سونىمەن، «التىن قالام» تاۋەلسىز ادەبي بايقاۋى ءوز مارەسىنە جەتتى. بايقاۋعا قاتىسقان شىعارمالار وسى ۋاقىتقا دەيىن (اۆتورى كورسەتىلمەي) http://adebiportal.kz سايتىندا جاريالانىپ كەلگەن ەدى. قازىلار القاسى مەن وقىرمان قاۋىمنىڭ ۇيعارىمى بويىنشا «جىلدىڭ ەڭ ۇزدىك پروزاسى» نوميناتسياسىنا «مۇڭلىق» اتتى اڭگىمە يە بولدى. اڭگىمە اۆتورى – ساكەن سىبانباي!

قازاقتىڭ كوركەم، كەستەلى ءتىلىن كەمەلىنە كەلتىرە وتىرىپ قولداناتىن قالامگەردىڭ جەڭىسى – قايتا تۇلەپ، باۋىرىن جازا باستاعان قازاق ادەبيەتىنىڭ جەڭىسى دەپ بىلەمىز. «التىن قالامىڭ» كوزدى ارباپ، كوڭىلدەگى كورىكتى ويلارىڭا قوزعاۋ سالا بەرسىن. قازاق ادەبيەتى قاعاناتىنىڭ تورىنە قوش كەلدىڭىز!

قۇرمەتپەن، Abai.kz اقپاراتتىق پورتالىنىڭ ۇجىمى.  

ساكەن سىبانباي

مۇڭلىق

(اڭگىمە)

ءى

قاسيەتتى جەردىڭ قانداي تىلسىم جۇمباعى بار، ايتەۋىر ءدۇنياۋي ويدىڭ ءبارى دۇركىرەي قاشىپ، ساناڭدى لەزدە سالماقتى مۇڭ باسادى. ەل اراسىنداعى ەجەلگى جىرعا ەداۋىر قانىق بولعانىمىزبەن، شىراقشى جىگىتتىڭ مايىن تامىزا اڭگىمەلەگەن ماقامدى بايانى ەندى عانا ەستىگەندەي ەرەكشە كۇيگە ءتۇسىردى. كەسەنەدەن، كەلىسىپ العانداي، ءۇن-ءتۇنسىز تومسارا شىعىپ، قايتا اتتانعان سوڭ دا ءبىز اۋدەم جەرگە دەيىن ءلام دەپ ءتىل قاتىسقانىمىز جوق. اركىم ءوز قيالىمەن اۋرە. كولىك تىزگىنىن ۇستاعان الىبەك اڭىز كەيىپكەرلەرى الدىنان شىعا كەلەتىندەي كوزىن سوناۋ كوكجيەكتەن المادى. ۇزاق ساپار بويىنا ۇيقى مەڭدەمەس ءۇشىن ونى سەرگەك اڭگىمەمەن سەرپىلتپەك بولعان مەن ءسوز باسىن قالاي ساباقتارىمدى بىلمەي وتىردىم. بىرتە-بىرتە ءوزىمنىڭ دە تاقتايداي تەگىس جولدا تەربەتىلگەن بالاشا ماۋجىراي باستاعانىمدى بايقاپ:

– اۋىلعا جاقىنداپ قالدىق پا؟ – دەدىم ەڭسەمدى تىكتەپ.

– ءسال شىداڭىز، ەندى اسا ۇزاق ەمەس، – دەدى ول قاتقىلداۋ ۇنمەن. ونىڭ ءالى دە وي ورمانىندا اداسىپ جۇرگەنىن ۇققان سوڭ، ءارى قاراي مەن دە ۇندەمەدىم.

راسىندا دا، جورعاسىنان جاڭىلماي جۇيتكىپ كەلە جاتقان كولىگىمىز كوپ ۇزاماي ءجۇرىسىن كۇرت باياۋلاتتى دا، سولعا بۇرىلدى. ەرنەۋىن قامىس-قۇراق باسقان وزەنشەنى جاعالاي تاعى ءبىرشاما جۇرگەن سوڭ، مىڭعا تارتا شاقىرىمدى ارتقا تاستاپ، الىس جولدان جەتكەن ءبىز دىتتەگەن اۋىلىمىزعا كەلىپ كىردىك.

قازاق ءۇشىن قاشاندا اۋىلدىڭ ورنى بولەك قوي، شىركىن! اسىرەسە ۇيىندە دە، كەڭسەسىندە دە ءتورت قابىرعاعا قامالىپ، ءتورت بۇرىشتى تاجالعا تەلمىرگەن ءبىز سياقتىلار ونىڭ قادىرىن ايرىقشا سەزىنەر. ساعىنىسقان اناسىمەن شۇيىركەلەسىپ، باۋىرىمەن، قوڭسى قاۋىممەن قاۋقىلداسىپ بولدى-اۋ دەگەن مەزەتتە الىبەككە: «تىنىعاردا توسەكتى دالاعا سالعىزشى»، – دەگەنىم دە سول-تۇعىن. ءتىپتى كەشكى استى دا ەسىك الدىنداعى الاسا تاپشاندا وتىرىپ ىشسەك دەگەن وي بولىپ ەدى، «شىركەي شىركىن مازانى الار» دەپ، تەز اينىدىق.

مىنە، ەندى ماساحانانىڭ ىشىندە جاتىرمىز. جازعى جىلى كەرىمسال تەربەگەن ىرگەدەگى ءجۇزىم جاپىراقتارىنىڭ سىبدىرى ەستىلەر-ەستىلمەس قانا. ونىڭ ءوزىن ىزعىعان ماسانىڭ ىزىڭى كەيدە باسىپ كەتەدى. قالىڭ اراسىنان ارەدىك شەكشەك شىرىلدايدى. الىسىراقتاعى ارىق جاقتا باقالار تويىنىڭ قىزىپ جاتقانى بايقالادى. كورشى ءۇيدىڭ قوراسى ماڭىنان ءبىر ەسەك اقىرىپ باستاپ ەدى، ونى اۋىلدىڭ انا شەتىندەگى ەكىنشىسى قوستاي جونەلدى. ول باسىلا بەرگەندە، تاعى ءبىرى كۇنى بويعى شەككەن ازابىن ايتىپ، مۇڭىن شاققىسى كەلگەندەي ءىشىن تارتا اقىرىپ، ايقاي-ۇيقايدى ۇدەتىپ جىبەرگەنى.

– ۇيىقتايىن دەپ، باس قويعاندا توسەككە ەل،

قايىم ايتىس باستاپ كەتتى ەسەكتەر!

الىبەكتىڭ بۇل تەڭەۋىنە «الماتىلىقتاردان اڭگىمە تىڭدايىن» دەپ، توسەگىن بىزبەن قاتار سالعىزعان ءىنىسى جانىبەك ەكەۋىمىز راحاتتانا كۇلىپ الدىق.

بىراق اڭگىمە ءارى قاراي وربىمەي، ءبىراز ۋاقىت تىم-تىرىس جاتتىق. تابيعات تىنىسىن اڭساعان ءبىزدىڭ مۇنداي ءۇنسىز قالپىمىزدان جالىققان جانىبەك:

– باعاناعى قىزدى تانىمادىڭ، ءيا، سەن؟ – دەپ سۇراقتى بۇيىردەن قويدى.

– قاي قىزدى؟ – الىبەك قاپەلىمدە تۇسىنبەي قالدى.

– الگى ءبىز شاي ءىشىپ وتىرعان كەزدە ءسۇت سۇراپ كەلگەن قىزدى ايتام. اپاممەن عانا ەمەس، سەندەرمەن دە سامپىلداپ امانداسىپ جاتىر ەدى عوي. سويلەپ قالعان پىسىق قىز ءوزى.

– قىزىقسىڭ، تيناقتاي قىزدى قايدان تانيمىن؟ مەن اۋىلدان كەتكەلى جيىرما جىلدان استى. قارشاداي بالا تۇگىلى، قاتارلاسىمدى شاتاسپاي شىرامىتسام، شۇكىر دەرسىڭ.

– بىراق مۇنىڭ تۋ حيكاياسىنان حاباردار ەدىڭ عوي دەيمىن دە.

– قانداي حيكايا؟

– ەندى... ۇمىتا قويماعان شىعارسىڭ، مىنا قۇرىشبايدىڭ قىزى عوي.

الىبەك ۇندەمەدى. جامىلعىسىن ىسىرىپ، باسىن كوتەرىپ وتىردى.

– ە-ە، سول قىز وسى ما ەدى؟ – دەدى سوسىن. – ءوسىپ قالىپتى-اۋ. قاي جىلى بولىپ ەدى سول وقيعا؟

– بۇل قىز بيىل سەگىزىنشىگە كوشتى. انە، ەسەپتەي بەر، قاي جىل ەكەنىن.

– وي، اللا-اي! ۋاقىت دەگەن زاۋلايدى-اۋ، شىركىن!

ول قالتا تەلەفونىنىڭ جارىعىمەن جاستىعىنىڭ جوعارعى جاعىنا قويعان تەمەكىسىن ىزدەي باستادى.

– ەكەۋىڭ جۇمباقتاپ نە ايتىپ كەتتىڭدەر؟ قاي قىز؟ قانداي وقيعا؟ باياعى بالا ماحاببات حيكاياسى ەمەس پە؟ – دەدىم مەن ءسوزىمنىڭ سوڭىن ازىلگە بۇرىپ.

– قايداعى ماحاببات؟ – دەدى الىبەك ماساحانانىڭ ەتەگىن سىلكي تۇرە سىرتقا سىتىلىپ شىعىپ. – جالپى بۇل وقيعادا ماحاببات بار ما، جوق پا – ونىڭ ءوزى بەلگىسىز.

– ەندەشە ماعان دا ايتىپ بەرىڭدەر، نە بار، نە جوعىن انىقتايىق.

– ايتام عوي. – قاراڭعىدا شىرپى جارق ەتتى دە، لەزدە پايدا بولا كەتكەن نوقاتتاي الاۋ شوق ايرىقشا قىزاردى. – قازىر، تەمەكىمدى تارتىپ الايىن.

جاستىعىمدى قوپسىتىپ-قوپسىتىپ الىپ قولتىعىما اتىپ ۇردىم دا، اڭگىمە تىڭداۋعا ازىرلەنىپ، جامباستاپ جاتا كەتتىم.

                                       ءىى

الدىمەن بولار-بولماس ءبىر ىڭىل ەستىلگەندەي بولدى. اش مىسىقتىڭ ءالسىز مياۋىنداي عانا ءولىمشى ءۇن. باستاپقىدا ەلەڭ دە ەتپەپ ەدى، بىرتە-بىرتە جيىلەگەن سوڭ، ەرىكسىز قۇلاق ءتۇردى. جوق، تىم-تىرىس. بۇل تارسىلداتىپ قايتادان جۇمىسىنا كىرىسكەن. سالدەن سوڭ تاعى شىقتى. قوراسىنىڭ شاتىرىن جوندەپ جاتقان قانات قولىنداعى بالعاسىن جوعارى ۇستاعان كۇيى كىلت كىدىرىپ، تىڭ تىڭدادى. ءيا، ءبىر دىبىس بار. جازىقسىز ءجابىر كورگەن كىشكەنتاي كۇشىكتىڭ قينالا قىڭسىلاعانى ءتارىزدى مە، قالاي.

– قۇلاعىڭ قالقايىپ ناعىپ تۇرسىڭ؟

ءدال جانىنان شىققان داۋىستان سەلك ەتە قالعان قانات بالعاسىن قولىنان ءتۇسىرىپ الا جازدادى. بۇعان مۇزداي ايران اكەپ تۇرعان كەلىنشەگى راۋشان ەكەن. اۋداندىق پەرزەنتحانادا اكۋشەر بولىپ ىستەيدى. ءبىر ايلىق دەمالىسىنا كەشە عانا شىققان. «شولدەدىم، توڭازىتقىشتاعى ايراننان اكەلشى!» دەپ الگىندە عانا ءوزى سۇراتىپ ەدى. كەلگەنىن قالاي بايقاماعان؟

– تىڭداشى، راۋشان، نەنىڭ ءۇنى ەكەنىن بىلمەي تۇرمىن، بىراق ءبىر تۇسىنىكسىز دىبىس شىعادى.

بۇل ۇلكەن كەسەگە تولتىرا قۇيىلعان سالقىن ايراندى قىلقىلداتىپ باسىنا ءبىر-اق كوتەردى. سوسىن «ۋھ، راحاتىن-اي!» دەپ، اقجاعالدانعان اۋزىن جەڭىمەن سۇرتە بەرگەندە، جاڭاعى دىبىس تاعى ەستىلدى. بۇل جولى قۇلاققا انىعىراق جەتتى.

– ەستىدىڭ  بە...

– تۇرا تۇر! تىنىش! – راۋشان ءتامپىش تاناۋى دەلديىپ، كوزى باقىرايىپ، باسى قيسايعان كۇيى تىڭ تىڭداپ قالىپتى. قىڭسىلاعان ءۇن قايىرا ەستىلگەندە، شوشىعانى، الدە تاڭدانعانى بەلگىسىز، كۇيەۋىنە قاراپ ايقاي سالدى. – بۇل – بالا! ءسابيدىڭ داۋىسى!

– بالا؟ – ابدىراپ قالعان قانات اۋەلى ەشتەڭە ۇققان جوق. – ءاي، ەسىڭ دۇرىس پا ءوزىڭنىڭ؟ قايداعى بالا؟ بالانىڭ داۋىسى وسىنداي بولۋشى ما ەدى؟

– جاڭا تۋعان جاس نارەستەنىڭ داۋىسى دەيمىن! اكۋشەر سەن بە، مەن بە؟! – راۋشاننىڭ ءسوزىنىڭ نىق، ءارى سەنىمدى شىققانى سونشا، وتاعاسىنىڭ جۇزىندەگى جايماشۋاق بەيعامدىقتان نىشان دا قالمادى. – تەكتەپ-تەرگەپ تۇرا بەرمەي، تەز ءتۇس تە، ىزدەستىر. قايدا جاتىر ەكەن سورلى بالا؟

ساتىدان سەكىرىپ تۇسكەنىمەن، قانات نەنى جانە قايدان ىزدەرىن بىلمەي، قاتتى ساستى. ءالى دە الگى دىبىستى اڭدىپ تۇرعان ايەلىنىڭ:

– اجەتحانا جاقتى قاراشى! جىلدام! – دەگەن ءسوزىن ەستي سالا سولاي قاراي جۇگىردى. ونىڭ ار جاق، بەر جاعىن، ءىشىن تۇگەل قارادى، ەشتەڭە جوق.

كەنەت جاڭاعى دىبىس ءدال جانىنان شىققانداي انىق ەستىلدى. و، توبا! مىسىق تا، كۇشىك تە ەمەس، قينالا جىلاعان بالانىڭ داۋسى ەكەنىنە اكۋشەرلىك قابىلەتى جوق مۇنىڭ دا كوزى جەتتى. بىراق قايدا؟ جان-جاعىنا قاراعان ول سىم شارباقتىڭ ار جاعىنداعى كورشى ءۇيدىڭ اجەتحاناسىن كوردى. دەرەۋ جەتىپ بارىپ، قورشاۋدان ورمەلەي اسىپ، ارعى بەتكە ءتۇستى. سوياۋداي سىمنىڭ قولى مەن تىزەسىن جىرىپ، قاناتقانىنا قاراعان جوق. اجەتحانانىڭ ەسىگىن اشتى. ەدەنىنىڭ دوڭگەلەتە ويىلعان تەسىگىنە ءۇڭىلدى. و، جاساعان!

قۇجىناي يرەلەڭدەگەن ۇساق قۇرتتارعا تولى ناجىسكە شالا كومىلىپ، شاقالاق جاتىر. قۇدايدىڭ ساقتاعانى شىعار، ايتەۋىر باسى عانا باتپاپتى. ونىڭ قۇيتتاي عانا كەۋدەسىنەن شىعىپ ۇلگەرمەگەن شىبىن جانى ءۇشىن شىرقىراپ جاتقانىن قايدان ءبىلسىن، بىلاپىت جەرگە ءۇيىر قارا شىبىن بىجىناي ۇيمەلەپ، بەت-اۋزىن كورسەتپەيدى.

قانات بىردەن «اجەتحانانى قۇلاتۋ كەرەك» دەپ شەشتى. ايتپەسە بالانى الىپ شىعۋ مۇمكىن ەمەس. بار كۇشىن سالىپ يتەردى، جۇگىرىپ كەلىپ يىعىمەن سوقتى – مىعىم نەمە اۋەلدە مىزعىماستاي كورىنگەنىمەن، ءناتى اعاش قوي، اقىرى قارا كۇشكە شىداماي، گۇرس قۇلادى. اشىق قالعان ءناجىس تولى شۇڭقىردىڭ ەرنەۋىنە جاتا قالىپ، تومەنگە قولىن سوزدى – قاپ، بالاعا جەتپەيدى! ەندى نە امال بار؟ شۇڭقىردىڭ توپىراق دۋالىنان تىم بولماسا اياق ۇشى ءسال ىلىنەتىندەي بىرنەشە تەپكىشەك قازۋ كەرەك. جۇگىرىپ جەتكەن راۋشاندى كۇرەك پەن ارقانعا، ءىنىسى ساماتتى كورشىلەرگە حابار بەرۋگە جۇمساعانىمەن، ول ەشكىمدى دە كۇتە المايتىنىن ۇقتى. ويتكەنى، ءسابيدىڭ ءۇنى السىرەپ، قۇمىعىپ بارادى. قۇلاعان اجەتحانادان دەرەۋ تاقتاي سىندىرىپ الىپ، سونىڭ ۇشىمەن امالداپ، قابىرعانى ۇڭگي باستادى. قۇداي قاراسقاندا، ەش كۇن تۇسپەگەن دىمقىل توپىراق بوستاۋ ەكەن، وكشە ىلىندىرەر ءۇش شۇقاناقتى تەز جاساپ ۇلگەردى. تاقتايشانىڭ ءبىر ۇشىن شۇڭقىردىڭ ارعى جيەگىنە كىرش قادادى دا، ەكىنشى جاعىن قولتىعىنا تىرەي قىسىپ، الگى تەپكىشەكسىماقتارمەن جايلاپ تومەن جىلجي باستادى. تابانى ءۇشىنشى شۇقاناققا تىرەلگەن سوڭ، سوعان نىعىزدالا تۇرىپ، ەپپەن ەڭكەيدى. ويباي، بالا قايدا؟ جوق! جۇرەگى سۋ ەتە تۇسكەن قانات، قانشا جيىركەنىشتى بولسا دا، قولىن ناجىسكە سالىپ جىبەرىپ، ارى-بەرى جۇگىرتىپ كوردى. كەنەت...

كەنەت مۇنىڭ قولىنا بىرەۋ جارماستى! قاناتتىڭ تۇلا بويى تۇرشىگىپ، ءدىر ەتە قالدى. جارىق دۇنيەگە كەلەر-كەلمەستە-اق تىرشىلىك ءۇشىن تىرباڭداپ كۇرەسۋگە ءماجبۇر بولعان قىزىلشاقانىڭ قالايدا ءومىر سۇرگىسى كەلەدى! كۇرەكتەي قول مەن تيتىمدەي قول ءبىرىن-ءبىرى مىقتاپ ۇستادى. بۇل سۋىرا تارتىپ العاندا، ابدەن تۇنشىققان بالانىڭ شار ەتىپ جىلاۋعا دا شاماسى كەلگەن جوق، ءالسىز عانا قىڭق ەتتى.

وسى كەزدە سۇمدىقتان قۇلاعدار بولعان جۇرت تا جۇگىرە باسىپ جەتىپ ەدى. راۋشان ءتىپتى ۇيدە ۇستايتىن بۇكىل دارىگەرلىك اساي-مۇسەيىن كوتەرە كەلىپتى: اقجايما، داكە، ماقتا، سپيرت، قىزۋ ولشەگىش... ول ءتىپتى وزگەلەردى دە جۇمىلدىرىپ ۇلگەرسە كەرەك، بىرەۋ سۋىق سۋ، بىرەۋ ىستىق سۋ اكەلىپ، تاپ سول جەردە بالانىڭ ءۇستى-باسىن تازارتتى دا، قولعا ىلىككەن كويلەك-كونشەكپەن قۇنداقتاپ، ساماتتىڭ كولىگىمەن پەرزەنتحاناعا الىپ كەتتى. سول كەزدە بارىپ ءۇستى-باسىنىڭ ءالى دە ساسىپ تۇرعانىن بايقاعان قانات ايەلىنىڭ باسقا ەمەس، ءدال اكۋشەر بولعانىنا تۇڭعىش رەت قۋانىپ، جۋىنۋعا كىرىستى.

                                    ءىىى

اجەتحانانىڭ گۇرس قۇلاپ، ويران-توپىرى شىققانىن تەرەزەدەن كورگەن ءباديشا «قاپ» دەپ، ەرنىن تىستەلەدى. «جابۋلى قازان جابۋلى كۇيىندە قالۋى كەرەك ەدى. ەندى مىنالار ويدا جوقتا قۇپيامىزدى اشىپ، قۇردىمعا جىبەرەتىن بولدى-اۋ. وسىلاردىڭ-اق ءيىسشىل يتشە تىمىسكىپ ءجۇرىپ، تاپپايتىن بالەسى جوق!» دەپ قانات پەن راۋشاننىڭ اكە-شەشەسىنەن تۇك قويماي، ءبىر سىباپ الدى. «وسىلارعا نە جەتپەيدى ەكەن ءوزى؟ پەرزەنتسىز دەيتىن ەمەس، بەس بالاسى بار. ەندى التىنشى عىپ، اسىراپ الماق پا؟ پالەكەتتى الىسقا اپارىپ تا تاستاماعان ەكەنمىن، ەشكىم تابا الماي، ءۇنى وشەتىن. بىراق قايدا اپارام؟ جول-جونەكەي قىڭقىلداپ-سىڭقىلداپ، باقىرىپ-شاقىرىپ، مازامدى السا، قايتپەكپىن؟ تازا ماسقارا سول بولار ەدى عوي. ەلگە نە بەتىمدى ايتار ەم؟».

ول تۇكپىردەگى توسەكتە جاتقان قىزىنىڭ جانىنا كەلدى. ويانعان ەكەن. ءوڭى ءالى بوپ-بوز. يەگى ءدىر-ءدىر ەتەدى. جانارى دىمقىل. ءۇنسىز جىلاپ جاتىر.

– ءتاۋىرمىسىڭ؟ – ءباديشا سۇراقتى ءجاي كوڭىل ءۇشىن قويا سالعانداي، ىزىنشە دابىرلاپ قايتا سويلەپ كەتتى. – ءوزىمىز وسى دارىلەردى ءىشىپ-اق، اتشا شاۋىپ كەتە بەرەتىنبىز. ەرتەڭ-اق قالپىڭا كەلەسىڭ. بىراق ەرتەڭ دەگەن ءبىز ءۇشىن بولا ما، بولماي ما – مىنە، ماسەلە! مىنالار (يەگىمەن وڭ جاقتاعى كورشى ءۇيدى نۇسقادى) ءبارىن ءبىلىپ قويدى. اۋدانعا الىپ كەتتى. ەندىگى پوليتسياعا حابارلاعان دا شىعار. قانشا جاسىرىپ-جاپسام دا، اقىرى ماسقارامىز شىعاتىن بولدى.

راس، ايدانىڭ ءىشى بىلىنە باستاعاننان شەشەسى وعان ۇيدەن شىعۋعا تىيىم سالعان-دى. اتتەڭ، ول قىزىن مۇنداي تارتىپكە ەرتەرەك تاربيەلەمەدى، سوندا، بالكىم، مىنا سۇمدىققا دۋشار بولماس پا ەدى. ءتۇن بالاسى قىدىرۋى كوبەيگەن قىزدىڭ سۋىت ءجۇرىسى اقىرى وسى حالگە ۇلاستى. ال بويعا بالا بىتكەن سوڭ، تىيىم سالعاننان نە پايدا؟ تىيىم سالدى ەكەن دەپ، شارانا وسپەي تۇرا ما؟

الدىمەن ايدا ءوزى كەزدەسىپ جۇرگەن جىگىتپەن سويلەسكەن. ول «دارىگەرگە بارساڭ قاجەت بولاتىن قاراجات جاعىنان قاراسايىن، ال وتاۋ قۇرۋ تۋرالى ويىڭا دا الۋشى بولما، ەكەۋىمىز ولاي كەلىسكەن جوقپىز» دەپتى. بۇل بولماي قالعان «كۇيەۋ بالانى» ەبىن تاۋىپ، «ەنەسىمەن» بەتتەستىرگەن ەكەن، اناۋ ءتىپتى ات-تونىن الا قاشىپ، «قىزىڭىزبەن تۋعان كۇن كەشتەرىندە كەزدەسىپ، ءبىر-ەكى رەت بيلەگەنىم بولماسا، جولاعان ەمەسپىن» دەپ، بەتپاق ءباديشانىڭ وزىنە بەت باقتىرماپتى. «قاپ، بالەم! كورەرمىز كىمنىڭ جەڭەرىن» دەپ تىستەنگەن ءباديشا جىگىتتى ىڭعايعا كوندىرۋدىڭ ءتۇرلى امالدارىن ويلاستىرعانىمەن، ەشبىرىنەن قايران بولماپتى. ەكى ورتادا ەداۋىر ۋاقىت ءوتىپ كەتىپ، «شارانانى الدىرۋعا بولمايدى، وتە كەش، قىزىڭنىڭ دەنساۋلىعىنا زاقىم كەلگەنى بىلاي تۇرسىن، ومىرىنە قاۋىپ ءتونۋى مۇمكىن» دەپ مىنا جاقتان تانىس دارىگەر شىققان.

امال جوق، تۋعا تۋرا كەلدى. ەكى بايدان اجىراپ، اقىرىندا قىزى ەكەۋى عانا قالعان، ەلمەن اسا كوپ ارالاسى جوق باديشاعا بۇل ءحالدى قۇپيا ۇستاۋ قيىن بولعان جوق. ۇيگە ادام كىرگىزبەدى، ايدانى سىرتقا شىعارمادى. بۇرىن اۋرۋحانادا ىستەگەن ازدى-كوپتى تاجىريبەسىنە سەنىپ، ءوزى بوساندىردى. قوس كۇناھار دۇنيە ەسىگىن جاڭا اشقان پاك جاننىڭ – پەرىشتەدەي قىز بالانىڭ تاعدىرىن جان شىداماس اياۋسىزدىقپەن الدىن الا شەشىپ قويعان ەدى.

                                  ءىV

 دۇنيەدە قۇرىشبايدان وتكەن سورماڭداي، قۇرىشبايدان بەتەر بەيباق، قۇرىشبايدان اسىپ تۇسەر باقىتسىز ادام بار ما؟ مۇنىڭ جاۋابى وزگەگە بەيمالىم بولۋى مۇمكىن، بىراق قۇرىشبايدىڭ ءوزى انىق بىلەدى – جوق!

ويتكەنى، بۇل باقىتسىز، بەيباق، سورماڭدايدا پەرزەنت جوق. مۇنىمەن تەڭ وسكەن تۇرعىلاستاردىڭ الدى: «ۇلكەن ۇل ۇيلەنەم دەپ، ۇيكەلەنىپ ءجۇر. اۋ، وعان اجەپتاۋىر ازىرلىك كەرەك قوي دەپ، تاك-تاكپەن ارەڭ تىيىپ وتىرمىز»، – دەسىپ، از-كەم ۋايىمىنىڭ ءوزىن ماقتانىشپەن ايتاتىن دارەجەگە جەتىپ قالعان. كەش اياقتانىپ، وتباسىلىق قىزىق-قىرمان جاعىنان كەنجەلەپ جۇرگەندەرىنىڭ ءوزى بۇ كۇندە «سەن بار، مەن بار» دەپ، مەكتەپتەگى اتا-انالار جينالىسىنان قاشقاقتاي باستاعان. ال قۇرىشبايعا قۇداي مۇنداي باقىتتىڭ ءبىرىن دە قيماي، جاقىننىڭ تالقىسىنا، جاتتىڭ تاباسىنا قالدىردى.

ايتسە دە، قۇرەكەڭ جاراتقانعا جالبارىنۋدان تانبادى، اۋليە ارالاپ، كەسەنەلەرگە تۇنەدى، «ۋف-سۋف دەسە جازىلمايتىن جارا، ايىقپايتىن اۋرۋ قالمايدى ەكەن» دەسكەن ەمشى-تاۋىپتەردىڭ دە الدىن كوردى. ايەلى ەكەۋى قالاداعى دارىگەرگە دە قارالدى، جازىپ بەرگەن دارىلەرىن دەرتتەن قۇتقارار مەدەت ساناپ، مەيلىنشە سەنىپ ءىشتى. ەل اراسىنداعى كوپبالالى ۇيلەرمەن كورپە اۋىستىرۋ، بالاعىنان بالا ساۋلاعان باتىر انالاردىڭ سارقىتىن ءىشۋ، ءۇبىرلى-ءشۇبىرلى اۋلەتتەردىڭ اقساقالدارىنان باتا الۋ سياقتى قازاقى ىرىم-جىرىمنىڭ دا كوڭىلىن قالدىرعان جوق، جاسادى. بىراق ەش ناتيجە بولمادى.

ەت پەن سۇيەكتەن جارالعان پەندە ەمەس پە، ەڭ كونبىس، ەڭ مومىن، ەڭ ءتوزىمدى دەگەن قۇرەكەڭنىڭ دە جۇيكەسى كەيدە سىر بەرەتىن. توعايدا پادا باعاتىن ول وڭاشادا تاعدىرىنا قاتتى نالىپ، قاراداي كۇيىنەدى. جانىن جەگىدەي جەگەن مۇڭى شىداتپاي، مۇرنى پىشىلداپ ءبىراز جىلاپ تا الادى.

«قىل اياعى مىنا مال ەكەش مالدا دا ۇرپاق بار: قاراشى، انە، بۇزاۋىنا جولاپ كەتسەڭ-اق ەنەسى انادايدان الاكوزدەنىپ، قىزعانىپ ءولىپ قالا جازدايدى، – دەيدى سوسىن ىشىنەن. – بۇ جاماندارعا دا ۇرپاق كەرەك ەكەن، بۇ بەيشارالار دا سول وزىنەن وربىگەن ەڭ قىمبات جاراتىلىس ءۇشىن جانىن قيۋعا دايىن ەكەن. ال مەن شە؟ مىنە، جيىرما جىلدان استى، داڭعىراعان دالاداي ۇيگە كەمپىرىم ەكەۋىمىز عانا كىرىپ-شىعامىز. ازاندا ورازامدى اشا سالا مەن مالعا كەتەمىن، ول كۇيبەڭدەپ ۇيدە قالادى. نە وڭعان ءىس جوق، نە الدانىش جوق. وينايتىن، بۇلدىرەتىن، شاشىپ تاستايتىن، شاڭىن اسپانعا شىعاراتىن بالا بولماعاسىن ۇيدە ءبارى جيناۋلى، ءبارى رەتتەۋلى. قۇسادان جارىلىپ ولە جازدايتىن شىعار بايعۇس. ە، اللا-اي، ادام ءوز ءۇيىنىڭ استاڭ-كەستەڭى شىعىپ، اتكوپىر بوپ جاتقانىن دا اڭسايتىن كۇن تۋادى ەكەن-اۋ. ء«وي، مىنا تۇقىمىڭ وسكىرلەر قايتەدى-ەي! ءاي، پالەنشە، تۇگەنشە، ءتۇۋ، اتى كىم ەدى الگى بۇزىقتىڭ، جيناڭدار انانىڭ ءبارىن! و، نەسى-ەي! وسىدان اكەڭ كەلسىن!» دەپ قۇدايدىڭ قۇتتى كۇنى بۇرقىلداپ جۇرەتىن كورشى قاليما قانداي باقىتتى ەدى!».

«كەشكە دە سول كوڭىلسىز كورىنىس. – سيىرلاردىڭ شاشاۋ شىققانىن ءسال قايىرىپ قويعان ول الگى ۇزىلگەن قيالىن قايتا جالعايدى. – تاعى دا ءۇن-ءتۇنسىز اسىمىزدى ىشەمىز. قايبىر تابەت تارتقاننان دەيسىڭ. ءۇمىتى ءسونىپ، قالاۋىنان قايىر كورمەي دىڭكەلەگەن ادامعا اس باتۋشى ما ەدى. ايتەۋىر ءومىردىڭ زاڭى، ولمەستىڭ قامى-داعى. سوندا ولمەي، ءتىرى جۇرگەندە كىمگە كەرەكپىز، ونى دا بىلمەيمىز. ەرلى-زايىپتىنى ەجەلگى دوستان دا ارتىق جاقىنداستىرار ورتاق باقىت – بالا ەكەن عوي. ول بولماسا، قانشا جاقسى كورسەڭ دە، جاردىڭ اڭگىمەسى جاراسىمنان قالادى ەكەن. ءبيبىشىمدى دە ايايمىن. ۇرپاقسىز قالعانىمىزعا ءوزىن ايىپتاۋمەن-اق كوز الدىمدا شوگىپ بارادى. ء«اي، بالا تۋا الاتىن بىرەۋدى تاپتىم، سەن ەندى بار، ايدا، كەت جونىڭە!» دەپ، قاي كۇنى قۋىپ شىعار ەكەن دەپ، جالتاقتاۋمەن-اق كۇن كەشتى-اۋ سورلى. قۇداي كۋا، ونداي ويلار دا كەلدى عوي مىنا جۇمىر باسقا. بىراق... قيمادىم بەيشارانى. پەرزەنت سۇيگىسى كەلگەن ايەل ءبىزدىڭ بيبىشتەي-اق بولار-اۋ. ەلدىڭ بالاسىنا ەمىنىپ، ەلجىرەپ-اق تۇرادى. بازاردان كيىم ساتىپ العان، بۇيىم ساتىپ العاندارعا قاراپ، قىزىعادى دا كۇرسىنەدى. ارينە، ەل باي بولعان سوڭ ەمەس، بار بولعان سوڭ الادى. ويتكەنى، بالاسى كيەدى، بالاسى وقيدى، بالاسى وينايدى، بالاسى جەيدى! بالاسىنىڭ قۋانىشىنا كەرەك، قىزىعىنا كەرەك، تويىنا كەرەك. ءبىز شە؟ تاپقان-تايانعانىمىزدى كىم ءۇشىن جينايمىز؟ كىمگە ءدارى سول دۇنيە؟ ەرتەڭ ءبىز ولگەسىن-اق تۇقىمى تۇزداي قۇرىماي ما؟ ءاي، بۇيتكەن ءومىرىنىڭ اتاسىنا نالەت!».

قۇرىشبايدىڭ كوز جاسىنا تەك سيىرلار عانا كۋا. جانۋارلاردىڭ ءتىلسىز جاراتىلعانى قانداي جاقسى، ەرمەك تاپپاي ەرىگىپ وتىرعان ەگەلەرىنە جەتكىزىپ بارمايدى. ال ادامداردىڭ الدىندا قۇرەكەڭ سىر بىلدىرمەيدى. وڭاشاداعى وسىنداي اشىنۋمەن باستالىپ، ارىلۋمەن اياقتالىپ جاتاتىن وسالدىقتاردان سوڭ، ەڭسەسىن تۇقىرتا ەزىپ، تۇنشىقتىرا قينايتىن ءزىلماۋىر قايعى تاراپ، ءسال جەڭىلەيىپ قالعانداي سەزىنەدى.

ءبىر كۇنى كوكىرەكتەگى شەمەنى ءجىبىپ، شەرى تارقاعانداي بوپ، كەشكى اپاق-ساپاقتا ۇيىنە كىرىپ كەلگەندە، ونى ءوزى ەشقاشان تۇسىندە دە كورمەگەن، مۇلدە ويلاماعان، ءتىپتى ارمانداۋعا دا باتپاعان باقىت كۇتىپ تۇردى. تورگى بولمەدەگى توسەكتىڭ ۇستىندە قاسى قاسپاقتانعان، تاناۋى تاڭىرايعان قۋىرشاقتاي بوبەك پىسىلداپ ۇيىقتاپ جاتتى. ونىڭ ۇستىنەن تونە جازداپ، اۋەستەنە ءۇڭىلىپ ايەلى وتىردى. بۇعان بۇرىلىپ قاراعان جارىنىڭ جانارىنان قۇرەكەڭ بۇرىن-سوڭدى سەزىنبەگەن عاجايىپ جارقىل – انالىق مەيىرىم ۇشقىنىن كوردى. سول جارقىل ءبيبىشىن ايرىقشا اجارلاندىرىپ جىبەرگەندەي، كوزىن تايدىرىپ اكەتە المادى. «بيبىگۇل جەڭەشەم بوساندى! كورىمدىك بەرىڭىز، كوكە!» دەپ قوس قولىن ۇسىنا بەرگەن قاناتقا دا، داستارحان جاساپ جۇرگەن راۋشانعا دا نە دەرىن بىلمەي، سوستيىپ تۇرىپ قالدى قۇرىشباي.

ءمان-جايعا قانىققان سوڭ دا، داستارحان باسىندا ىستىق شايمەن تاماق ءجىبىتىپ، تارسىلداي جونەلگەن جۇرەكتىڭ ءدۇرسىلى باسىلعان سوڭ دا، ول مىنالارعا قوسىلىپ شاتتانا المادى. ول ەندى قۋانۋدىڭ وزىنەن قورىقتى. «جارايدى، پەرزەنتحانا باسشىلارى كەلىسىپتى، بالانى ءبىزدىڭ اتىمىزعا جازدىرارمىز، ال ەرتەڭ ونىڭ نە اناسى، نە اكەسى، ءتىپتى بولماسا سولاردىڭ تۋىستارىنىڭ ءبىرى كەلىپ، داۋلاسسا نە دەيمىز؟» . راس-اۋ. تۋاسى سوقىر ادام ەشقاشان ساۋلە ىزدەمەيدى، ويتكەنى، ونىڭ نە ەكەنىن ۇقپايدى دا، ءومىردى تۇتاسقان قارا تۇنەك دەپ بىلەدى. ال كوزى كورىپ ءجۇرىپ، ويدا جوقتا جانارىنان ايرىلسا، ول سورلى ءومىر-باقي باياعى جارىق نۇردى اڭساپ، اھ ۇرىپ وتپەي مە؟ قۇرىشباي مەن ايەلى دە بۇعان دەيىن ءسابي ءسۇيىپ، مەيىرلەنىپ كورگەن ەمەس. ەندى مىنا پەرىشتەنى باۋىرىنا باسىپ، باقىتتان باسى اينالىپ جۇرگەندە، «اكەلىڭىز بەرى! بۇل – ءبىزدىڭ بالامىز!» دەپ دىكەڭدەپ بىرەۋ كەپ تۇرسا، ناعىز سورلاپ قالۋ سوندا بولماي ما؟

بىراق قانات پەن راۋشان جارىسا سويلەپ، جابىلا ءتۇسىندىرىپ، مۇنىڭ مۇڭىن تەز سەيىلتتى. ءباديشا قىزىن الىپ قالاعا كوشىپتى. ء«ۇيىمدى ساتىپ الام دەۋشىلەر بولسا، ساۋدالاسا بەر» دەپ ارعى قوڭسىسى نىسانبايعا تاپسىرىپ كەتىپتى. پوليتسياعا بەرىلگەن ارىز بويىنشا قىلمىستىق ءىس قوزعالعان ەكەن، ونى اقساقالدار قازاقى اعايىنگەرشىلىكپەن توقتاتىپ، جاپقىزىپتى. بۇعان قۋانعان ءباديشا «بالانى ەشقاشان داۋلامايمىز» دەپ، قولحات جازىپ قالدىرىپتى...

...سودان بەرى دۇنيەدە قۇرىشبايدان وتكەن باي، قۇرىشبايدان بەتەر جومارت، قۇرىشبايدان اسقان باقىتتى ادام جوق!

                                 V

– اللا-تاعالا بىرەۋگە كول-كوسىر داۋلەت بەرىپ سىناسا، بىرەۋگە ءزاۋ-زاتتى اۋلەت بەرىپ سىنايدى. كەيدە وسىنىڭ ءبىرىن مول ەتىپ سىيلاعانىمەن، ەكىنشىسىنە ابدەن زار قىلۋ ارقىلى دا پەندەسىن اۋىر سىناقتان وتكەرەدى ەكەن. «مۇڭلىق-زارلىق» جىرىنداعى شانشاردىڭ الپىس قاتىنىنان ءبىر دە پەرزەنت كورمەي، حان باسىمەن قايعى جۇتۋى، مىنە، وسىنى اڭعارتادى. مۇنداي سىنعا ەكىنىڭ ءبىرى شىداي بەرمەيدى. ال شىداعان، قانداي قيىندىققا دا قاراماي قۇلشىلىعىنان تانباعان، ءتوزىم مەن سابىردىڭ كەمەل ۇلگىسىن كورسەتكەن ادال قۇلدارىنا اللا-تاعالا اقىرىندا لايىقتى ساۋابىن جىبەرىپ، مول قۋانىشقا كەنەلتەدى.

شىراقشىنىڭ كونە جىر تاعلىمىنان تاراتقان كوشەلى ۋاعىزى جادىمدا قايتا جاڭعىرىپ كەلەدى. الىبەك دوستىڭ اۋىلىندا اۋناپ-قۋناپ ءۇش كۇن جاتقان سوڭ، جولعا قايتا شىققانبىز. مۇڭلىق پەن زارلىق كەسەنەلەرى تۇسىنا تاعى دا توقتاپ، قۇران وقىدىق. الدا – ۇزاق ساپار، الىس الماتى.

– نە ويلاپ كەلەسىز؟ – تەرەزەگە قاراعان كۇيى قالىڭ ويعا شومىپ كەتكەن ەكەنمىن. ماشينەنى زورعا ايدايتىنداردىڭ ەمەس، جورعا ايدايتىنداردىڭ قاتارىنا ەركىن ەنەتىن مايتالمان تىزگىنشى الىبەك ماعان جىميا قاراپ قويادى. – ايتا وتىرساڭىزشى.

– شىنى كەرەك، سانامدا كونە داستان مەن كەشەگى ەستىگەن حيكايام ميداي ارالاسىپ، ساپىرىلىسىپ كەتتى، – دەپ كۇلدىم مەن. – ءبىر پەرزەنتكە زار بولعان قۇرىشبايدى كادۋىلگى پاداشى دەمەسەڭ، باياعى شانشارحانمەن تاعدىرلاس جان دەر ەدىم. جىرداعى جاڭا تۋعان قوس پەرىشتەنى – مۇڭلىق-قىز بەن زارلىق-ۇلدى – ەش شىمىرىكپەستەن دارياعا تاستاي سالاتىن الگى مىستان كەمپىردەن بۇگىنگى ءباديشالاردىڭ بەينەسىن كورەتىندەيمىن. ال سولاردى سۋعا باتىرماي، ولتىرمەي، امان الىپ قالاتىن عايىپ ەرەن، قىرىق شىلتەن اۋليەنىڭ شاپاعاتى تيگەن بۇگىنگى ىزگى نيەتتى ادامدار – قانات پەن راۋشان دەسەم، ارتىق ەمەس شىعار؟

– ءبارىن شەبەر شەندەستىرە قويىپسىز، – دەپ كۇلدى ول. – ال وتكەندە «بۇل حيكايادا ماحاببات بار ما، جوق پا – ونىڭ ءوزى بەلگىسىز» دەپ ەدىم، وعان نە ايتاسىز؟

– مۇندا ماحاببات بار. قانات پەن راۋشاننىڭ جۇرەگىندەگى ادامدارعا دەگەن مەيىرىم، ىزگى كوڭىل – ماحاببات ەمەي، نەمەنە؟ بالانى انىق اجالدان قۇتقارىپ قالدى، ءتيىستى ورىنعا جەتكىزدى: بىلاي قاراعاندا، ولار ءوز مىندەتىن اتقاردى، ءبىتتى. «ار جاعىن وزدەرىڭىز شەشىڭىزدەر» دەپ، تىپ-تىنىش ءوز تىرشىلىگىن جاساپ جۇرە بەرسە دە، ولارعا ەشكىم كىنا ارتا الماس ەدى. بىراق ولار بەيكۇنا ءسابيدىڭ ءارى قارايعى تاعدىرىنا دا جانى اشىدى، ءوز بالاسىنان كەم كورمەي اسىراي الاتىن اتا-انانىڭ قولىنا تاپسىردى. وسى شەشىمدەرىمەن ولار اۋىلداعى جالعىز پەرزەنتكە زار بولىپ وتىرعان وتباسىنا دا شاتتىق سىيلادى. ال قۇرىشباي مەن بيبىگۇلدىڭ قارىم-قاتىناسى – ماحاببات ەمەس پە؟ بالا سۇيۋدەن سوڭعى ۇمىتتەرى سونسە دە، اجىراسپاپتى، ءبىرىن-ءبىرى قيماپتى. كەم دەگەندە، قۇرمەتتەۋگە تۇرارلىق-اق سەزىم. ولاردىڭ الگى قىزدى جانىنداي جاقسى كورەتىنىنە، بار جيعان-تەرگەنىن سونىڭ اۋزىنا توساتىنىنا، بالاپانداي الپەشتەپ، ماپەلەپ وتىرعاندارىنا تيتتەي دە كۇماندانبايمىن.

اۋدەم جەردەگى جول جيەگىنەن ماي قۇيۋ بەكەتى كورىندى. ءدال الدىنا كەلىپ تىزگىن تارتتىق. الىبەك شىعىپ كەتىپ، جانارماي قۇيعىزدى دا، ىرگەدەگى دۇكەنشەدەن تەمەكى مەن سالقىن سۋ الدى.

– ماشينەنىڭ قارنى تويدى، ەندى ءوز اسقازانىمىزدى الداندىرۋدىڭ قامىن ويلاستىرايىق، – دەدى سوسىن ءوز ورنىنا جايعاسىپ جاتىپ. – كوپ ۇزاماي الدىمىزدان كافە نەمەسە اسحانا ۇشىراسىپ قالار.

– ايتپاقشى، الگى كىشكەنتاي قىزدىڭ اتى كىم ەكەن؟ – دەدىم مەن تاپ وسى ساتكە دەيىن ونىڭ ەسىمىن ءبىلۋدى ويلاماعانىما تاڭ قالىپ.

الىبەك كولىگىن ءدۇر ەتكىزىپ وتالدىردى دا، ماعان قاراپ:

– مۇڭلىق، – دەدى.

(سوڭى)  

 Abai.kz