. مۇنىڭ سەبەپتەرى دە سالدارى دا كۇردەلى. بۇل ماقالا شەڭبەرىندە ءبىز قىرىمنىڭ تاعدىرى مەن قىرىمدا ورىن العان ساياسي ماسەلەنىڭ گەوساياساتقا ىقپالىنا توقتالساق دەگەن ماقسات قويىپ وتىرمىز.

         قىرىم ەجەلدەن الەمدەگى ەڭ ماڭىزدى ستراتەگيالىق ءتۇيىندى ايماقتاردىڭ ءبىرى. التىن وردا مەملەكەتى ىدىراعاننان كەيىن نوعايلى مەملەكەتى مەن قىرىم حاندىعى ونىڭ رۋحاني ءىزباسارى رەتىندە دامىدى. تۇركى حالىقتارىنا گەوستراتەگيالىق باسىمدىق بەرىپ وتىردى. كەيىنگى كەزەڭىندە وسمان يمپەرياسىنىڭ ءبىر بولىگى رەتىندە ۇلى يمپەريانىڭ قارا تەڭىزدەگى ستراتەگيالىق مۇددەلەرىن قورعاپ، ايماقتاعى ەڭ ىقپالدى كۇش رەتىندە قالىپتاستى. ءتىپتى پەتر ءى ازاۋ تەڭىزىنە جاساعان جورىعىندا جەڭىلىس تابۋىنىڭ ءوزى قۋاتتى قىرىم مەملەكەتىمەن بايلانىستى بولدى. بىراق كەز-كەلگەن تۇركى مەملەكەتى سەكىلدى قىرىم حاندىعىنىڭ تۇبىنە  مەملەكەتتىڭ ىشىندەگى الاۋىزدىق جەتتى. رەسەيدىڭ قىرىم تۇبەگىن باسىپ الىپ قارا تەڭىزگە ىقپال جۇرگىزۋگە دەگەن نيەتى ىشكى ساياسي داعدارىسقا ۇلاسىپ، قىرىم حاندىعىنىڭ رەسەي يمپەرياسىنىڭ قۇرامىنا كىرۋىنە ىقپال ەتتى. نەگىزى جوعارىدا ايتىلعان ەكى مەملەكەت نوعاي ورداسى مەن قىرىم حاندىعىنا بايلانىستى رەسەي يمپەرياسىنىڭ ەرەكشە پوزيتسياسى بولعاندىعى جانە بار ەكەندىگى اڭعارىلادى. رەسەي ءوزىنىڭ تاريحي جادىندا وسى ەكى مەملەكەتتى التىن وردانىڭ ءىزباسارى جانە تيىسىنشە ميراسقورى رەتىندە قابىلداعاندىعى اڭعارىلادى. نوعاي ورداسىن الا سالىسىمەن التىن وردانىڭ استاناسى بولعان سارايشىق قالاسىن ورتەپ جىبەرۋى، قىرىمدى العان تۇستا جاڭا بيلىك ورتالىعىن باقشاسارايدان سەۆاستوپولگە اۋىستىرۋ يدەياسى دا وسى ەكى ۇلىستىڭ مەملەكەتتىگىن ۇمىتتىرۋ نيەتىن بىلدىرەدى. بۇل پسيحولوگيالىق كومپلەكس ۇلىرەسەيلىك شوۆينيزممەن قوسىلا وتىرىپ، قىرىمدى وزگە ەگەمەندى مەملەكەتتىڭ قۇرامىندا قالدىرا قويۋى ەكىتالاي ەدى. بەرتىن كەلە  سوۆەتتەر وداعىنىڭ قۇرامىنداعى رەسەي قىرىمدى ۋكرايناعا سىيلاعانىمەن ماسكەۋ بۇل ايماقتى ءجىتى نازارىنان شىعارعان ەمەس.

         ۋكرايناداعى داۋ باستالا سالىسىمەن رەسەيدىڭ قىرىمدى وزىنە قوسىپ الۋعا دەگەن نيەتى ايقىن سەزىلە باستادى. بۇعان نەگىز دە جوق ەمەس ەدى.

         بىرىنشىدەن، رەسەيدىڭ قارا تەڭىزدەگى اسكەري-تەڭىز فلوتىنىڭ نەگىزگى بازاسى قىرىمدا ورنالاسقان. ياعني بۇل ايماقتىڭ رەسمي ماسكەۋدەن تاۋەلسىز ءبىر ورتالىققا باعىنۋ ستسەناريى ەشقاشان رەسەي فەدەراتسياسىنىڭ جوسپارىنا كىرمەگەن.

         ەكىنشىدەن، ۋكراينا سەكىلدى وزىنە اعايىن مەملەكەتتىڭ تەرريتورياسىن اننەكسيالاۋ ارقىلى رەسەي ءوزىنىڭ كورشىلەرىن ءوزىنىڭ ومىرلىك قاجەتتىلىكتەر ايماعىنا جاتقىزاتىندىعىن كورسەتتى. ياعني، ءوزىنىڭ ماڭىندا رەسەيدەن دەربەس، رەسەيمەن كەلىسىلمەگەن ساياسات جۇرگىزەتىن مەملەكەتتىڭ بولۋى سولتۇستىكتەگى كورشىمىزدىڭ جوسپارىنا كىرمەيدى. ال بۇل ورىن العان جاعدايدا «وتانداستار» مۇددەسىن قورعاۋ نيەتىمەن رەسەي كۇش قولدانۋدان تايىنبايتىندىعىن كورسەتتى.

         ۇشىنشىدەن، ءپۋتيننىڭ بيلىكتە قالۋىنا جانە جەكە بيلىگىنىڭ نىعايۋىنا ىقپال ەتەتىن فاكتور «كۇشتى ليدەرگە ارقا سۇيەيتىن، كۇشتى مەملەكەت» يدەياسى ەكەندىگى ايقىن. رەسەيدەگى دەموكراتيالىق قۇندىلىقتار مەن ۇدەرىستەردىڭ توقتاتىلۋى قوعام تاراپىنان نارازىلىق تۋدىرماي جاتقان جوق. بۇعان جازدا ماسكەۋدى دۇرلىكتىرگەن بولوتنىي وقيعالارى مىسال بولا الادى. بيلىك ءوز اتىنان بۇل ارەكەتتەردى توقتاتۋ ءۇشىن يدەولوگيالاردىڭ ىشىندەگى ەڭ قاراپايىم ءارى ءتيىمدى قۇرال ۇلىرەسەيلىك شوۆينيزمگە بەت بۇرۋى ىشكى ماسەلەلەردەن نازاردى سىرتقا اۋداراتىندىعى ءسوزسىز.

         تورتىنشىدەن، پۋتين رەسەيدىڭ تاريحىندا جەر جيناۋشى پاتشا رەتىندە قالعىسى كەلەتىندىگى ءسوزسىز. بۇل تاريحي تانىمداعى ەڭ كۇردەلى ءارى داۋلى ماسەلە تۇلعانىڭ تاريحتاعى ورنىن قايتا قاراۋعا ىقپال ەتەدى. ايتپەسە، ەشقاشان ورىستىڭ جەرى بولىپ ەسەپتەلمەگەن ايماقتى، «رەسەيگە قايتتى» دەۋدىڭ ءوزى ۇلكەن ابەستىك ەمەس پە؟

ەڭ قىزىعى – قىرىمنىڭ تاعدىرىن شەشۋگە قىرىم تاتارلارىنىڭ  جەتكىلىكتى دارەجەدە  قاتىسپاعاندىعى. قىرىمداعى تاتار دياسپوراسىنىڭ ويى ەشقاشان ءبىر مەملەكەتتىڭ قۇرامىنان شىعىپ، ەكىنشى مەملەكەتتىڭ قۇرامىنا كىرۋدەن تۇرماسى بەسەنەدەن بەلگىلى. ليبەرالدى كيەۆتى قاتال ماسكەۋگە اۋىستىرۋ يدەياسى تاتارلار تاراپىنان ەشقانداي قولداۋعا يە بولعان جوق، قايتا قارسىلىق تۋعىزدى. دەگەنمەن، بۇل داۋىس ەسكەرۋسىز قالدى. شىن مانىندە قىرىم تاتارلارىنىڭ ويى – ازىرگە ۋكراينا قۇرامىندا قالىپ اۆتونوميانىڭ شەگىن مۇمكىندىگىنشە كەڭەيتۋ. ۋاقىت وتە كەلە تەڭىزدىڭ ارعى جاعىنداعى تۇركياعا جانە وزگە دە تۇركىتىلدەس مەملەكەتتەرگە ارقا سۇيەي وتىرىپ، ءوز مەملەكەتتىگىنە قول جەتكىزۋ بولعاندىعى ايقىن. قىرىمدى ۋكراينانىڭ قۇرامىندا قالدىرۋ ءۇشىن رەسمي انكارا مۇنداي ارەكەتكە بارىپ تا ۇلگەردى. تۇرىك رەسپۋبليكاسىنىڭ سىرتقى ىستەر ءمينيسترى ماسكەۋگە كەلىپ ۋكرايناداعى كەز-كەلگەن تەرريتوريالىق وزگەرىستەرگە قارسى ەكەندىگىن مالىمدەدى. قازاقستان پرەزيدەنتى ن.ءا. نازارباەۆ تا رەسەي تاراپىنان قىرىمعا اسكەر كىرگىزبەۋىن ءوتىنىپ، رەسەي پرەزيدەنتىنە تەلەفون شالۋى بۇل ستسەناريدى مۇمكىن قىلعانداي ەدى. بىراق، رەسەي بۇل پىكرمەن كەلىسپەدى. وسىلايشا قىرىم تاتارلارى ءوز مەملەكەتتىگىن قۇرۋ مۇمكىندىگىنەن ايرىلىپ قالدى.

قىرىمنىڭ رەسەي قۇرامىنا كىرگەنىنەن ۇتىلعان جالعىز قىرىم تاتارلارى ەمەس. قىرىمدى قۇرامىنا قابىلداۋدان ەڭ كوپ ۇتىلعان رەسەيدىڭ ءوزى.

بىرىنشىدەن، قىرىمدى ءوز قۇرامىنا كىرگىزۋ ارقىلى رەسەي بۇكىل ۋكراينادان ايرىلدى. ۋكرايناداعى العاشقى ءتۇرلى-ءتۇستى توڭكەرىستەن كەيىن بيلىككە كەلگەن يۋششەنكوعا قارسى ساياساتتىڭ ناتيجەسىندە رەسەي ءوز جاقتاسى بولىپ تابىلاتىن يانۋكوۆيچتى بيلىككە اكەلدى.  ەندى بۇدان بىلاي   ونداي جاعدايدىڭ قايتالانۋى مۇمكىن ەمەس. ەشقاشان ەشبىر ۇلت ءوز تەرريتورياسىنىڭ ءبىر بولىگىن اننەكسيالاعان مەملەكەتپەن جاقسى قاتىناس قۇرۋدى ءوزىنىڭ نەگىزگى ماقساتى ەتىپ قويعان ساياساتكەردى قولداماسى ايان. بۇدان باسقا قىرىم ىلعي ەلەكتورالدى تۇرعىدان رەسەيدى جاقتاۋشى پارتيالارعا داۋىس بەرەتىن ايماق بولاتىن. بۇگىنگى كۇنى بۇل ايماق تۇرعىندارى ۋكراينالىق ساياسي ارەنادان كەتىپ قالدى. ياعني، شىن مانىندە رەسەيشىل ساياساتكەرلەرگە داۋىس بەرەتىن ەلەكتورات ازايدى.

ەكىنشىدەن، رەسەي  سوۆەتتىك وداق ىدىراعاننان كەيىن العاش رەت وزگە مەملەكەتتىڭ تەرريتورياسىنا قول سۇعىپ، شىن مانىندە اننەكسيالادى. تۋراسىن ايتقاندا، الەمدىك ارەنادا السىزدەردى قولداۋشى، ادىلەت سۇيگىش رەسەيدىڭ بۇل ارەكەتى كورشىمىزدىڭ عالامدىق دەڭگەيدەگى بەدەلىنە نۇقسان كەلتىردى. وڭتۇستىك وسەتيا مەن ابحازيادا رەسەي بۇل مەملەكەتتەردىڭ تاۋەلسىزدىگى ءۇشىن قورعاۋشى ەل رەتىندە كورىنگىسى كەلدى. ياعني، «ادىلەتسىز» سااكاشۆيليدەن وسى ەكى مەملەكەتتى قۇتقارىپ قالدى. ال قىرىم جاعدايىندا رەسەي قىرىم تاۋەلسىزدىگى ءۇشىن كۇرەسكەر بولا الماسى انىق. سەبەبى: قىرىم تاۋەلسىزدىگىن العان جوق، رەسەيدىڭ قۇرامداس بولىگىنە اينالدى. ءتىپتى، رەسمي كرەملدىڭ ءوزى مۇنى باياعى يمپەريانىڭ جەرىن قالپىنا كەلتىرۋ دەپ قاراستىراتىندىعىن جاسىرمادى.

ۇشىنشىدەن، رەسەي قىرىمداعى ارەكەتتەرى ارقىلى كورشىلەرىنىڭ كوڭىلىنە ۇرەي ۇيالاتتى. سەبەبى: كەز-كەلگەن كورشى مەملەكەتتىڭ دەربەس، تاۋەلسىز ساياسات جۇرگىزۋگە دەگەن ىنتاسى رەسەي تاراپىنان  تەڭ دارەجەلى ارىپتەستىك ورناتۋعا دەگەن باستامانى جوققا شىعارعانداي بولدى. ەۋرووداقپەن اسسوتسياتسيا تۋرالى كەلىسىمشارتقا رەسمي كيەۆتىڭ قول قويۋ ىنتاسىنىڭ ءوزى رەسەيدىڭ مۇنداي قارسىلىعى مەن سانكتسيالارىنا ۇشىراۋى كەز-كەلگەن شەكارالاس مەملەكەتكە كۇدىك  ويلاتاتىنى ايقىن.

تورتىنشىدەن،  رەسەي قىرىمدى قوسىپ الۋدىڭ اقىرىندا ەكونوميكالىق سانكتسيالارعا ۇشىرادى. بۇل – رەسەيدىڭ وزىنە دە، رەسەيمەن تىعىز ەكونوميكالىق بايلانىستى دامىتۋعا ىنتاسى بار ەلدەر ءۇشىن دە ءتيىمسىز. ارينە، رەسەي ەكونوميكاسى الەمدىك ەكونوميكادا وزىندىك ورنى بار قۋاتتى ەكونوميكا، بىراق، سانكتسيا قولدانۋشى مەملەكەتتەردىڭ الەۋەتى بۇدان كەم ەمەس. سوندىقتان، رەسەيگە دەگەن قارسىلىق، رەسەيگە  سانكتسيا جاريالاعان ەلدەر اراسىندا ينتەگراتسيالىق پروتسەسستەرگە جول اشادى. دەمەك، بۇل ەلدەردىڭ ەكونوميكاسى ءوزارا ينتەگراتسيالانۋ ارقىلى رەسەيگە بايلانىستى قولدانعان سانكتسيالاردان بولۋى مۇمكىن شىعىنداردىڭ تاۋەكەلىن تومەندەتەدى. سوڭعى ۋاقىتتاعى باراك وبامانىڭ بريۋسسەلگە ساپارىندا تالقىلانعان ەڭ ماڭىزدى سۇراق تا وسى. ەگەر اقش ەۋروپانىڭ گازعا دەگەن مۇقتاجدىقتارىن جاقىن ارادا قامتاماسىز ەتە الاتىن بولسا، وندا سانكتسيا رەسەيگە اۋىر تيەرى ءسوزسىز.

بەسىنشىدەن، رەسەيدىڭ قىرىمدى قوسىپ الۋى ايماقتىق قاۋىپسىزدىك تۋرالى كەلىسىمدەردىڭ، ونى ايتاسىز، ەكونوميكالىق كەلىسىمدەردىڭ تۇككە تۇرمايتىندىعىن كورسەتتى. قىسقاسى،  رەسەي ءوز مۇددەسىنە قايشى كەلەتىن  كەز-كەلگەن شارتتى بەلدەن باساتىندىعىن ايقىندادى. ءتىپتى، ناتو-عا التەرناتيۆتى الەم كونتسەپتسياسىن ۇسىنىپ جۇرگەن شانحاي ىنتىماقتاستىق ۇيىمىنا قاتىسۋشى مەملەكەتتەردىڭ وزدەرى اتالعان ماسەلەدە بىرىزدىلىك تانىتا المادى.

بىراق، بۇل ساياسي داعدارىستىڭ ەڭ ماڭىزدى ساباعى – ۇلتتىق مەملەكەتتىلىك پەن مەملەكەتتىك تاۋەلسىزدىك يدەياسىنىڭ وزەكتىلىگىنىڭ جاڭا ساپاعا كوتەرىلگەندىگىن ايقىنداپ بەردى.

Abai.kz