رەسەي قىرىمدى (قىرىم اۆتونوميالى رەسپۋبليكاسىن) قىرىنا العان العاشقى كۇندەردىڭ بىرىندە (ناۋرىزدىڭ 2-3-تەرىندە) شىعىس قازاقستان وبلىسىنداعى كازاكتار قوقاڭداسىپ قالىستى. وزدەرىن بۇرىنعى پاتشالى رەسەيدىڭ قاس ساربازدارى سانايتىن ولار ايتەۋىر ورىس مۇددەسى ءۇشىن بارىن سالۋعا قاشاندا دايار قاۋىم (سوسلوۆيە). ىلگەرىدە دە ىلىك ىزدەپ، ۇرىنارعا قاراپ تاپپاي جۇرەتىن قاۋىم وسى جولى قاۋقىلداسىپ-اق كەتىپ ەدى، بىراق بەردىبەك ساپارباەۆ سياقتى بەرەن اكىم الگى «باتىرلاردى» جيىپ الدى دا ءا دەگىزبەي اۋسەلەلەرىن باسىپ، ءۇيدى-ۇيىنە تاراتىپ جىبەرگەن. بىراق، پيعىلىن تەرىسكە سالعان پەندەلەردى تيىپ بولا ما، كازاكتاردان كەيىن پاشەۆيچ دەگەن بىرەۋ شىقتى (http://abai.kz/content/ashyk-khat-kazakstandagy-kazaktardyn-kyryp-zhatkan-eskeri-yiymdaryn-tekserinizder).  اۋعان سوعىسىنا قاتىسىپتى. قازاقستان ازاماتى ەكەن. ول دا قىرىم دەگەندە قىلعىنىپ جۇرگەننىڭ ءبىرى كورىنەدى، «مۇددەلەس، قارۋلاستارىمدى ەرتەمىندە رەسەيگە تارتامىن» دەپ قاعىندى.  پاشەۆيچتەن كەيىن قاراعاندىداعى كارى كوممۋنيستەر جىنىكتى. ولار «دە-فاكتو سوۆەت وداعى جوق، دە-يۋرە ول ءالى ءومىر ءسۇرىپ كەلەدى» دەپ ايقايلادى (https://www.facebook.com/dauren.kuat.).

حوووش، دەلىك. بۇل نەنى بىلدىرەدى؟  بۇل ءبىزدىڭ تاۋەلسىزدىگىمىزدى جاريا ەتكەن شيرەك عاسىر شەگىندە ء«بىر شەكپەندى جامىلىپ جۇرسەكتە» شەتىن ماسەلەلەردhە توقايلاسا الماعانىمىزدى بىلدىرەدى. وسى ارادا، ارينە، نازارباەۆتىڭ مەملەكەتتى ورىس تىلىندە باسقارىپ، «ورىسشا ويلايتىندىعىن» ۋاقىتتى وزدىرا ءتۇسۋدىڭ قامى دەپ قابىلداعىڭ  كەلەدى. تىنىشتىق، تاتۋلىق بولسا، ۇلتتىق مۇددە بىرتە-بىرتە ۇپايىن تۇگەندەۋى مۇمكىن دەگەن ويعا دا قايرىلىپ ءبىر سوعاسىڭ. بىراق ۋاقىتتان ۇتامىز دەپ ءجۇرىپ ۇتىلىستارعا دا جول بەرىپ العاندىعىمىزدى مويىندايمىز (بۇل رەسمي بيلىكتىڭ مويىنداۋى ەمەس ەكەندىگىن ەسكەرتەمىن).  نەگە؟ ويتكەنى، تاياۋ كۇندەردەن بەرى الەم ءباسپاسوزى ۋكراين وقيعاسى الدىمەن بەلورۋسسيادا، سودان كەيىن ىلە-شالا قازاقستاندا بۇرق ەتە قالۋى مۇمكىن ەكەندىگىن جارىسا جازىپ، قيلى بولجامدار جاساۋدا. بولجامداردىڭ دەنى قازاقستان مەن بەلورۋسسيادا ورىس دياسپوراسىنىڭ شوعىرى مول ەكەندىگىن جانە اتالعان ەكى ەلدىڭ رەسەيمەن ەكونوميكالىق، اسكەري-قاۋىپسىزدىك، ايماقتىق ماسەلەلەر بويىنشا وداقتاسىپ وتىرعانىن العا تارتادى. ونىڭ ۇستىنە سولتۇستىك اتلانتيكالىق وداقتىڭ (ناتو) شىعىسقا قاراي جىلجي تۇسۋگە اسا مۇددەلى ەكەندىگىنە ءمان بەرگەن ساراپشىلار رەسەي ەندى بەلورۋسسيانى تەزدەتىپ وزىنە قاراتۋعا تىرىسادى، ودان كەيىنگى كەزەكتە تابيعي رەسۋرستارعا باي قازاقستان تۇر دەسەدى.  مۇنداي بولجامداردىڭ بەتى اۋلاق، ايتسە دە   ەلىمىزدەگى ساياسي-الەۋمەتتىك احۋالدىڭ كەيىنگى جىلدارداعى اسىرەرەسەيشىلدىگى كوڭىلدەگى كۇدىكتى قويۋلاتا تۇسەرى انىق. نەگە بۇلاي دەيمىز؟ سەبەبى، سوڭعى ءتورت-بەس جىلدىڭ اۋانىندا قازاقستاندىق شەنەۋنىكتەردىڭ مەملەكەتتىك ساياساتتا تايساقتاپ، رەسەيدىڭ ىقپالىن باعىپ، ىقتاي جۇرەتىنى قاتتى بىلىنە باستادى. ماسەلەنكي،وسى ارادا 2009 جىلعى جالپىۇلتتىق حالىق ساناعىن ەسكە تۇسىرەيىكشى.  ساناقتىڭ العاشقى ناتيجەسى بويىنشا قازاق 70 پايىزعا جەتكەن بولاتىن. بىراق، ناقتى ناتيجە ءبىر جىلعا كەشىگىپ جاريا ەتىلدى. ءسويتىپ، قازاقتىڭ 60 پايىزدان اسقانى ەپتەپ قانا ەستىلدى. ەسەسىنە، 70 پايىزدى جەلپىنە ايتىپ، سۇيىنشىلەگەن ستاتيستيكا اگەنتتىگىنىڭ ەكس-ءتورايىمى انار مەشىمباەۆا ء«ىشىپ قويدى، جەپ قويدىمەن» قۋعىنعا ۇشىراپ، اقىرى اباقتىعا جابىلدى. سوندا، ءبىر جىل بويى قازاق ۇكىمەتى مەن زاڭ ورىندارى انار حانىمنىڭ «اساپ» ۇلگەرگەن اقشاسىن ساناپ، سونىڭ ەسەبى مەن قيسابىنا جەتە الماي داعدارماعان شىعار، ارينە. بۇل اراداعى داعدارىس – ء «بىزدىڭ وسىلايشا كوبەيىپ كەتكەنىمىز كورشىمىزدىڭ كوڭىلىنە تيەتىن بولدىنىڭ» داعدارىسى ەدى. سودان اقىرىندا احىلەپ-ۋحىلەپ وتىرىپ اتى-ءجونى ا-دان باستالىپ يا-عا دەيىنگىنى قامتيتىن كۇللى جەر بەتىنىڭ حالقىن جيىپ اكەلىپ بارىمىزدى بارشا الەمگە پاش ەتتىك. بۇرىن 120-130 ۇلتتىڭ وكىلى (دياسپوراسى) «مەكەن» ەتكەن قازاق جەرى 2009 جىلى باستالىپ 2010 جىلى ارەڭ بىتكەن ساناقتىڭ تامامدالعان تۇسىندا 150-گە جەتىپ ەنتىگىن ارەڭ باستى. اپىر-اۋ، سول 150-ءدىڭ ىشىندە ديسپورا رەتىندە كىم ساناققا ءىلىنىپ، ساناتقا قوسىلمادى دەسەڭىزشى. اۋەل دەسەڭىز، 1 ۆەپ،  5 كەت، 3 وراش، 2 ۋدەگەيگە دەيىن قازاقستان حالقىنىڭ قاراسىن مولايتىپ تۇر (http://abai.kz/node/22603) مۇنىڭ ءبارى ناعىزىندا كرەملدىڭ كوڭىلىن اۋلاۋ ارەكەتى ەكەنىنىن ءىشىمىز سوندا سەزگەن. قيسىن نەدە؟ قيسىن مىنادا: 150 ۇلت وكىلىنىڭ ءبارى ءورىستىلدى، قازاقتاردىڭ ءوزى قازاقشا جارىتىپ بىلمەيدى. ءسىز قام جەمەڭىز، كا مىرزا! ەندى، مىنە، كوزىمىز جەتىپ وتىر: رف بۇرىنعى سوۆەت وداعىنىڭ قۇرامىندا ءومىر سۇرگەن، ورىستىلىندە سويلەيتىن، ءوزى تۇرىپ جاتقان ەلدىڭ ازاماتتىعىن مويىندامايتىن كەز-كەلگەن جاندى قاناتىنىڭ استىنا الىپ، قورعاۋعا دايىن ەكەن. بىراق رەسەيدىڭ رەنىشىن تۋدىراتىن بىزدە ءبىر سولەكەتتەۋ جاعداي بار بولىپ شىقتى. ول نە دەيسىز عوي؟ ول – كوشى-قون ماسەلەسى. تالعات ماماشەۆتىڭ تىلىمەن ايتساق، ورالمان دەيتىن «وڭباعاندار». بۇل  اعايىن ءوزى، ءتىل-كوزىمىز تاسقا، ء«وسىمتال» كەلەدى ەكەن. 10-15 جىلدىڭ ار-جاق، بەر-جاعىندا  ءبىر ميلليوننان مولىنان اسىپ، 1990-91 جىلدارداعى «ۇلتتار لابوروتورياسى» اتانعان قازاق رەسپۋبليكاسىنداعى بۇرىنعى حالىقتىڭ سانىن قايتا تولتىرىپتى. شەكارالاس ەلدەردىڭ ولگەن-جىتكەنىنە دەيىن ەسەپتەپ، دەموگرافيالىق دۇمپۋىنەن شوشيتىن كىدى كورشىنىڭ بۇل دا بولسا كوڭىلىنە اۋىر تيەتىن جايت. قايتپەك كەرەك؟ كوشتى توقتاتۋ كەرەك. جاڭاوزەن وقيعاسىنا «ورالمانداردىڭ» كىنالى بولىپ شىعۋى، «حالىقتىڭ كوشى-قونى تۋرالى زاڭنىڭ» شۇعىل قابىلدانۋى، اتاجۇرتىنا ورالماققا نيەتتى اعايىنعا ازاماتتىقتىڭ 4 جىلعا دەيىن بەرىلمەۋى، ولاردان قيسىنسىز قۇجاتتاردىڭ تالاپ ەتىلۋى الگى «قايتپەك كەرەكتىڭ» قايقايعان جاۋبى. ونى از دەسەڭىز،  زەينەتكە شىعۋ جاسى ۇزارىپ، دۇنيەگە ءسابي اكەلگەن انالارعا جاردەماقىلاردىڭ شەكتەلۋى مەن تۋ مەرزىمى كەزىندەگى ايەلدەردىڭ دەمالىس ۋاقىتىنا تولەنەتىن اقىنىڭ قىسقارۋى دا «قايتپەك كەرەكتىڭ» قاراكەتىنە سايادى. جاسىراتىنى جوق، قازاق وكىمەتى قازاقتىڭ قاراسىن مولايتاتىن يگىلىكتەردىڭ بارىنەن باس تارتتى. نە ءۇشىن؟ كىم ءۇشىن؟  استام كورشىنىڭ كوڭىلى ءۇشىن.  ايتسە دە قازاقستان-رەسەي قارىم-قاتىناسىن بىرجاقتى باعالاپ، بايلام جاساۋ اسىعىستىق بولىپ تابىلادى. قازىرگى قازاقستان كوپۆەكتورلى ساياسات ۇستانىپ وتىرعان ەل. قازاق جەرىندە ەۋروپا ەلدەرى مەن اقش-تىڭ  ءىرى كومپانيالارى تۇراقتى جۇمىس ىستەيدى. سوڭعى 6-7 جىلدىڭ ىشىندە قىتاي دا باستى ينۆەستورلاردىڭ بىرىنە اينالدى. تۇركيا، جاپونيا، مالايزيا، سينگاپۋر سياقتى مەملەكەتتەرىمەن دە ساۋدا ساتتىقتىڭ، بارىس-كەلىستىڭ جولىن يگەرىپ الدىق. مۇنىڭ ءبارى تۇپتەپ كەلگەندە قازاق دالاسىندا الەمدىك مۇددەلەردى توعىستىرىپ، تەرەزەنى تەڭ ۇستاۋدىڭ ساياساتىنا سايادى.

ەر كوڭىلدى اتام قازاق ء«بىر جاماندىقتىڭ ءبىر جاقسىلىعى بولادى» دەيدى. قىسقاسى، قىرىم ماسەلەسى بىزگە «قىرىق ۇيدەن تىيۋدىڭ» قارەكەتىن اڭعارتتى. قالا بەردى، ۇلت مۇددەسىن اشىق قولداپ، باتىل قيمىلدارعا بارۋ كەرەك ەكەندىگىن ەسكەرتتى. «دۇشپاننىڭ ءبىرىن الداپ، ءبىرىن ارباعان» (ماعجان)  ءباھادۇر حان ابىلاي سياقتى ەلباسىمىزدى ەرەن ىستەرگە قايراپ سالاتىن كۇندى دە تۋدىرىپ بەرگەن سەكەلدى. ىلگەرىدە ءبىز «قازاق وكىمەتى قحر-مەن ەكونوميكالىق كەلىسىم-شارتتارعا قول قويىپ قانا شەكتەلمەي ارعى بەتتەگى قازاقتاردى كوشىرىپ الۋدىڭ قامىن نەگە كۇيتتەمەيدى؟» دەپ كۇيىنەتىنبىز. شاماسى، ءبىز بەكەرگە كۇيىنىپ، وكىمەت بەكەرگە مۇناي مەن كوگىلدىر وتىندى قىتايدىڭ قولىنا «بەرىپ» قويماعانعا ۇقسايدى. جاميعاتقا جاعىمدى جاڭالىق: تاياۋ بولاشاقتا قحر-دان 300 مىڭ قازاق جۇمىسشى كۇشى رەتىندە ەلىمىزدىڭ سولتۇستىك وبلىستارىنا قوپارىلا كوشىپ كەلىپ، قونىس تەپپەك.   

قىتايدىڭ tieba.baidu.com سايتىنىڭ  حابارلاۋىنا سۇيەنسەك،  «قازاقستان  قىتايمەن اۋىل-شارۋاشىلىعى سالاسىنداعى ارىپتەستىگىن ۇلعايتىپاقشى.  قازاقستان ماماندارى بۇل ورتاق جوباعا 200 مىڭ ادامدىق ەڭبەك كۇشى قاجەت دەيدى. باسقا دا قىزمەت كورسەتۋ سالاسى بويىنشا كەلەتىندەردى قوسقاندا 300 مىڭ ادام قاجەت. قازاقستان ۇكىمەتى وسى ورايدى پايدالانىپ، وڭتۇستىك وبلىستارداعى ارتىق جۇمىس كۇشىن سولتۇستىككە اپارۋدى قولعا السا، قىتاي سولتۇستىك شىڭجاڭداعى قازاقتاردىڭ ارتىق ەڭبەك كۇشىن قازاقستاننىڭ سولتۇستىگىنە جەتكىزۋدى جوسپارلاپ وتىر.

قازاق-قىتاي بىرلەسكەن اۋىل-شارۋاشىلىق ءىس-ارەكەتىنىڭ جۇزەگە اسۋى:
1. قازاقستان تاراپى قىتايدى ەگىستىك جەردى جالعا الىپ پايدالانۋ قۇقىمەن قامدايدى.
2. قازاقستان وڭتۇستىك وبىلىستارداعى ارتىق ەڭبەك كۇشىن سولتۇستىك ءۇش وبىلىسقا كوشىرەدى.
3. قىتاي سولتۇستىك شىڭجاڭ-التاي، تارباعاتاي، ىلە ايماعىنداعى ۇلتى قازاق ەگىنشى-مالشىلارىنىڭ ارتىق ەڭبەك كۇشتەرىن قىتاي تاراپىنىڭ ەڭبەك كۇشى رەتىندە قازاقستان ەلىنە جىبەرەدى.
4. اۋىل-شارۋاشىلىعى سالاسى بويىنشا وندىرىلگەن ءونىم الدىمەن قازاقستان بازارىندا، ارتىلعانى قىتاي نارىعىنىندا ساۋداعا سالىنادى.
5. قىتاي تەحنيكامەن، قارجىمەن قامتاماسىز ەتەدى.
نەگىزگى ماقسات: اۋىل-شارۋاشىلىق ءوندىرىسىن نەگىز ەتىپ ىشكى-جانە سىرتقى ميگراتسيانى جۇيەلەۋ، سارىارقاداعى قازاق ۇلتىنىڭ باسقالارمەن ارا سالماعىن تەڭەستىرۋ، شەكارا قاۋىپسىزدىگىن كۇشەيتۋ، مەملەكەتتىڭ ۇزاق مەرزىمدى ستراتەگيالىق قاۋىپسىزدىگى مەن ەڭبەك كۇشتەرىنىڭ تەپە-تەڭدىك بالانسىن ساقتاۋ بولىپ تابىلادى» (http://qamshy.kz/?p=8141).

ءبىز، ارينە، نە ەستىسەك، سوعان الاقايلاي جونەلەتىن جاستان وزعان ۇلتپىز (سوندىقتان جوعارىداعى كوشتىڭ جايىن ۇنەمى نازارىمىزدا ۇستايمىز). تاۋەلسىزدىكتىڭ العاشقى جىلدارىندا قازاقتى تولقىتىپ، قۋانتىپ، كوزىنە جاس الدىرعان ساتتەر از بولعان جوق. سول ساتتەردىڭ قايسىبىرى قازىر ۇمىتىلا باستاعانداي. ەڭ باستىسى – ازاتتىعىمىزدى ارزانعا ايىرباستاماي، اقىرىپ تەڭدىك سۇراي بىلسەك، الپاۋىت مەملەكەتتەردىڭ كەپىلدىگىنسىز-اق كەلەشەگىمىزگە سەنىممەن قاراۋعا بولادى. ول ءۇشىن الدىمەن ءوزىمىزدىڭ كەمەل كۇشىمىزگە، بەكەم بىرلىگىمىزگە، ءتىلىمىزدىڭ قۇدىرەتى مەن قاسيەتىنە سەنە ءبىلۋىمىز كەرەك. ەلدى سۇيەتىن، ەلمەن ەتەنە قايراتكەرلەردىڭ دە قاتارى بۇل ورايدا كۇن ساناپ ءوسۋى قاجەت-اۋ. مەيىرلەن، الاش! ۇلىس وڭىنان كەلسىن!

Abai.kz