مويىنىنا ءبىر ەمەس، بىرنەشە ادامنىڭ قانىن جۇكتەگەن ناپسىقۇمار قانىشەرگە قاتىستى سوت ۇكىمى وقىلىپ جاتقان كەزدە زال ىشىندە ۇشقان شىبىننىڭ ىزىڭى ەستىلەتىندەي ءولى تىنىشتىق ورنادى. وكىنىش پەن وكسىك وزەگىن ورتەپ، قايعىدان قان جۇتقان قازا بولعانداردىڭ اتا-انالارى مەن باۋىرلارى ، كۋالار مەن وسى پروتسەسكە ادەيى شاقىرىلعان باق وكىلدەرى دە دەمدەرىن ىشتەرىنە تارتىپ، سۋديا گ.حاجەنوۆانىڭ اۋىزىنان شىققان ءاربىر ءسوزدى قالت جىبەرمەۋگە تىرىستى...

«...اتىراۋ وبلىستىق قىلمىستىق ىستەر جونىندەگى مامانداندىرىلعان اۋدانارالىق سوتىنىڭ القابيلەردىڭ قاتىسۋىممەن شىعارعان ۇكىمى بويىنشا ايىپتالۋشى ميراس قادەشوۆ قر قىلمىستىق كودەكسىنىڭ 121بابىنىڭ 2 ءبولىمىنىڭ «ب»،» «گ» تارماقتارىمەن ( «ولتىرەمىن» دەپ قورقىتۋمەن ۇشتاسقان،اسا قاتىگەزدىكپەن بىرنەشە رەت جاسالعان زورلاۋ) ، 96 بابىنىڭ 2 ءبولىمىنىڭ «ك»، «ن» تارماقتارىمەن (كىسى ءولتىرۋ ),  175 بابىنىڭ 2 ءبولىمىنىڭ «ب» تارماعىمەن (ۇرلىق ), 24 بابىنىڭ 3 بولىمىمەن (تىكەلەي قىلمىس جاساۋعا تۋرا باعىتتالعان نيەتپەن جاسالعان ءىس-ارەكەت ) جانە 96 بابىنىڭ «ن» ءبولىمى بويىنشا ايىپتالىپ، ءومىربويى باس بوستاندىعىنان ايىرۋ جازاسىنا كەسىلدى» دەپ، سۋديا سوت ۇكىمىنىڭ سوڭعى نۇكتەسىن قويعان كەزدە اشىق سوت پروتسەسىنە قاتىسۋشىلار ءبىر ءسات قوزعالىسسىز قالدى دا ىلە-شالا ۇكىمگە ريزاشىلىقتارىن ءبىلدىرىپ، قولدارىن شاپالاقتاپ جىبەردى. ال قازا بولعانداردىڭ تۋما-تۋىستارى: ء«ولىم كەلسىن ساعان، قانىشەر!» -دەپ، ەكى ورتانى بولگەن اعاش بەلدەۋدى بۇزا جارا قىلمىسكەرگە تاپ بەردى. ەگەردە، سول cاتتە سوت پريستاۆتارى مەن كۇشەيتىلگەن ايداۋىلدار توبى ءجىتى قيمىلداماعاندا وقيعا مۇلدەم باسقاشا سيپات الار ەدى...

باقۋاتتى مۇعالىمدەر وتباسىندا تاربيەلەنگەن، تەپسە تەمىر ۇزەتىن وسى ءبىر الپامساداي جىگىتتىڭ جان راحاتىن ادال ەڭبەكپەن ەمەس، ءتان ءلاززاتى ارقىلى تابۋعا ۇمىتىلعان ءىس-ارەكەتى اتىراۋ قالاسىنىڭ تۇرعىندارىن 2010 جىلدىڭ كۇز ايىنان باستاپ دۇرلىكتىرىپ جىبەردى. «قالادا مانياك پايدا بولىپتى.ايەل-ەركەگىنە قاراماي زورلاپ،قورلاپ، توناپ، اقىر سوڭىندا ءولتىرىپ كەتەدى ەكەن»دەگەن الىپ-قاشپا اڭگىمە جەلدى كۇنگى ورتتەي قاۋلادى.

قۇقىق قورعاۋ ورگاندارى اياقتارىنان تىك تۇرىپ، قىلمىستىق ارەكەت جاسالادى –اۋ دەگەن اۋدانداردى ءجىتى باقىلاۋعا الدى. اتا-انالار تاڭەرتەڭ بالالارىن مەكتەپكە وزدەرى الىپ بارىپ، ساباق بىتكەسىن كۇتىپ الاتىن بولدى. اقشا ءۇشىن بارىنە دە دايىن «تۇنگى كوبەلەكتەر» دە ەتەكتەرىن جيىپ، بەيساۋىت ادامدار ءىڭىر قاراڭعىلىعى قويۋلانعاننان كەيىن تۇيىق كوشەلەردى اينالىپ وتۋگە تىرىستى. مەزگىلسىز قاعىلعان ەسىك پەن ءالسىن-ءالسىن جاۋاپسىز سوعىلعان تەلەفون قوڭىراۋى دا كۇدىك پەن ۇرەيدى ودان سايىن ورشىتە ءتۇستى.

...بۇل كەزدە م.قادەشوۆ بولسا ءوزىنىڭ قاندىقول ءۇشىنشى جورىعىنا قاپىسىز دايىندالىپ جاتىر ەدى. العاشقى ەكەۋىنىڭ ءساتتى اياقتالۋى ونىڭ ءوز-وزىنە دەگەن سەنىمىن نىعايتقانى انىق. جەرگىلىكتى «اق جايىق» گازەتىندە جاريالاناتىن پاتەر جالداۋشىلاردىڭ جارنامالارى وعان ءوز جەمتىگىن قاي جەردەن، قالاي تابۋىنا باعىت-باعدار بەرىپ وتىردى دەسە دە بولادى. ءار ءىسىن ەسەپپەن جاساپ، اقىرىن ءجۇرىپ، انىق باسسا اقشادان دا، تەگىننەن-تەگىن ءتان ءلازاتىنان دا تارشىلىق كورمەيتىنىن ويلاعاندا وزىنشە ءومىر ءسۇرۋدىڭ وسىنداي جولىن تاڭداعانىنا وكىنگەن جوق. نەسىنە وكىنسىن. ءبارى دە ءوزى ويلاعانداي جۇزەگە اسىپ جاتتى.

ەڭ ءبىرىنشى جورىققا قالاي شىققانى ءالى ەسىندە. اۋەلى قالاداعى «كوكتەم» بازارىنا بارىپ اعاش ساپتى پىشاق، بولاشاق قۇرباندىعىن بۋىندىراتىن كادىمگى باتەڭكەنىڭ باۋىن ساتىپ الدى. سودان كەيىن گازەتتەگى جارناما بويىنشا پاتەر يەلەرىمەن سويلەسە باستادى. العاشقى سويلەسكەن ەكى ايەل ادام «كەكسەلەۋ» كورىندى. تەك، ءۇشىنشى مارتە تەلەفون شالعاندا بارىپ بالاۋسا قىزدىڭ داۋىسىن ەستىدى. جىلى-جىلى سويلەپ، ءوزىنىڭ تانىس قۇربىسىمەن وڭاشا كەزدەسۋى ءۇشىن پاتەر جالدايتىنىن ايتىپ، اقشاسىنا كەلىستى.

ۋادە بويىنشا «اۆانگارد» مولتەكاۋدانىنداعى ۇيگە كەلگەندە ەسىكتى جيىرما جاس جاماسىنداعى قىز بالا اشتى. ءاسۇيدى، ۆاننانى قاراپ بولعاننان كەيىن دەمالاتىن بولمەدەگى تەلەۆيزوردى قوسىپ بەرۋدى ءوتىندى. ويىندا بوتەن ەشتەڭە جوق ،تەلەۆيزورعا جاقىنداي بەرگەن قىزدىڭ ارت جاعىنان كەلىپ الدىن الا دايىندالعان باۋمەن قىلقىندىرا باستادى.وقيعانىڭ بۇلايشا قاتەرلى باعىت الاتىنىن كۇتپەگەن پاتەر يەسى قانشاما بۇلقىنىپ، جانتالاسا ارپالىسقانىمەن ەڭگەزەردەي جىگىتتىڭ دۇلەي كۇشىنە توتەپ بەرە المادى. اقىرعى رەت « اعاتاي، ولتىرە كورمەشى؟»... «ما-ا-ما!»دەپ شىڭعىردى دا، كوز الدى قاراۋىتىپ،مىناۋ جارىق دۇنيەمەن ماڭگىلىك قوش ايتىسىپ جۇرە بەردى.قولىنداعى بىلق-سىلق ەتكەن قىزدىڭ ەندى قاۋقارسىز ەكەنىنە كوزى جەتكەن ميراس ءولى دەنەنى حايۋاني تۇردە قورلاۋعا كىرىستى. شارۋاسىن تىندىرعاننان كەيىن ونىڭ التىن ساقيناسىن، قالتاسىنداعى اقشاسىن الىپ، ەشتەڭە بولماعانداي ەسىكتى كىلتتەپ، ءوز جونىنە كەتە باردى.

كەلەسى كۇنى ازاتتىق داڭعىلىنداعى جالدامالى پاتەردىڭ يەسىن دە وسىلاي قورلاپ ءولتىردى. اتار تاڭى، تاتار ءدامى ءالى دە الدا قاراكوز قارىنداستىڭ قىرشىن ءومىرىن قيىپ،ۇيالى تەلەفونىن، ون مىڭ تەڭگە اقشاسىن ولجالادى.

كوپ كەشىكپەي «ۆوكزال ماڭى» اۋدانىنداعى جالدامالى ءۇيدىڭ يەسى قىز بالامەن دە جوعارىداعىداي تاسىلمەن سويلەسىپ، كەلىسەدى. بۇل جولى ول ءوزىن ءتىپتى ەركىن سەزىندى. اۋىر سوققى مەن تۇنشىقتىرۋدان اقىل-ەسىنەن ايىرىلعان قورعانسىز قىزداردىڭ وبالىنا قالام-اۋ دەپ تە، ولاردىڭ اتا-اناسىنىڭ ،تۋما-تۋىسىنىڭ قارعىسىنا دا ۇشىرايمىن دەپ تە ويلاعان جوق. ويلاعىسى دا كەلمەدى. ول ءۇشىن ءدال سول ساتتە حايۋاني تويات پەن اقشا عانا ماڭىزدىراق ەدى. بۇل دۇنيەدە ىستەگەن ءاربىر ارەكەتىنە ادامداردىڭ تۇبىندە جاۋاپ بەرەتىنىن، جاراتىلعاننىڭ الدىندا اقتالىپ شىققانىمەن  جاراتقاننىڭ الدىندا قاتاڭ جاۋاپقا تارتىلاتىنىن قاپەرىنە دە المادى.تەك قانا ءبىر كۇندىك ءلاززات، ءبىر كۇندىك قىزىق بولسا جەتەدى، باسقاسىن كورىپ الارمىن دەپ ويلادى...

... سەكۋند ساناپ جاقىنداپ كەلە جاتقان قايعىنىڭ قارا بۇلتىن بايقاماعان بويجەتكەن مويىنىنا وراتىلعان ءجىپتى تەك سوڭعى ساتتە بايقاپ قالدى. الدىندا تۇرعان ادامنىڭ كادۋالگى پاتەر جالداۋشى ەمەس، ەشتەڭەدەن تايىنبايتىن قاندىبالاق قاراقشى ەكەنىن جان-جۇرەگىمەن ۇعىپ ۇلگەرگەن ول، اجال تۇزاعىنان باسىن الا قاشىپ، سىرتقا قاراي تۇرا جۇگىردى.ءوزى كۇندە اشىپ-جاۋىپ جۇرگەن ەسىكتىڭ ارعى جاعىندا ءومىر، بەرگى جاعىندا ءولىم كۇتىپ تۇرعانى سانا سەزىمىندە نايزاعايداي ويناپ، جانتالاسا ۇمىتىلدى. ءتورت-بەس مەترلىك جەرگە ءتورت ساعاتتاي جۇرگەندەي بولىپ ەسىككە ەندى جەتە بەرگەندە قۋعىنشى دا ارتىنان تاقالىپ قالعان ەدى. ۇلگەرە المادى. ارقاسىنان «كىرش» ەتىپ قادالعان پىشاق ءۇمىتىنىڭ سوڭعى ءجىبىن ءۇزىپ جىبەرگەندەي بولدى. كوز الدىندا سانسىز وت ۇشقىندارى اتويلاپ، اياق-قولىنان جان كەتىپ، ەرىكسىز بۇگىلە باستاعانى ەمىس- ەمىس ەسىندە. جارىق دۇنيەنىڭ ساۋلەسىن ەڭ سوڭعى رەت كورىپ قالعىسى كەلىپ، جەلىمدەنە باستاعان كىرپىگىن ارەڭ دەپ اشقان كەزدە اش قاسقىرداي كوزى قانتالاپ، اۋىزىنان سىلەكەيى اققان قانىپەزەر حايۋانشا ىرىلداپ ءتونىپ كەلە جاتىر ەكەن. ء ولىم مەن ءومىر ارپالىسقان سول ءبىر ساتتە نە قۇدىرەت كۇش بەرگەنىن كىم ءبىلسىن، تاماعىنا تاقالىپ قالعان اجال تىرناعىن سەرپىپ تاستاپ، اقىرعى ءالىن جيناپ، ەسىككە قاراي قايتادان ۇمىتىلدى. جانۇشىرا، جانتالاسا جۇگىردى. عاسىردان دا ۇزاققا سوزىلعان سول ءبىر سۇراپىل سەكۋندتاردى ارتقا تاستاپ، پودەزدەن شىعا بەرە قۇلاپ تۇسكەنىن عانا بىلەدى.ارقادان اققان قان مەن كول بولىپ توگىلگەن كوز جاسى تاتار ءدامىنىڭ ءالى دە تاۋسىلماعانىن اڭعارتقانداي ەدى.

قولىنا ىلىگىپ تۇرعان جەمتىگىنەن ايدىڭ كۇنى اماندا ايىرىلىپ قالعانىن، ەندى تەزىرەك بوي تاسالامسا ءىستىڭ ناسىرعا شاباتىنىن ۇققان ميراس بۇل كەزدە تەرەزەدەن سەكىرىپ ءتۇسىپ، وقيعا بولعان جەردەن الىستاپ بارا جاتتى.

كوپ كەشىكپەي دابىل بويىنشا «جەدەل جاردەمگە» ىلەسىپ پوليتسيا قىزمەتكەرلەرى دە جەتتى. قىلمىس جاسالعان جەردى ءجىتى زەرتتەپ، كۋالار مەن زارداپ شەگۋشىنىڭ ايتۋى بويىنشا قاراقشىنىڭ فوتو-بەينەسى جاسالىندى. جەدەل ىزدەستىرۋ جۇمىستارىنىڭ ارقاسىندا مويىنىنا بىرنەشە ادامنىڭ قانىن جۇكتەگەن قاراقشى كوپ كەشىكپەي قۇرىقتالىپ، سوت الدىندا ءادىل جازاسىن الدى.

بۇل –اتىراۋ وبلىسىنىڭ مامانداندىرىلعان اۋدانارالىق قىلمىستىق سوتىنىڭ اسا قاۋىپتى قىلمىسكەرگە ءومىر بويى باس بوستاندىعىنان ايىرۋعا شىعارعان ءبىرىنشى ۇكىمى بولاتىن.

سونىمەن ، «قاۋىپتى قىلمىسكەر ءومىر بويى تۇرمەدە وتىرۋ جازاسىنا كەسىلىپ، قوعامىمىزدان الاستاتىلدى» دەپ، وسى ماقالانىڭ سوڭعى نۇكتەسىن قويۋعا دا بولار ەدى . بىراقتا، ءبىر ەمەس، ەكى بىردەي جاۋقازىن ءومىردى قىرشىنىنان قيىپ، ۇشىنشىسىنە اۋىر دەنە جاراقاتىن سالعان ەكى اياقتى ايۋانعا بۇل جازا قالاي بولعاندا دا از سياقتى كورىنەدى دە تۇرادى. مەيلى اتۋ، مەيلى دارعا اسۋ،مەيلى سوناۋ امەريكاداعىداي ەلەكتر ورىندىعىندا ءولتىرۋ بولسىن، ءبارى ءبىر، اڭىراپ قالعان انالاردى ەشكىمنىڭ دە جۇباتا الماسى، بالالارىن كەرى قايتارا الاماسى دا انىق. ەڭ قورقىنىشتىسى، ميراس قابدەشوۆ سياقتىلار ء بىزدىڭ ورتامىزدا جالعىز-جارىم ەمەس. كەزىندە پەرۋ مەن ەكۆادوردىڭ 300-ءدىڭ ۇستىندە باليعاتقا تولماعان قىزدارىن زورلاپ، ولتىرگەن كولۋمبيالىق پەدرو الونسو لوپەس، قىزداردى زورلاماق بولعانى ءۇشىن ەركەكتىك قابىلەتىنەن ايىرىپ، «تارتتىرىپ» جىبەرگەنىنە قاراماستان 85 ايەلدى ولتىرگەن نەمىس برۋنو ليۋدكە ، ونىڭ جەرلەسى 147 ايەلدى زورلاپ،تۇنشىقتىرىپ ولتىرگەن بەرنگارد پريگاندى كوپتەگەن قىلمىسكەرلەر جاقسى بىلەدى.

كەشەگى كەڭەستىك داۋىردە 53 ادامنىڭ قانىن ىشكەن اندرەي چيكاتيلو،ۇيالاستارى اراسىندا «تەرميناتور» لاقاپ اتاعىنا يە بولىپ، 52 كىسىنى، سونىڭ ىشىندە 10 بالانى ويلانباستان و دۇنيگە اتتاندىرعان اناتولي ونۋپيرەنكو، 48 ادامنىڭ ءومىرىن جويعان الەكساندر پيچۋشكين، 36 ايەلدى تۇنشىقتىرىپ ولتىرگەن گەننادي ميحاسەۆيچ سىندى ادام كەيپىندەگى جىرتقىشتاردىڭ سانىن ساناپ تاۋىسا المايسىڭ. «مەن ادام ەمەسپىن، چيكوتيلو سياقتى ايۋانمىن! سىزدەر مەن تۋرالى كينو تۇسىرۋگە تيىسسىسىزدەر!»-دەپ، جالپاق الەمگە جار سالىپ، 100-دەن استام ءبۇلدىرشىن قىزدار مەن كەلىنشەكتەردىڭ جاندارىن جاھاننامعا جىبەرگەن سەرگەي تكاچتىڭ «رەكوردىن» جاڭارتۋعا تىرىسۋشىلار ارامىزدا جوق دەپ كىم ءباس تىگە الادى؟

 ول زامان دا، بۇل زامان، قازاقتاردىڭ دا اراسىندا ەركەك پەن ەركەكتىڭ جىنىستىق قاتىناس جاساۋىن، اكەلەرىنىڭ بالالارى مەن قىزدارىن زورلاۋى، اتاسى مەن كەلىنىنىڭ كوڭىلدەس بولۋ  فاكتىلەرىنىڭ ەتەك الىپ بارا جاتقانىن نەمەن تۇسىندىرەمىز؟ وركەنيەت كوشىنىڭ الدىنا شىققانىمىز با، الدە، دەموكراتيا  ەركىندىگىن قورىتا الماي، تۇنشىعىپ قالدىق پا؟!

شىر ەتىپ دۇنيەگە كەلگەن كەزدەن ەشكىم قانىشەر-قاراقشى بولىپ تۋمايتىنى ايداي اقيقات. اتا-انالارى دا ونداي بولعانىن قالامايدى. ولاردىڭ بارلىعى دا ءوزىمىز سياقتى ادام بالاسى. وسكەن ورتامىز، قوعام  قالاي تاربيەلەسە، سولاي ءوسىپ-ونگەن ەكى اياقتى پەندەلەر.ەندەشە، بارلىق ماسەلە-تاربيەدە.

دەرەكتەر مەن دايەكتەرگە جۇگىنەر بولساق، يسلام قاعيداتتارىن باسشىلىققا الىپ، مۇسىلمانشىلىق جولىن ۇستانعان وتباسىلارىندا وتىرىك ايتپاۋ، ۇرلىق ىستەمەۋ، كىسى ەڭبەگىنە قيانات جاساپ، الا ءجىبىن اتتاماۋ، ۇلكەندى سىيلاپ، كىشىگە قامقور بولۋ سياقتى ادامي اسىل قاسيەتتەر سابيلەرىنىڭ بويىنا اناسىنىڭ اق سۇتىمەن بىرگە داريدى.ولاردان تاراعان ۇرپاقتار دا اتالارى ۇلىقتاعان اق جولدان اۋىتقىماي، يماندىلىق ۇيىعان شاڭىراعىنىڭ ءتۇتىنىنىڭ ادال ەڭبەك ارقىلى ءتۇزۋ ۇشقانىن قالايدى.اكەسى بالاسى ءۇشىن ۇيالمايتىنداي، بالاسى اكەسىن ۇياتقا قالدىرمايتىنداي ءومىر سۇرۋگە تىرىسادى.

وكىنىشكە وراي، «ەلىمىز ەگەمەندىك الدى» دەپ، بوركىمىزدى قانشاما اسپانعا اتىپ، ايدارىمىزدان جەل ەسكەنىمىزبەن دە ۇلتىمىزدىڭ بولاشاعى- ۇرپاق تاربيەسىنە كەلگەندە الىدە كوپ ماسەلەدە كەگەجەمىزدىڭ كەيىن تارتىپ كەلە جاتقانىن جاسىرۋعا بولماس. مەكتەپ، جوعارى وقۋ ورىندارىن بىلاي قويعاننىڭ وزىندە، بالا بوساناتىن سابيلەر ءۇيى مەن بالاباقشالارداعى بىلىق پەن جەمقورلىقتى كورىپ، جوقشىلىقتىڭ، كەمىسىتۋدىڭ، پاراقورلىقتىڭ اششى زاپىرانىن جەرگوگىنەن تاتىپ وسكەن ءجاسوسپىرىمنىڭ وسە كەلە قانداي جولدى تاڭدايتىنى ايتپاسا دا تۇسىنىكتى.

قوعامدىق كولىكتەردە سەكسەندەگى قاريا ۇيالعاننان جەتپىستەگى كەيۋاناعا ورىن بەرىپ جاتقاندا، كوزىنە قارا كوزىلدىرىك تاعىپ، كورسە دە كورمەگەندەي بولىپ، ورىن بوساتۋدىڭ ورىنىنا ۇيالى تەلەفونىمەن «الىسىپ» وتىرعان «قۇلتەمىر»(روبوت ) قىز-جىگىتتەردى كورگەندە ەرىكسىز ەرىنىڭدى تىستەيسىڭ. جانى بار تۇسىنىگى جوق، ءبىلىمى بار كىسىلىگى جوق، قالتاسى قالىڭ، اقىلى تاياز وسىناۋ ستۋدەنتتەر ەرتەڭ ديپلوم الىپ، بيلىك تۇتقاسىن ۇستاسا نە بولماق؟!

«بالانى- جاستان، قاتىندى- باستان» دەپ اتام قازاق تەگىننەن-تەگىن ايتپاسا كەرەك. ەلىمىزدىڭ بولاشاعى نۇرلى، كەلەشەگى كەمەل بولىپ، جوعارىداعىداي قانىپەزەرلەر بەيكۇنا جانداردى زار جىلاتپاسىن دەسەك، ەكونوميكا ەشقايدا قاشپاس، ەڭ ءبىرىنشى كەزەكتە ۇرپاق تاربيەسىن ۇمىت قالدىرماعانىمىز دۇرىس.

بورانباي عاليەۆ،

اتىراۋ وبلىستىق سوتىنىڭ ءباسپاسوز حاتشىسى

Abai.kz