V

سويلەۋ مادەنيەتىنىڭ جوعالۋى وزىمەن بىرگە كوپتەگەن الەۋمەتتىك دەرتتەردى الا كەلەدى. ەڭ الدىمەن ءتىلدىڭ قولدانىسىنىڭ كەمۋى ۇلتتىق رۋحاني قۇندىلىقتار قولدانىسىنىڭ كەمۋىنە الىپ كەلەدى. رۋحاني قۇندىلىقتار كەم قولدانىلعان سايىن السىرەيدى، جۇتايدى، اقىرىندا ۇمىت بولادى. ەشبىر ۇلت وكىلىن ءوز ۇلتىنىڭ رۋحاني قۇندىلىقتارىنان تىس جات قۇندىلىقتار تولىققاندى تۇلعا رەتىندە قالىپتاستىرا المايدى. قازىر قازاق ءتىلىنىڭ بايىرعى قازاق قوعامىنداعىداي كەڭ ورىستە، بۇكىل قارىم-قابىلەتىمەن، كوركەمدىگىمەن، شەشەندىگىمەن قولدانىلا الماۋى سالدارىنان كوپتەگەن ماقال-ماتەلدەر، كوركەم تەڭەۋلەر، شەشەندىك ورالىمدار، ۇيقاستى، مانەرلى سوزدەر قولدانىستان شىعىپ بارادى.

جاقىندا ءبىزدىڭ ورتا جاستاعى فيلولوگ اعامىز مەنىڭ ولەڭدەرىمدە قولدانىلعان ء«تىن»، «نازالى»، «ويجادى»، «ەستاندى»، «ارساۋعا» دەگەن سوزدەردىڭ ءمانىن سۇرادى. ءتىلدىڭ تىرشىلىگى – قولدانىلۋىندا عانا، جاڭاعى كەيىپكەرىمىز ءوزى ءتىلتانۋشى بولا تۇرا كۇندەلىكتى قولدانىسىندا بولماعان سوزدەردىڭ ماعىناسىن تۇسىنبەي وتىر. ءبىر وزگە ماماندىق يەسى مەنىڭ ولەڭدەرىمدى وقىپ بولىپ: «ولەڭدەرىڭىز قازاقشا جازىلعان با؟» دەپ سۇراعانى بار...

بۇعان دەيىن قازاق ادەبي ءتىلى مەن سويلەۋ ءتىلىنىڭ ايتارلىقتاي ايىرماشىلىعى جوق ەدى. سويلەۋ ءتىلىن ەرەكشەلەندىرەتىن جەرگىلىكتى جەرلەرگە ءتان جەكەلەگەن ءسوز قولدانىستارى بولاتىن. قازىر ءبىزدىڭ ادەبي ءتىلىمىز بەن سويلەۋ ءتىلىمىز ءبىر-بىرىنەن الشاقتاي باستادى. بۇعان جاڭا ءسوزجاسام ادىستەرىمەن كوپتەگەن سوزدەر مەن ءسوز تىركەستەرىنىڭ جاڭادان قولدانىسقا ەنىپ جاتۋى بەلگىلى ءبىر دارەجەدە اسەر ەتۋدە، بىراق ەڭ باستى ماسەلە تاعى دا سويلەۋ مادەنيەتىنىڭ جۇتاۋىنا كەلىپ تىرەلەدى. نەگىزگى سوزدىك قوردى بەلسەندى قولدانباعاندىقتان، سويلەۋ ءتىلىنىڭ ومىرشەڭدىگىن ساقتاماعاندىقتان، ونى كوركەم دە كەمەل تۇرعىدا قولدانا الماعاندىقتان ءبىز قازاق ادەبي ءتىلى مەن اۋىزەكى سويلەۋ ءتىلىنىڭ اجىراۋىنا سەبەپ بولۋدامىز. بۇل ۇدەرىس جەتىستىك ەمەس، كەلەڭسىز قۇبىلىستار سالدارى بولىپ سانالادى. قوعام ءومىرىنىڭ بەلسەندى سالالارىندا قازاق ءتىلىنىڭ اۋدارما تىلگە اينالعانى ازداي، كاسىبي جانە كۇندەلىكتى قولدانىستارمەن شەكتەلگەن قارابايىر اۋىزەكى سويلەۋ تىلىنە اينالۋ قاۋپى بار.

ۇلتتىڭ ءتىلى جۇتاسا، مىنەزى وزگەرەدى. ورىس ءتىلدى قازاق بالالارىنىڭ مىنەزى تىك، قۇرمەت سەزىمىنىڭ كەم بولاتىنى − ۇلتتىق مىنەز بەن قۇندىلىقتاردان حابارسىز قالۋدىڭ سالدارى. مۇنداي مىنەز ورىس ۇلتىنىڭ وزىنە جاراسادى، سەبەبى ول سول ۇلتتىڭ وزگە قۇندىلىقتارىمەن استاسىپ جاتادى. ياعني سول حالىقتىڭ بويىنداعى تابيعي اشىق مىنەزدىلىك، تاربيە ماسەلەسىندەگى وزىندىك قۇندىلىقتار، قوعامدىق ورتاداعى مىنەزدەر مەن ءىس-ارەكەتتەردى قابىلداۋ ەرەكشەلىكتەرى توعىسا كەلىپ، تىك مىنەزدىلىكتى تابيعي تۇردە تۋىنداتاتىندىقتان، ول ورتادا بۇل مىنەز ەرسى كورىنبەيدى. ال ۇلكەننىڭ الدىنان كەسە-كولدەنەڭ وتپەگەن، ۇلكەنگە قىزمەتتى پارىز دەپ بىلگەن، ايەل بالاسى ەردىڭ بەتىنە كەلمەگەن، كەلىنى ءيىلىپ سالەم سالعان، «اتا تۇرىپ، ۇل سويلەگەننەن بەز، انا تۇرىپ قىز سويلەگەننەن بەز» دەگەن تالىممەن وسكەن ءبىزدىڭ قازاق حالقى ءۇشىن وزىنەن كىشى بالانىڭ تىك مىنەزدىڭ ءجونى وسى ەكەن دەپ، ءا دەسە ءما دەپ، بەتىنەن الىپ جاتقانى شانشۋداي قادالارى ءسوزسىز. وعان ءوزىمىز دە كۋا بولىپ ءجۇرمىز. قازىر قوعامدىق ورتادا قىزمەت كورسەتۋ سالاسىندا كوبىنە ورىس ءتىلدى جاستار جۇمىس ىستەيدى. ءبىر نارسەنى انىقتاپ سۇراعىڭ كەلسە، ەكى سوزگە كەلمەي، دىكىلدەپ جاۋاپ بەرەتىندەرى از ەمەس. وسىندايدا ءبىر اپامىزدىڭ «وزىڭنەن كىشىدەن ءسوز ەستىگەننەن جامان نارسە جوق» دەگەنى ۇنەمى ەسكە ءتۇسىپ وتىرادى.

تىلدە رۋح بار. سول رۋح سويلەۋ ارقىلى ساقتالادى. سەبەبى سويلەۋ جوعالسا، ءتىل جوعالادى، تىلمەن بىرگە رۋح كەتەدى. قازاق تىلىندەگى كوپتەگەن شۇرايلى قولدانىستاردىڭ وزگە تىلگە اۋدارىلمايتىنىن ءبىز ءجيى ايتىپ ءجۇرمىز. بۇل كاسىبي سوزدەرگە عانا ەمەس، رۋحاني قۇندىلىقتاردى بىلدىرەتىن ۇعىمدارعا دا قاتىستى. مىسالى، «وبال» دەگەن ءسوزدى ورىس تىلىنە قالاي اۋداراسىز؟ جاناما ۇعىمدار تابىلۋى مۇمكىن، بىراق وسى ۇعىمدى بار بوياۋىمەن، قولدانىلۋ ەرەكشەلىكتەرىمەن بەرە بىلەتىن ءسوزدى وزگە تىلدەن تابۋ قيىن. سول سەكىلدى ورىستىڭ «پرەدۆزياتوە وتنوشەنيە» دەگەن ءسوزىن قازاقشاعا اۋدارۋ وتە قيىن. ويتكەنى بۇل – مەنتاليتەتتىڭ ەرەكشەلىگىن كورسەتەتىن ۇعىم، ال قازاق مەنتاليتەتىنە بايىبىنا بارماي، الدىن الا شەشىم قابىلداپ الىپ، سوعان سايكەس ءىس-ارەكەت جاساۋ ءتان ەمەس.

ءتىل – تۇلعا ساناسىن قالىپتاستىرۋشى فاكتور. سوندىقتان ءتىل ساپاسى جوعالسا، ادام ساپاسى دا جوعالادى. قازىر ءبىزدىڭ الدىمىزعا قازاق بولا تۇرا قازاقشا ويلاي المايتىن، جازا المايتىن قىزمەتكەرلەر كوپ كەلەدى. ولار بالا كەزىنەن قازاق ءتىلىن تولىققاندى دارەجەدە تۇتىنىپ وسپەگەندىكتەن، سويلەۋ ءتىلى كەمەل دارەجەدە دامىماعاندىقتان تولىققاندى ويلاۋعا دا، جازۋعا دا قابىلەتسىز بولىپ قالىپتاسقان. بۇعان سويلەتپەيتىن، جازدىرمايتىن، تەك جاتتاپ الىپ، بەلگىلەي بەرەتىن تەستىلەۋ ءتارتىبىن قالىپتاستىرعان ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىنىڭ دە كەرى اسەرى ولشەۋسىز. ويلاۋ دا، جازۋ دا – شىعارماشىلىق ۇدەرىس. شىعارماشىلىق قابىلەتى، مۇمكىندىكتەرى تولىق اشىلماعان ادام تولىققاندى تۇلعا بولا المايدى. سوڭعى ونجىلدىقتا مەكتەپ بىتىرگەن بۋىندا ساۋاتسىزدىقتىڭ بەلەڭ الۋى دا وسىنىڭ سالدارى. مۇنىڭ زاردابىن بۇكىل قوعام تارتۋدا، سەبەبى سول بۋىن قازىر ەل قىزمەتىنىڭ ەن ورتاسىندا ءجۇر. مەن بارشاعا بىردەي سىن ايتۋدان اۋلاقپىن، بىراق وكىنىشكە وراي تىلدىك تۇرعىداعى ساۋاتسىزدىق قازىر كەڭ تاراعان الەۋمەتتىك دەرتكە اينالىپ وتىر. بۇل جاعداي بەلگىلى ءبىر دارەجەدە قالىپتى جاعداي رەتىندە قابىلدانا باستادى، وزگەلەر ەندى سولاردان ۇيرەنۋدە.

(جالعاسى بار)

اينۇر ابدىراسىلقىزى,

قر ءدىن ىستەرى اگەنتتىگى توراعاسىنىڭ كەڭەسشىسى

فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى

Abai.kz