تۇركيا قازاقتارى: ەلگە سالەم، ەلباسىعا ءوتىنىش

تۇركيا قازاقتارى قورى 2014 جىلى، 28-31 شىلدە كۇندەرى ىستامبۇلدا ۇيىمداستىرعان كىشى قازاق قۇرىلتايى جۇمىسىن تابىسپەن اياقتادى. قۇرىلتاي ء  ۇش كۇن ورازا ايتىنا ءدوپ كەلگەندىكتەن جانە تۇركيادا رەسمي دەمالىس بولعاندىقتان 28-30 شىلدە كۇندەرى 8 فۋتبول كومانداسى «ەر جانىبەك باتىر» اتىنداعى دوستىق جانە باۋىرلاستىق دوداسى ءۇشىن سايىستى. سايىستا گۇنەشلى قازاقكەنت اۋىلىنىڭ كومانداسى جەڭىسكە جەتتى.

قۇرىلتايدىڭ سوڭعى كۇنى، ياعني 31 شىلدە كۇنى تاڭەرتەن باسمينيستر ادنان مەندەرەس پەن پرەزيدەنت تۇرعىت ءوزالدىڭ كەسەنەلەرىنە بارىپ قۇران وقىلىپ دۇعا ىستەلدى جانە تۇرىك حالقىنا قازاق حالقىنىڭ العىس سەزىمدەرى اتاپ ءوتىلدى. ويتكەنى 1952 جىلى، 13 ناۋرىز كۇنى ءباسمينيستىر ادنان مەندەرەس باسقارعان تۇركيانىڭ مينيسترلەر كابينەتىنىڭ قاۋلىسىمەن بۇگىنگى تۇركيالىق قازاقتاردىڭ اتالارى تۇركياعا قابىلدانعان ەدى. 1991 جىلى 16 جەلتوقسان كۇنى بولسا، پرەزيدەنت تۇرعىت ءوزالدىڭ جەتەكشىلىگىندەگى تۇركيا قازاقستاننىڭ تاۋەلسىزدىگىن ەكى ساعاتتىڭ ىشىندە تانىعان ەدى.

تۇستەن كەيىن “تۇركيا قازاقتارىنىڭ كەشەگىسى، بۇگىنگىسى، ەرتەڭگىسى جانە اتامەكەن قازاقستانمەن بايلانىسى" دەگەن تاقىرىپتا قۇرىلتاي جيىنى ءوتتى. وعان قازاقستان، قىتاي، تۇركيا جانە ەۋروپا ەلدەرىنەن كەلگەن قازاق قوعامنىڭ بەلگىلى ازاماتتارى: عالىمدار، جۋرناليستتەر مەن باسقا دا كاسىپ يەلەرى قاتىستى.

كەشكىسىن “ەر جانىبەك باتىر” دوداسىن تاپسىرۋ ءراسىمى جانە كونتسەرتتىك باعدارلامامەن قۇرىلتاي جۇمىسى اياقتالدى. قۇرىلتاي جۇمىسى بارىسىندا ەلباسى نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ “قۇرىلتاي تويلاۋ ەمەس، ويلاۋ” سوزىنە ساي قۇرىلتايعا قاتىسۋشىلار تۇركيا قازاقتارى جانە قازاقستان تۋرالى ويلارىن ورتاعا سالدى.

قۇرىلتايدا تۇركيا قازاقتارىنىڭ كەلەشەگىنىڭ جارقىن ەكەندىگى باسا ايتىلدى. ويتكەنى ولار تۇرعان تۇركيا ەلى سوڭعى جىلدارى ەكونوميكالىق تۇرعىدان قارقىندى ءوسىپ،  ەكونوميكالىق تۇرعىدان 16-شى ورىندى يەلەنىپ وتىر. باۋىرلاس تۇرىك ەلى قازاقتارعا جىلى شىرايمەن قارايدى. ەكىنشىدەن، اتامەكەن قازاقستان دا ەلباسى نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ كورەگەن ساياسي-ءىس شارالارىنىڭ ارقاسىندا دامىپ، ورتالىق ازيانىڭ جارىق جۇلدىزى اتاعىنا يە بولۋدا.

تۇركيا قازاقتارى رەتىندە قۇرىلتاي دەلەگاتتارى قازاقستانعا تەك العىستارىن ايتاتىندارىن ءبىلدىردى. ەڭ باستىسى، قازاقستان بۇكىل قازاقتاردىڭ بىرەگەي وتانى، تاريحي مەكەنى جانە شەتەل قازاقتارىنا ءار قاشان قولداۋ كورسەتىپ قامقورشىلىق جاساپ كەلەدى. تۇركيا قازاقتارى قازاقستاندى ارقالانادى. ۇلكەن كۇش سەزىنەدى. سوندىقتان وسىنداي ەكى كۇشتى مەملەكەتتىڭ قامقورلىعىنداعى تۇركيالىق قازاقتار ءۇشىن ماتەريالدىق تۇرعىدان ەشقانداي الاڭداۋشىلىققا ورىن جوق سياقتى.

بىراق قۇرىلتاي دەلەگاتتارى دياسپورانىڭ ۇلتتىق بولمىسىنا، بولاشاعىنا قاتىستى الاڭداۋشىلىقتارىن ءبىلدىردى. ويتكەنى تۇركيا قازاقتارىنىڭ  جاس ۇرپاعى انا تىلىنەن جۇرداي بولىپ ءوسىپ كەلەدى. وسى كەلەڭسىزدىككە جول بەرمەۋ ءۇشىن  ناقتى ءىس-شارالاردى قولعا الۋدىڭ قاجەتتىلىگى اتالىپ ءوتىلدى.

قۇرىلتاي جينالىسىندا مىناداي ۇسىنىس پىكىرلەر ايتىلدى:

1. ەلباسى نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ بيىلعى جولداۋىندا وتە ماڭىزدى ماسەلەلەر كوتەرىلدى. اسىرەسە “ماڭگىلىك ەل” يدەياسى تۇركيا قازاقتارىن ەلەڭ ەتكىزىپ وتىر. قۇرىلتايعا قاتىسۋشىلار بۇل يدەيانى تولىق قولدادى جانە ونى ىسكە اسىرۋعا اتسالىسۋدىڭ بارشا قازاقتىڭ ءبىرىنشى ماقساتى بولۋ كەرەكتىگىن اتاپ ءوتتى.

2. تۇركيا قازاقتارىنىڭ ۇرپاقتارىنىڭ ۇلتتىق بولمىستارىن ساقتاۋ ءۇشىن قازاقستان ۇكىمەتى ناقتى شارالار جاساۋى قاجەت. اتاپ ايتقاندا، تۇركيالىق جاستارعا انا ءتىلىن ۇيرەتەتىن مۇعالىمدار جىبەرۋ، كۋرستار اشۋ، ەڭ باستىسى مەكتەپ وقۋشىلارىن جانە جاستاردى قازاقستانعا قىسقا ۋاقىتقا بولسا دا ساياحاتتاپ بارۋ مۇمكىنشىلىكتەرىن تۋعىزىپ، اتامەكەنمەن جانە ونداعى قۇربى قۇرداستارىمەن تانىسىپ ارالاسۋىنا جاعداي تۋعىز. سونىمەن قاتار، تۇركيالىق قازاقتاردىڭ انا تىلىندە گازەت-جۋرنال شىعارۋلارىنا جان جاقتى قولداۋ كورسەتىلسە، پايدالى بولماق.

3. ءالسىز دياسپورانىڭ قازاقستانعا پايداسىن تيگىزە الماسى انىق. دياسپورانى كۇشەيتىپ، ولاردىڭ قاتارىنداعى وزىق ويلى، ءبىلىمدى ادامداردى كوبەيتۋ ءۇشىن الەمنىڭ ۇزدىك ۋنيۆەرسيتەتتەرىندە قازاقستاندىقتاردىڭ ءبىلىم الۋى تۋرالى “بولاشاق باعدارلاماسىنا” تۇركيا جانە وزگە شەتەل قازاقتارىنىڭ دا جاستارىنا كۆوتا ءبولۋ.

4. تۇركيا قازاقتارىنىڭ اتامەكەنمەن بايلانىستارىن نىعايتۋ اسا ماڭىزدى. ويتكەنى اتامەكەنىن جاقسى تانىپ بىلمەگەن دياسپورانىڭ وتانشىل بولا المايتىنى اقيقات. سوندىقتان ولاردى ناۋرىز مەرەكەسى، استانا كۇنى، الماتى قالاسى كۇنى، تاۋەلسىزدىك كۇنى سىندى مەرەكەلىك جيىندارعا جۇيەلى تۇردە شاقىرىپ ەلمەن ارالاسۋلارىن قامتاماسىز ەتۋ پايدالى بولار ەدى.

5. تۇركيا قازاقتارىنىڭ بىرىڭعاي قازاق تۇراتىن ءبىر-اق اۋىلى بار. ول نيگدە قالاسىنداعى «التاي» قازاق اۋىلى. بىراق اۋىل كەيبىر سەبەپتەرمەن قۇلدىراپ تۇر. وسى قازاق اۋىلىنىڭ باسشىلىعى اۋىلدى ساقتاۋ جانە كوركەيتۋ ءۇشىن قازاقستان ۇكىمەتىنەن جاردەم كۇتەدى.

6. دۇنيەجۇزى قازاقتارىنىڭ قۇرىلتايلارى شەتەل قازاقتارىنىڭ اتامەكەنمەن بايلانىستارىندا ماڭىزدى رول اتقارۋدا. سونداي-اق ول اتامەكەندە وزگە ەلدەردە تۇراتىن قانداستارىمەن تانىسۋىنا دا مۇمكىنشىلىك بەرۋدە. سوندىقتان دۇنيەجۇزى قازاقتارى قۇرىلتايلارىن جۇيەلى تۇردە وتكىزۋ ورىندى.

7. كىشى قۇرىلتايلار قايسى ءبىر ەلدەگى قازاقتاردىڭ ءوزارا باس قوسىپ ىنتىماعىنىڭ نىعايۋىنا، ۇلتتىق سانا-سەزىمىنىڭ كۇشەيۋىنە، اتامەكەن جانە باسقا ەلدەردەن كەلەتىن زيالى قاۋىم، ونەرپاز جانە باسقا كاسىپ يەلەرىمەن تانىسۋلارىنا مۇمكىندىك بەرۋدە. سوندىقتان بۇل قۇرىلتايلار جىل سايىن بولىپ تۇرۋى قاجەت. بىراق، وكىنىشكە وراي، ەلباسى نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ 2011 جىلى استانا قۇرىلتايىندا ايتقان “كىشى قۇرىلتايلارعا قازىنا-سامۇرىق ءال اۋقات قورى دەمەۋشىلىك جاساۋى” تۋرالى تاپسىرماسى دۇنيەجۇزى قازاقتارى قاۋىمداستىعى تاراپىنان تولىق ورىندالماي كەلە جاتىر. سوندىقتان كىشى قۇرىلتايدى وتكىزەتىن مادەني ورتالىقتاردىڭ دەمەۋشىلىك تۋرالى قازىنا-سامۇرىق ءال اۋقات قورىمەن تىكەلەي بايلانىسۋىنا مۇمكىنشىلىك بەرۋ ورىندى بولماق.

تۇركيا قازاقتارى ەلباسى نۇرسۇلتان نازارباەۆقا مىناداي وتىنىشتەرىن بىلدىرگىسى كەلەدى:

A). تۇركيا جانە وزگە شەتەل قازاقتارى تۋرالى قازاقستاندا سۇيىسپەنشىلىك پەن ىنتىماقتاستىقتى كۇشەيتۋ بارىسىندا ۇگىت-ناسيحات شارالارىنا كوبىرەك ماڭىز بەرىلسە ەكەن. ويتكەنى، شەتەل قازاقتارىنا نەمەسە قازاقستانعا كوشى-قونمەن ورالعان قازاقتارعا زاڭ جۇزىندە نەمەسە ءسىزدىڭ تىكەلەي   بۇيرىقتارىڭىزبەن قولداۋ بولعانمەن، كەيدە جاۋاپتى قىزمەتكەرلەردىڭ ولاردى تولىق ورىنداۋعا سەلقوستىق تانىتاتىنى بايقالادى. مۇنىڭ بىردەن-ءبىر سەبەبى: شەتەل قازاقتارى تۋرالى مالىمەتتەردىڭ ازدىعى نەمەسە جاڭساق پىكىرلەردەن بولۋى ابدەن ىقتيمال. سوندىقتان قازاقستاندا شەتەل قازاقتارىنا دەگەن ىستىق-ىقىلاستىڭ، سۇيىسپەنشىلىكتىڭ كوبەيۋىنە سەپتىگىن تيگىزەتىن ولاردىڭ تاريحى مەن مادەنيەتىن تانىتاتىن ءىس-شارالارعا كوبىرەك ورىن بەرىلسە ەكەن.

ءا). قازاق حالقىنىڭ ۇشتەن ءبىر بولەگىن قۇرايتىن – دياسپورا  قازاقستان مەملەكەتىنىڭ تاۋەلسىزدىگىن باياندى ەتۋگە جانە ءسىزدىڭ “ماڭگىلىك ەل” يدەياڭىزدى ىسكە اسىرۋعا اتسالىسۋدى وزىنە ابىروي سانايتىنى ءسوزسىز. ولاردىڭ وسى ۇلى ماقسات جولىنداعى ءىس-قيمىلدارىن ءبىر ارناعا ءتۇسىرىپ قولداۋ بارىسىندا ءبىر دياسپورا مينيسترلىگى قۇرىلسا, نۇر ۇستىنە نۇر بولار ەدى.

ب). تۇركيا قازاقتارى اتامەكەندە جارىق كورگەن كىتاپ، گازەت جانە جۋرنالدارعا ءزارۋ. بىراق كيريل ارىپتەرىن بىلمەگەندىكتەن وقي الماۋدا. سوندىقتان قازاقستاننىڭ لاتىن الىپبيىنە ءوتۋ جايىنداعى ءسىزدىڭ شەشىمىڭىزدى قۋانىشپەن قارسى الىپ وتىر. وسى شەشىمىڭىزدىڭ تەز ارادا ىسكە اسۋىن قالايدى.

D). تۇركيا قازاقتارىنىڭ بيىلعى قۇرىلتايى ورازا ايتقا ءدوپ كەلدى. تۇركيادا جانە باسقا مۇسىلمان ەلدەرىندە ورازا ايتتا ءۇش كۇن رەسمي دەمالىس بەرىلەدى. قازاقستاندا دا وسى مەيرام كۇندەرى دەمالىس بولسا ەكەن دەگەن تىلەگىن اتاپ وتەدى.

قۇرىلتاي جينالىسىنا تۇركيا قازاقتارى قورى توراعاسى – فازىل توپلى، مۇستافا شوقاي فرانتسۋز-قازاق دوستىق قوعامىنىڭ توراعاسى – ياشار ءدىنىش، قونيا قالاسى قازاق قوعامى توراعاسى – ابدۋاحاپ قىلىش، ميمار سينان كوركەم ونەر ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى، ت.ع.د. – ابدىۋاقاپ قارا، «قازانات» جۋرنالى باسرەداكتورىنىڭ ورىنباسارى – داۋرەن مۇقانوۆ، جۋرناليست ءامىربولات قۇسايىنۇلى، ميۋنحەن قازاق قوعامىنىڭ بۇرىنعى توراعاسى – ءاليحان جانالتاي، ۆەنا قالاسى قازاق قوعامىنىڭ بۇرىنعى توراعاسى – اكبەر قىران، نيگدە قالاسى «التاي» قازاق اۋىلىنىڭ اكىمى –  اباي ورحۇن، گۇنەشلى قازاق كەنت اۋىلىنان كاسىپكەرلەر: مۇبارەك چالىشكان، رازاق ەلشى، ءۇرىمشى قالاسىنان دارىگەر – حاديشا قۇسايىنقىزى، كەلن قالاسىنان اقساقال – يسلام زەنگين جانە باسقا دا ازاماتتار قاتىستى.

ابدىۋاقاپ قارا

ىستامبۇل،

تۇركيا.

Abai.kz