ءبىرشاما سايتتاردان «تاۋەلسىز ساراپشىلاردىڭ ەسەپتەۋىنە قاراعاندا ارعىننىڭ جان سانى-  509 مىڭ» دەگەن ماقالا كوزگە ءتۇستى. اتى- جوندەرىن ءتىرى جان بىلمەيتىن، ەڭ بولماسا قۇلاعى قىلتيىپ كورىنبەيتىن وسى قۇپيا «تاۋەلسىز ساراپشىلار»  نايماندى دا وسى مولشەردە دەپ جازعان الدىندا. شىنىمدى ايتايىن- تىكسىنىپ قالدىم. قازاق حالقىنىڭ سوڭعى ءبىر عاسىرداعى دەموگرافيالىق وسىمىنەن از- ماز حابارى بار كەز- كەلگەن ادام قازاق رۋلارىنىڭ سانىن ازايتۋ باستالعانىن، سايىپ كەلگەندە، بۇل قازاقتىڭ ءوزىن ازايتۋدىڭ  امالى ەكەنىن انىق تۇسىنەدى. ءبىز بىلەتىن ارعىن 509 مىڭنان ەڭ كەمى 4 ەسە ارتىق. ال ۇنەمى ءوسىپ وتىرعان نايمان بۇگىندەرى 3 ميلليوننان ارتىق دەيدى كەيبىر ەسەپتەر.

ءسوزىمىزدى دالەلدەيىك. 1897 جىلى ورىس پاتشاسى العاشقى حالىق ساناعىن وتكىزىپ، 4 ميلليون 49 مىڭ قازاقتى تىركەيدى. ءوز باسىم مۇنى دا ازسىنامىن. ساي- سالانى قۋىپ كەتكەن قازاقتى ورىس تۇگەلدەي تەرىپ الدى ما ەكەن؟ بولىستار شىنىن ايتپاعانى انىق. سەبەبى، جان باسىنا سالىق سالىنادى. ال سالىقتى ازايتۋدىڭ ءبىر ءتاسىلى- جان سانىن ازايتۋ. ونىڭ ۇستىنە پاتشانىڭ ءبىر ساياساتى- بۇراتانا حالىقتاردىڭ جان باسىن ازايتىپ كورسەتۋ ەكەنى جانە بار. بىراق، تاريحي دەرەك بولىپ 4 ميلليون 49 مىڭ قازاق قابىلدانىپ كەلەدى. كەلىسەيىك.

ەندى م. تىنىشباەۆتىڭ 1917 جىلعى ساناعىنا كەلەيىك. مۇقاڭ 5 ميليون 930 مىڭ قازاقتى ساناپ بەرەدى (م. تىنىشباەۆ. ماتەريالى ك يستوري كيرگيز- كازاحسكوگو نارودا. تاشكەنت 1925 گ. 63 ستر.). مۇنىڭ 890 مىڭى- ارعىن، 830 مىڭى- نايمان. سوندا1897 جىلدان 1917 جىلعا دەيىنگى جيىرما جىل ىشىندە قازاق 1,839,906 ادامعا نەمەسە مولشەرى 40 پايىزداي وسكەن. دەمەك، قازاق سانى مولشەرى:

                     1937 جىلى- 8 ميلليونداي;

                            1957 جىلى- 11 ميلليونداي;

                            1977 جىلى- 16 ميلليونداي;

                            1997 جىلى- 26 ميلليونداي;

                            2017 جىلى- 34 ميلليونداي

بولۋى كەرەك ەدى. قازىرگى جەر- الەمدە بارىمىز- 18 ميلليونداي عانا دەپ ءجۇرمىز. سوندا قالعان قازاق قايدا؟ وسى ناقتى سان با؟ راس، اشتىق ورىپ ءتۇسىردى، اسىرەسە ارقادا وتىرعان ارعىن، كەرەي، قىپشاق جارتىسىنان ايىرىلدى دەپ ءجۇرمىز، باسقا دا سەبەپتەر ايتىلادى. م. تىنىشباەۆ 1917 جىلى قازاقستاننان تىستا، حورەزمدە- 100 مىڭ، بۇقارادا- 400 مىڭ، قىتايدا 450 مىڭ، اۋعانستاندا- 100 مىڭ  بارلىعى 1 ميلليوننان استام  قازاق تۇراتىنىن دا جازىپ كەتتى. بۇلار اشتىققا ونشا ۇرىنعان جوق، ادەتتەگىدەي ءوسىپ- ءوندى. دەمەك، قازاق دالاسىنداعى سانىمىز 1917 جىلى 5 ميلليوننىڭ ماڭايىندا. ەندەشە وسىنشا حالىقتىڭ جارتىسى اشتىقتان ءولدى، باس ساۋعالاپ تاعى دا شەت ەل استى دەسەك تە قازاقستاندا;

1937 جىلى- 3 ميلليونداي;

1957 جىلى- 4,5 ميلليونداي;

1977 جىلى- 7,5 ميلليونداي

بولۋى ءتيىس ەدى. مەنىڭ ويىمشا وسىنداي بولدى دا. وسى كەزەڭنەن كەيىن بالا تۋ ازايعانى راس. سونىڭ وزىندە دە قازاقستاندا

1997 جىلى- 10 ميلليونداي;

2014 جىلى- 14 ميلليونداي

قازاق تۇرۋى ءتيىس. ال 1917 جىلى شەتتە جۇرگەن 1 ميلليون قازاققا اشتىق كەزىندە، حرۋششەۆتىڭ وزبەكستانعا قازاق جەرىن بەرگەنىندە قانشا قازاق بارىپ قوسىلعانى جونىندە ناقتى اقپارات جوق. مولشەرلەپ 500- 700 مىڭ دەپ ءجۇرمىز. سوندا 1917 جىلدان بەرگى ءوسىمى، كەيىن قوسىلعانى بار بۇگىنگى كۇنى سىرتتا ەڭ كەمى 10 ميلليون قازاق بار. ەندى ەسەپتەسەك بار قازاق 24 ميلليونداي. بىراق مۇنىڭ قانشاسى وزبەك، قىرعىز، نوعاي بولىپ جازىلىپ كەتكەنىن كىم ەسەپتەپتى؟

2009 جىلعى ساناقتا قازاقستانداعى قازاقتى 10 098 600, نەمەسە بار حالىقتىڭ 63 پايزى دەپ كورسەتىپتى. مۇنىڭ ءوزىن سان قۇبىلتقانىن ءبارىمىز بىلەمىز. كوزىمىزدى باقىرايتىپ قويىپ ءۇش رەت ازايتتى. وسى ازايتۋلار، مىنا اياق استى شىعا كەلگەن «تاۋەلسىز ساراپشىلار» قازاقتى، قازاق  رۋلارىنىڭ جان باسىن كەمىتۋدىڭ ۇلكەن استارى بارىن كورسەتپەي مە؟ بۇل كىمگە ءتيىمدى؟ ەڭ الدىمەن ويعا ورالاتىنى- جازىلماعان زاڭعا اينالعان، الەم جۇرتشىلىعى مويىنداعان ءبىر قاعيدا بار. ول كەز- كەلگەن مەملەكەتتە ءبىر حالىق 70 پايىزدان اسسا، ول سول ۇلتتىڭ مۇرات- مۇددەسى العى كەزەككە قويىلاتىن ءبىر ۇلتتى مەملەكەت بولىپ سانالادى. مىسالى: قازاقستاندا قازاق 70 پايىزدان اسسا ءبىز ءبىر ۇلتتى مەملەكەت اتانامىز. مەنىڭشە قازاقتاردىڭ سانى ەلىمىزدە 70 پايىزدان استى. بۇعان  ىشقۇرتى بار « تاۋەلسىز ساراپشىلاردىڭ» كوزى جەتىپ وتىر. سوندىقتان دا كەلەسى جولى «دۋلاتتار- 300 مىڭ» دەپ جازارى ءسوزسىز. سويتسە، قازاقستانداعى ەڭ جان سانى مول ءۇش رۋ بار جوعى 1 300 000 مىڭ بولادى. الىمساقتان بەلگىلى ارعىن، نايمان، دۋلات قازاقتاردىڭ 60- 70 پايىزىن قۇرايدى. ونداي بولسا قازاقستاندا پالەنشە ميلليون قازاق تۇرادى دەگەن 2009 جىلعى ساناق تۇبىرىمەن وتىرىك، ودان بەرگى  تۇگەنشەباي دەگەندەرىمىز دە شىپ- شىلعي جالعان، وزگە ۇلتتار ءالى دە باسىم مەملەكەتتە ءومىر ءسۇرىپ جاتقان بولىپ شىعامىز.

مىنە، الدەكىمدەردىڭ كوكسەگەنى. ءبىزدىڭ ءارتۇرلى اسسامبلەيالار قۇرۋىمىزدىڭ، ءار ءتۇرلى ۇلتتىق مادەني ورتالىقتاردى جامىراتىپ جىبەرگەنىمىزدىڭ جەمىسى. سوناۋ، 1991 جىلدارى جەتىسۋدا ورىس، ۋكراين، تاتار، ۇيعىر، تاعى دا باسقا مادەني ورتالىقتار قۇرىلا باستاعاندا تىكەلەي قارسى بولىپ ەدىم. بۇلاردىڭ باستاپقىدا مادەنيەت دەسە، ەرتەڭ ساياسي ورتالىققا اينالاتىنىن ەسكەرتكەنمىن. ايتقانىم شىن كەلدى. وسى ورتالىقتاردىڭ باسىن قۇراعان « قازاقستان حالىقتارىنىڭ اسسامبلەياسى» قازاقتىڭ ءبىر ماسەلەسىن كوتەرگەنىن ەستىگەنىڭىز بار ما؟

مەنىڭ ازىرشە تۇسىنگەنىم وسى. ءسىزدىڭ نە قوسارىڭىز بار؟

كامال ءابدىراحمان

Abai.kz