قازاقستان - امەريكا ىسكەرلىك ىنتىماقتاستىعى كوميتەتىنىڭ تەڭ توراعاسى رەتىندە مەنىڭ ا.گورمەن ەكى مارتە كەزدەسۋىمنىڭ ورايى كەلدى جانە دە ءار جولى ول اڭگىمەنى «قازاقستان پرەزيدەنتى ءوزىنىڭ ءان ايتۋىمەن اۋەستەنىپ ءجۇر مە؟» - دەگەن ساۋالدان باستايتىن.

1995 - جىلدىڭ قازان ايىندا ن.نازارباەۆ پەن ا.گوردىڭ ۆاشينگتوتوندا جۇمىس بابىنداعى كەزدەسۋى بولدى. ۆيتسە-پرەزيدەنت اپپاراتىنىڭ پروتوكولدىق قىزمەتىندەگى ءسوزۋار قىزمەتكەر ايەل ا.گوردىڭ اقۇيدە بولعان كەڭەستىڭ بىرىندە ءوزىنىڭ ورتاازيالىق رەسپۋبليكالاردىڭ بىرىندە قويدىڭ باسىن مۇجىگەنىن ايتىپ تىڭداۋشىلاردى تاڭ قالدىرعانىن، ءتىپتى شوشىندىرعانىن ايتتى. ن.نازارباەۆ ءوزىنىڭ ۇناتپاي قالعانىن جاسىرماي، الگى ايەلدىڭ كوزىنە تۋرا قاراپ: «بۇل مەنىڭ ۇيىمدە بولعان!» - دەپ سالدى. ۆيتسە -پرەزيدەنتتىڭ كومەكشىسى قىپ-قىزىل بولىپ، نە ايتارىن بىلمەي قالدى. ونىڭ باقىتىنا وراي، وسى كەزدە ۆيتسە-پرەزيدەنتتىڭ ءوزى دە كەلىپ قالىپ، ول اڭگىمەنى تۋرا سول ن.نازارباەۆتىڭ ۇيىندە بولعان ۇمىتىلماس كەشتى ەسكە تۇسىرۋدەن باستادى. اقش-تىڭ مەملەكەتتىك حاتشىسىنىڭ جوعارىدا كەلتىرىلگەن مالىمدەمەسىنەن تۋىنداعان كەيبىر جاعدايلاردى ايقىنداۋ ءۇشىن اسا پايدالى بولعان كەلىسسوزدەر اياقتالعان سوڭ ن.نازارباەۆ ا.گورعا وسكەمەندەگى قازاقستاننىڭ تەڭگە سارايىندا شىعارىلعان التىن جانە كۇمىس تەڭگەلەر جيىنتىعىن سىيلادى. ا.گور ءوزىنىڭ 50 دوللاردان قۇنى جوعارى سىيلىقتاردى الۋعا قۇقىعى جوق ەكەنىن ايتىپ، كادەسيدان باس تارتقىسى كەلدى. قازاقستان باسشىسى بۇل تەڭگەلەردىڭ قۇنى نومينالدى تۇردە جانە بەس جىل تولىپ وتىرعان تاۋەلسىز مەملەكەتىمىزدىڭ نىشانىن اڭعارتاتىنىن ءتۇسىندىردى. ۆيتسە-پرەزيدەنت وسىدان سوڭ عانا سىيلىقتى الۋعا كەلىستى، بىراق سوڭعى سەكۋندقا دەيىن ونىڭ جۇزىنەن ابىرجىۋ تابى كەتكەن جوق. اقىر اياعىندا ول: «مەن ءبارىبىر زاڭگەرلەرمەن كەلىسەيىن» - دەدى.

سىيلىقتار مەن كادەسىيلاردىڭ كىرپياز تاقىرىپ ەكەنى سونشالىق، بۇل تۋرالى تولىعىراق تۇسىنىكتەمە بەرە كەتۋدى ءجون كوردىم. اقش-تا شىندىعىندا دا قىمبات سىيلىقتاردى قابىلدامايدى، ال ەگەر ولار قاتتاما ارقىلى بەرىلسە، جوعارى لاۋازىمدى شەنەۋنىك سىيلىقتاردى ءتيىستى مۇراجايعا تاپسىرادى.

ازيا، تاياۋ شىعىس جانە افريكادا مۇلدە باسقاشا ءداستۇر قالىپتاسقان. ولاردا سىيلىق جوعارى دەڭگەيدەگى كەز-كەلگەن ساپاردىڭ قاجەتتى نىشانىنا اينالعان جانە كەلىسسوزدەرگە قاتىسۋشى ارىپتەستەردىڭ ءبىر-بىرىنە دەگەن قۇرمەتىنىڭ بەلگىسىندەي قابىلدانادى. كەڭەستىك پروتوكولدىق تاجىريبەدە دە سىيلىقتار، سونىڭ ىشىندە وتە قىمبات سىيلىقتار الماسۋ سالتى بولعان. لەونيد برەجنەۆتىڭ قىمبات اۆتوموبيلدەرگە دەگەن قۇمارلىعىن بىلەتىن قوناقجاي قوجايىندار سوۆەت باسشىسىن ۇلكەن قۋانىشقا بولەيتىن ماشينالار سىيلايتىن. ءومىرىنىڭ سوڭىندا ول قازىرگى زامانعى  اۆتوموبيلدەردىڭ، سونىڭ ىشىندە سپورتتىق تۇرلەرىنىڭ دە ۇلكەن پاركىنىڭ يەسىنە اينالىپتى. تۇرىكمەنستان پرەزيدەنتى س.نيازوۆ وسى مەملەكەتتىڭ ءرامىزى سىندى احالتەكە تۇقىمدى اتتاردى سىيلاۋدى ۇناتادى. 2001 جىلى قازاقستانعا ساپارى كەزىندە تۇرىكمەن باسشىسى وسى تۇقىمداس اتتى ارناۋلى ۇشاقپەن الىپ كەلدى. ءتىپتى سىيعا تارتىلعان جىلقىنىڭ جاڭا مەكەنگە جەرسىنىپ كەتۋىنە جاردەمدەسەتىن ماماندارى دا ەرە كەلدى. دەن ءسياوۋپيننىڭ 70- جىلداردىڭ سوڭىنداعى اقش- قا ساپارى كەزىندە قىتايلىقتار امەريكا ۇكىمەتىنە وتە سيرەك كەزدەسەتىن، تەك قانا بامبۋكپەن حورەكتەنەتىن ەكى پاندانى (بامبۋك-ايۋ.-رەد) سىيعا تارتتى. تاياۋشىعىستىق شەيحتار جوعارى لاۋازىمدى قوناقتارىنا شۆەيتسار ساعاتىن سىيعا تارتۋدى ۇناتسا، ولاردان يتەلگىلەردى الۋدى قالايدى.

قازاقستان پرەزيدەنتى دە قالىپتاسقان تاجىريبەدەن تىس قالماۋعا تىرىسادى: ول دا سىي-سياپات جاساۋدان قالىس قالمايدى جانە وعان دا سىيلىقتار مەن كادەسىيلار اكەلىپ جاتادى. ولاردىڭ ءبارى پرەزيدەنتتىڭ مادەني ورتالىعىنا قويىلادى. نەمەسە استانا مەن الماتىدا ورنالاسقان رەزيدەنتسياسىنىداعى مۇراجايعا تاپسىرىلادى...

... اڭگىمە اقىرى «كادەسي» تاقىرىبىنا اۋىسقان سوڭ ءوز ديپلوماتيالىق تاجىريبەمدە باستان وتكەرگەن قىزىقتى ءبىر جاعدايدى ايتا كەتكىم كەلىپ تۇر.

1997 - جىلدىڭ قىركۇيەك ايىندا پرەزيدەنتتىڭ تاپسىرماسىمەن وڭتۇستىك افريكا رەسپۋبليكاسىنا رەسمي ساپارمەن ۇشىپ باردىم. بۇل ساپاردى انىعىندا سول ەلدىڭ بۇرىنعى سىرتقى ىستەر ءمينيسترى پيتەر بوتا ۇيىمداستىرعان. ول اپارتەيدتىڭ كۇشىن جويۋعا جانە قارا تۇستىلەردىڭ كوپشىلىگى جانە اق تۇستىلەردىڭ ازشىلىعى اراسىنداعى قارۋلى قاقتىعىستى بولدىرماۋعا ۇلكەن ءرول اتقارعان ادام. ءسىم-دە بولعان كەزدەسۋ كەزىندە ول ماعان وڭتۇستىك افريكاعا بارىپ، ۇلتتاردىڭ وركەنيەتتى قوعامداستىعىنا كىرىككەن بۇل ەلدى «سەزىنىپ» قايتۋعا ۇسىنىس جاساعان.

ساپار باعدارلاماسىندا بىرنەشە ۇكىمەت مۇشەلەرىمەن كەلىسسوزدەر جۇرگىزۋ قاراستىرىلعان بولاتىن. ول بۇل ۋاقىتتا افريكا بويىنشا مەنىڭ العاشقى «نۇسقاۋشىم» پيتەر بوتانى الماستىرعان جاڭا گەولوگيا مينيسترىمەن كەزدەسۋدەن باستالدى.

مينيستر مەنى پروتوكولدىق تارتىپكە ساي قابىلداعان جوق، ءتىپتى پيدجاگىن كيۋدى دە ءجون كورمەي، ورىندىعىنىڭ ارقاسىنا ءىلۋلى كۇيىندە قالدىرىپتى. قىسقا اماندىقتان سوڭ، ساپار ءمانىسىن سۇرادى. مەن ىنتامەن جاۋاپ بەرىپ، ون مينۋتتان اسپايتىن سوزىمنەن سوڭ اڭگىمەلەسۋشىمنىڭ كوڭىل- كۇيىنىڭ كۇرت وزگەرە باستاعانىن اڭعاردىم. ول ماعان ەندى تاڭىرقاي قاراي باستادى. سونان سوڭ قاراپايىمدىلىقپەن اعىلشىن ءتىلىن قايدان ۇيرەنگەنىمدى سۇرادى. مەن جاۋابىن ايتقان سوڭ، ول ويلانىڭقىراپ، بۇرىنعى سوۆەتتىك، اسىرەسە «مونعولياعا جاقىن» ورنالاسقان ەلدەردىڭ وكىلدەرى تۋرالى ءوزىنىڭ مۇلدە باسقا پىكىردە بولعانىن ايتتى. وسىعان بايلانىستى وعان الەم قارتاسىن كابينەتىنە اكەلدىرۋىن وتىنۋىمە تۋرا كەلدى. ەكەۋمىز ەندى سوعان ۇڭىلدىك.

قىزىقتىڭ كوكەسى كەلىسسوز اياقتالىپ، سىيلىقتار تاپسىرۋ كەزىندە باستالدى. مەن مينيسترگە ءداستۇرلى قازاقستان كادەسىيلارىن – كۇمىستەن جاسالىپ، جارتىلاي باعالى تاستارمەن اشەكەيلەنگەن بۇيىمدار، سونداي - اق، حالىق شەبەرلەرى تەرىدەن جاساعان تۇتىنۋ زاتتارىن سىيلادىم.

اڭگىمەلەسۋشىم سىيلىقتى زەر سالا قاراي باستادى. قولىنا الىپ، ءتىپتى كۇننىڭ ساۋلەسىنە دە قويىپ قارايدى. ول ءوزىنىڭ تاڭعالعانىن جاسىرعان جوق ءارى وزىنە كوڭىل اۋدارعان قۇرمەتىم ءۇشىن شىن پەيىلمەن العىس ايتتى.

بۇدان سوڭ مەن ەش ۋاقىتتا ۇمىتا المايتىن ءبىر جاعداي بولدى.

باعدارلاما بويىنشا مەنىڭ كەلەسى كەزدەسۋىم سىرتقى ىستەر مينيسترىمەن بولاتىنىن بىلگەن ول، مەنىڭ وتىرعانىمنان دا قىمسىنباستان، وعان تەلەفون شالىپ، تۋرا بىلاي دەدى: «مەندە قازاقستاننان كەلگەن سەنىڭ ارىپتەسىڭ وتىر. بۇل رەسەي مەن قىتايدىڭ اراسىنداعى ۇلكەن ەل. ول جاقسى ءبىلىم العان، اعىلشىنشا جاقسى سويلەيدى. وتە تاماشا سىيلىقتار اكەلىپتى. مۇنداي سىيلىقتى ەشقاشان كورگەن ەمەسپىن!».

وسىدان سوڭ اسىقپاي ترۋبكانى ورنىنا قويىپ: ء«وزىڭىزدىڭ كونترسەرىكتەرىڭىزگە بارىڭىز، ول ءسىزدى توسىپ وتىر» دەدى.

ءسىم - ءى م.نزو افريكا ۇلتتىق كونگرەسىنىڭ جانە ناسىلشىلدىككە قارسى كۇرەستىڭ ارداگەرى بولاتىن. ول اپارتەيدكە قارسى كۇرەستى بەلسەنە قولداعان ماسكەۋگە ءجيى كەلىپ تۇراتىن. وعان گەوگرافيالىق ءمان-جايدى ءتۇسىندىرىپ جاتۋدىڭ قاجەتى جوق. بىراق ول قازاق كادەسىيلارىنا شىنايى قۋانعاندىعىن ءبىلدىرىپ، بۇلاردى جانۇياسىنا كورسەتەتىندىگىن باسا ايتتى. كەلىسسوز اياقتالعان سوڭ وار پرەزيدەنتى، نوبەل سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى، پلانەتالىق اۋقىمداعى ءىرى تۇلعا نەلسون ماندەلامەن كەزدەسۋ ءۇشىن پرەزيدەنت سارايىنا اتتاندىق.

وڭتۇستىك افريكا مەملەكەتى باسشىسىنىڭ سارايى قىزىل تاستان – وسى ەلدەگى ەڭ ايگىلى قۇرلىس ماتەريالىنان سالىنىپتى. ن.ماندەلا سول تۇستا بۇكىل ەلدى شارپىپ، مەملەكەتتىڭ جاڭا باسشىلارىنىڭ باس اۋىرۋىنا اينالعان قىلمىس ماسەلەلەرى تۋرالى الەۋەتتى ورگاندار باسشىلارىنىڭ كەڭەسىن وتكىزىپ جاتىر ەكەن. ءبىز مينيسترمەن بىرگە قابىلداۋ بولمەسىنە جايعاسىپ، شاي ءىشىپ، اڭگىمەلەسىپ وتىرمىز. كەڭەس سوزىلىپ كەتتى. م.نزو وسىعان بايلانىستى قىنجىلىسىن جاسىرماي، تەلەفونعا بارىپ، پرەزيدەنتكە تەلەفون شالدى. ال، ونىڭ ايتقانى مەنى تۋرا ەسىمنەن تالدىرعانداي بولدى. «قابىلداۋ بولمەسىندە ءسىزدى قازاقستاننىڭ سىرتقى ىستەر ءمينيسترى توسىپ وتىر. ول الىستان كەلىپتى. سىزگە دەگەن قۇرمەتىن كۋالاندىرعىسى كەلەدى جانە بۇل ءۇشىن سىزگە وتە بىرەگەي سىيلىقتار الىپ كەلىپتى»، - دەپ سالسىن! ون سەكۋندتان سوڭ پرەزيدەنت كەڭسەسىنەن بارلىق كەڭەسكە قاتىناسۋشىلار شىعا باستادى. ايتا كەتەيىك، نەلسون ماندەلا ۇلىقتاۋ راسىمىنەن ءسال بۇرىنىراق افريكالىقتارعا ءتان دۋىلداتىپ، ءجونسىز قىلىقتارىمەن سان مارتە ءوزىنىڭ بەدەلىن تۇسىرگەن ايەلى ۆيننيمەن اجىراسىپ، اۋە اپاتىنان قازا بولعان موزامبيك پرەزيدەنتىنىڭ جەسىرى ساموررا ماشەللاعا ۇيلەنگەن. ءوز كوزدەرىنىڭ بۇل قالاۋىن ەلدىڭ حالقى، ءتىپتى بۇكىل افريكا قولداعان.

وار-عا جول جۇرۋگە دايارلىق كەزىندە مەن بۇل جاعدايدى دا ەسكەرگەنمىن.

27 جىل تۇرمەدە وتىرىپ، «اقيقاتتى ءبىرىنشى ينستانتسيادان» ۇققان ادامنىڭ دانالىعىن بارىنشا اڭعارتا ن.ماندەلا مەنى اسا ىقىلاسپەن قارسى الدى. قاماۋدان شىعا سالىسىمەن ول ادامزاتتى بارىنە كەشىرىمدى بولۋعا، زورلىق-زومبىلىقتى بولدىرماۋعا، ءوزارا سۇيىسپەنشىلىككە شاقىردى. اعى بار، قاراسى بار، ەلدىڭ بارلىق حالقى ونى اپارتيد رەجىمىن قۇلاتقاننان كەيىن قانتوگىس بولدىرماعانى ءۇشىن ءادىل باعالايدى. باسقا - باسقا، ناسىلشىلدەر اباقتىسىندا شيرەك عاسىردان استام ۋاقىت وتىرىپ شىققان ول ءوز قانداستارىن كەك الۋعا، اقتارعا قارسى كۇش قولدانۋعا شاقىرۋىنا بولاتىن ەدى. بىراق ول ويتپەدى. تومەنشىك اشۋ - ىزادان، ادامداردىڭ قاربالاس كۇيكى تىرلىگىنەن شارىقتاپ بيىك كوتەرىلىپ، ويىمەن ەڭ جوعارعى پاراساتتىلىق بيلىك قۇرعان عالامدى شارلادى. وسى ءبىر عارىشتىق تۇلعامەن ارامىزداعى اڭگىمە ماعان ۇلكەن ءبىر عانيبەت سىيلادى. ول جايلى جەكە جازۋعا تۇرارلىق. بۇل جەردە تەك ن.ماندەلانىڭ قازاق كادەسىيلارىن شىنايى ىقىلاسپەن قابىلداپ، ن.نازارباەۆقا ىزگى تىلەكتەرىن جولداعانىن عانا اتاپ وتكىم كەلەدى. بىرەۋلەرگە وعاشتاۋ دا كورىنەر، بىراق افريكا شەنۋنىكتەرىنىڭ وسىنداي بۇكپەسىز اشىقتىعى ماعان ۇنادى. ولار وزدەرىن ادال دا قاراپايىم نيەتتە ۇستايدى. ال، بۇل اسەر ەتپەي قويمايدى. وار - دا بولعان ءتورت كۇن ىشىندە مەن افريكانىڭ ەرەكشە «رۋحى» جايلى اڭگىمەلەردىڭ ءبارى دە نەگىزسىز ەمەس ەكەنىن ءتۇسىندىم. قۇرلىق ءوز ادامدارىمەن، ءوزىنىڭ ادەتتەن تىس تابيعاتىمەن باۋراپ الدى.

ارادا بەس جىل وتكەندە وار-عا تاعى دا جولىم ءتۇستى. بۇل جولى ن.نازارباەۆ باستاعان دەلەگاتسيا قۇرامىندا يوحاننەسبۋرگتەگى ورنىقتى دامۋ جونىندەگى سامميتكە قاتىستىق. مەن ءوزىمدى ءبىر كەزدە افريكامەن «تابىستىرعان» جەرلەردى تاعى كورگەنىمە شىن قۋانىشتا بولدىم.

اۆتوردىڭ «بەلاسۋ» كىتابىنان الىپ ۇسىنعان ا.مۇقيبەك

Abai.kz