...قاسيەتىڭنەن قارا ولەڭ اينالايىن

 قازاقتىڭ ءدال وزىڭدەي قاراپايىم

(مۇقاعالي)

بابالارىمىز الميساقتان بەرى ءالحامدۋليلاھ  مۇسىلمان. وعان قارا جەر كۋا، قارت قاراتاۋ كۋا، باسىپ وتكەن تاريحىنىڭ داڭعىل  قارا جولى كۋا، ۇرپاقتان ۇرپاققا الماسىپ ماعان جەتكەن قارا شاڭىراق كۋا، بازىناسى مەن قازىناسى رەتىندە بولاشاققا قالدىرعان قارا ولەڭدەرى كۋا!

قارا ولەڭ دەمەكشى!..

قازاقتىڭ ءان-ونەرى ءوز ىشىندە عۇرىپتىق اندەر، سالت-ءداستۇر جانە كاسىبي اندەر بولىپ بولىنەدى. قارا ولەڭ وسىلاردىڭ ىشىندەگى عۇرىپتىق اندەرگە جاتادى. قارا ولەڭ حالىقپەن بىرگە تۋعان. بارلىق زامانداردا بىتە قايناسىپ ءومىر كەشىپ كەلەدى. بۇگىن دە جالعاسۋدا. بولاشاقتا دا وركەن جايارى ءسوزسىز.

وسىدان 1400 جىل بۇرىن  قاسيەتتى قۇران كارىم  اياتتارى حازىرەت مۇحاممەدكە(س.ع.س)  العاش تۇسە باستاعان سوناۋ ءۇىى-ءۇىىى عاسىرلار زامانىنىڭ جادىگەرى بولىپ سانالاتىن، بابالارىمىزدى تاڭىرلىك سەنىمنىڭ اداسۋشىلىعىندا ءجۇردى دەيتىن داۋىردەگى ورحون-ەنيسەي جازبالارىندا:

«تاعدىردى ءتاڭىرى جاسار،

ادام بالاسى ءبارى ولگەلى تۋعان»، (1.20) –دەپ  تاعدىر– جاراتقاننىڭ جازۋى ەكەندىگىن، «تۇركى حالقى ءۇشىن ءتۇن ۇيىقتاماي، كۇندىز وتىرماي» (1.12) جۇرگەن سول زاماندا  دۇنيەنىڭ  بار عانا  جاراتۋشىسى بار ەكەندىگىن، قانداي قيىنشىلىق، جامانشىلىق بولسا داعى شىدامدىلىق تانىتىپ، قۋانىشتى نارسە بولسا شەكتەن  شىقپاي جاراتۋشى جازعان  تاعدىرعا سابىرلىلىق تانىتۋ قاجەتتىگىن تاسقا ويىپ جازعان.  اللا تاعالا قۇراندا: «راسىندا ءبىز ءار نارسەنى بەلگىلى ءبىر ولشەممەن (تاعدىرمەن) جاراتتىق» -دەگەن. (قامار سۇرەسى، 49 ايات)

بۇل ناسيحات ودان كەيىنگى زامانداردا قازاقتىڭ قارا ولەڭىندە: 

 سالايىن ولەڭىممەن سوزدەن ورنەك،

جوق ەكەن وتكەن ءومىر قايتا كەلمەك.

بارىندا تىرشىلىكتىڭ يمانعا كەل،

دۇنيەگە كەلگەندەردىڭ ءبارى دە ولمەك (2.297)-دەپ جالعاسقانى قاسيەتتى قۇرانداعى: «جەر بەتىندەگى بارلىق نارسە ءپاني، ياعني وتكىنشى…» («راحمان» سۇرەسى، 26-ايات); ء«اربىر جان يەسى ءولىمنىڭ ءدامىن تاتادى» ء(«انبيا» سۇرەسى، 35-ايات) دەگەن اياتتى دالمە ء–دال قايتالاپ ءومىردىڭ وتكىنشى ەكەندىگىن، ءاربىر جان يەسى ولەتىندىگىن، ولىمنەن ەشكىم قاشىپ قۇتىلا المايتىندىعىن، ولگەن سوڭ قايتىپ كەلمەيتىنىن انىق، جاراتۋشىنىڭ الدىنا يمانىڭدى تولىقتىرىپ بارۋدىڭ ءجون ەكەندىگىن  اشىق ەسكەرتىپ تۇرعان جوق پا؟!.

 ء«…سوزدىڭ باسى ءبىسمىللا، ءبىسمىللاسىز ءىس قىلما»،-دەگەن دانا بابالارىمىز قازىناعا تولى قارا ولەڭىن بىلاي باستايدى:

ءبىسمىللا، ءبىسمىللادان دەپ ايتامىز،

  جامان ءسوز جاراماعان نەگە ايتامىز.

     جامان ءسوز جاراماعان ءبىز ايتپايمىز،

                        مۇحاممەد(س.ع.س) قۇداي دوسى دەپ ايتامىز (2.403)

ەندى مىنا ءبىر سيۋجەتتى قارا ولەڭنىڭ شۋماعىنا وي جۇگىرتەيىكشى:

                            باسىندا قارا تاۋدىڭ قار بورايدى،

                            باسىنا كەرىم جىگىت سالدە ورايدى.

                            سالدەسىن ءبىر وراعان قايتا ورايدى،

                            باسىنا سول شىركىننىڭ كىم قارايدى؟! (2.10)

بۇل شۋماقتىڭ ابايدان، ونىڭ زامانىنان الدەقايدا بۇرىن شىققانى داۋسىز جانە بۇل شۋماق  قازاق حاندىق ءداۋىرى جىراۋلارىنىڭ ءسوز ساپتاۋىنا كەلىڭكىرەيدى. جەڭىل يۋمور ارقىلى  سەرى جىگىتتەر  باسىنا سالدە وراۋدى ءسان كورگەن ەستە جوق ەرتە كەزدى الدىمىزعا كولدەنەڭ تارتادى. ولەڭ ماعىناسىنان ءداۋىر تاڭباسى سونشالىق ايقىن سەزىلىپ تۇر.  پايىمداپ كورسەك، سالدە وراۋ ەرتە زامانداردا   قالادان، شاھارداعى مەدرەسە، مەشىتتەردەن ءبىلىم الىپ قازاقتىڭ كەڭ ساحاراسىنا قايتا ورالعان   وقىعان زيالى جىگىتتەرگە ءتان بولسا كەرەك. سولارعا ۇقساعىسى كەلگەن قىر جىگىتتەرىنىڭ دە سالدە وراعىسى كەلىپ اۋىرەلەنىپ جۇرگەن  وسىناۋ  سۇيكىمدى بەينەسى  20-عاسىردىڭ  باسىندا قازاق دالاسىنا وقىپ كەلگەن جىگىتتەردىڭ كوستيۋم كيىپ، گالستۋك تاققانىنا ەلىكتەمەك بولعان دالا جىگىتتەرىنىڭ تيپتىك وبرازىن كوز الدىڭىزعا اكەلىپ تۇرعان جوق پا؟!.

         حالقىمىزدىڭ وسى ءبىر باعا جەتپەس قازىناسى بولعان قارا ولەڭ كەنىن بەلدەن قازىپ، ەل شەجىرەسىنىڭ ەسكى بەتتەرىن جالىقپاي پاراقتاساق، قاتپارى قالىڭ سان دۇنيەنىڭ شەكەسى كورىنەدى. قازاقتىڭ قارا ولەڭىنىڭ ايتارى كول-كوسىر. جالعىز ەل تاريحى عانا ەمەس، سول ەلدىڭ ءومىر سۇرگەن ورتاسى، تۇرمىس-تىرشىلىگى، وي ءورىسى – فيلوسوفياسى، ءدىنى مەن يمانى، ارمان-تىلەگى وسى ءبىر ەلەۋسىز جاتقان قۇندى مۇرامىزدا اسا مول ساقتالىپ قالعان.

ءبارىن ەمەس، ءبىرىن، ءبىر-اق شۋماق  قارا ولەڭدى تالداپ كورسەك جوعارىداعى سۇراعىمىزعا جاۋاپ بەرگەن بولار ەدىك.

دۇنيە قىزىل تۇلكى بۇلاڭداعان،

باق قايتسا، باستا باقىت تۇرا الماعان.

كۇنىنە توقسان توعىز پالە كورسەڭ،

سوندا دا كۇدەر ۇزبە ءبىر اللادان.(2.285)

ەندى وسى شۋماقتى ءبىر-ءبىر جولدان تالداساق:

 «دۇنيە قىزىل تۇلكى بۇلاڭداعان». ءيا،قازاق اتامىز «الدامشى دۇنيە، جالعان دۇنيە، عاپىل دۇنيە، ارمان دۇنيە، ساعىم دۇنيە، بەكەر دۇنيە، سارساڭ دۇنيە، وتكىنشى دۇنيە، وپاسىز دۇنيە، بەلگىسىز دۇنيە، شولاق دۇنيە، بايانسىز دۇنيە، سىناپ دۇنيە، يت دۇنيە، ەلەس دۇنيە، بەس كۇندىك دۇنيە، اۋرە دۇنيە، ۇشپا دۇنيە، مۇنار دۇنيە، قوناق دۇنيە» دەپ كۇرسىنىپ كەلگەن ەدى.

 «باق قايتسا، باستا باقىت تۇرا الماعان». بۇل جولدا قۇداي تاعالانىڭ قۇدىرەتىن تولىق مويىنداۋ ءھام بارلىق نارسە ونىڭ قۇزىرىندا ەكەندىگىن ەسكەرتەدى. باقىت دەگەن ءسوزدىڭ ىشىنە بايلىعىڭىز دا، يماندىلىعىڭىز دا، كىسىلىگىڭىز دە، قىسقاسى ءبارى سىيىپ جاتىر. قۇداي تاعالا قۇپ كورمەسە ساندىقتاپ  اقشا جيناساڭ دا سابان قۇرلى سالماعى جوق بوپ كۇيىپ كەتۋى وڭاي. نەمەسە ول بايلىق سانسىز شىعىندار اكەلىپ، نەمەسە ورنى تولماس قاسىرەت بوپ كەلۋى دە ابدەن مۇمكىن عوي.(الەمدە تالاي ميللياردەرلەر ءومىرىنىڭ سوڭىندا قالاي وپىق جەپ، قايعىلى كۇيگە ءتۇسىپ، وزىنە قول سالعان  دەرەكتەردىڭ تالايىن وقىپ تا، ەستىپ تە، كورىپ تە جۇرگەن جوقپىز با؟)

 «كۇنىنە توقسان توعىز پالە كورسەڭ». ەڭ كوپ سان رەتىندە الىنىپ وتىر، كەي نۇسقادا «كۇنىنە مىڭ ءبىر پالە جولىقسا دا» دەپ كەلەدى. ياعني قانشا قيىندىققا ۇشىراساڭ دا دەگەنى. دالمە-ءدال ايتساق،  تاعدىردىڭ تالكەگىنە تۇسسەڭ دەگەن ءسوز.

ءتورتىنشى جول. «سوندا دا كۇدەر ۇزبە ءبىر اللادان» دەيدى. بۇل ەندى ەرەكشە عاجاپ ايتىلعان ءسوز!

ء بىرىنشى جولدا دۇنيەنىڭ سيپاتىن ناقتىلاپ، ەكىنشى جولدا اللانىڭ جازعانىنان اسىپ كەتە المايتىنىڭدى ەسكەرتىپ، ءۇشىنشى جولدا تاعدىرىڭا ريزا بولۋىڭدى ايتا وتىرىپ، ءتورتىنشى جولدا اللانىڭ مەيرىمىنە ۇمتىلۋىڭدى ناسيحاتتايدى. اللا تاعالانىڭ اسا قامقور، ەرەكشە مەيىرىمدى سيپاتىن ماداقتايدى. اللانىڭ مەيىرىمى تۇسكەن قۇلدىڭ قاي باقىتى كەم بولۋشى ەدى! ەڭ باستىسى – كۇدەر ۇزبەۋگە ءتىيىستى، ياعني سۇيەنگەن وبەكتىسىن ايتسايشى. بالگەر-باقسىدان، تاۋ-تاستان، وتتان-اعاشتان... ت.ب كۇدەر ۇزبە دەمەيدى. ءبىر اللادان دەپ «اللا» ءسوزىنىڭ الدىنا ء«بىر» دەگەن ءسوزدى  بالتالاساڭ بۇزىلمايتىنداي ەتىپ ۇيقاسپەن شەگەلەپ تاستايدى.  

مىنە كەرەمەت! قازاق اتامنىڭ كوكىرىگىن جارىپ شىققان  جالعىز شۋماق قارا ولەڭى! مىڭ اقىن قينالىپ، ءجۇز فيلوسوف جينالىپ ءومىر بويى ايتا المايتىن وسىنداي التىن سوزدەردى   ءبىر عانا شۋماقتارىنا  سىيعىزىپ  ايتا سالعان. ايتقاندا ءبارىن ءوز-ءوز ورنىنا  قويىپ ايتقان.

ەندەشە ءبىز وسىنداي تانىمداعى، وسىنداي ولمەس مۇرا قالدىرا بىلگەن حالىقتىڭ ۇرپاعى بولعاندىعىمىزعا سانسىز  شۇكىرلەر ايتۋىمىز كەرەك. بابالارىمىزدىڭ قالدىرعان وسى مۇرالارىن ءتۇسىنىپ، كادەمىزگە  جاراتا الساق، ەكى دۇنيەدە كىمنەن كەم بولماقپىز! تاريحي تاعدىرىمىزعا بايلانىستى تەك  تاۋەلسىزدىك جىلدارىنان باستاپ عانا  ايتىلا باستاعان اللادان باسقاعا سىيىنباۋ ۇعىمى بابا  قازاقتىڭ تانىمىندا الدەقاشان ورنىعىپ، تىرشىلىگىمەن التى تاسپا قامشىنىڭ ورىمىندەي بىرگە ءورىلىپ كەتكەنىنىڭ دالەلى وسى ەمەس پە!؟.

قازاقتىڭ قارا ولەڭىنىڭ تاعى ءبىر شۋماعى:

جانتاقتى جولدا جاتقان الىپ تاستا،

كىرمەسىن كىسىگە دە سەنەن باسقا.

مىڭ بولىپ ءبىر جاقسىلىق ەسەلەنەر،

كەيىنگى ۇلگى بولسا كەلەر جاسقا (2.12) اللادان كەشىرىم سۇراسا، نە بولماسا ادامدار جۇرەتىن جولدان، تاس، تىكەن، سۇيەكتى الىپ تاستاسا، نە بولماسا ادامداردى جاماندىقتان تىيىپ جاقسىلىققا شاقىرۋ(مۋسليم) تۋرالى اللا ەلشىسىنىڭ (س.ع.س) حاديسىنە ءدوپ ءتۇسىپ تۇرعان جوق پا. ءومىردىڭ بارلىق سالاسىنداعى شىندىقتىڭ بەتىن شىمىرىكپەي اشىپ، ادامشىلىق-احلاققا  شاقىرىپ كىمنىڭ دە بولسا ۇقپاسىنا، تۇسىنبەسىنە قويماستاي قۇدىرەتپەن ءۇن قاتىپ تۇرعان مۇنداي شۋماقتارعا نەگە تاڭدانباسقا؟!

قارا ولەڭ-ومىرشەڭ. حالىقپەن بىتە قايناسىپ، بىرگە جاساپ كەلدى. ەل باسىنا كۇن تۋعان ەكى تالاي زامانداردا دا، ارعىسىن ايتپاعاندا كۇنى كەشەگى  ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس كەزىندە مايدانننان كەلگەن تالاي حاتتىڭ ىشىندە جاۋ شەبىندە، وت پەن وقتىڭ ورتاسىندا جۇرگەن جاۋىنگەردىڭ ارتتاعى اتا-اناسى، اسىل جارلارىنا  اللا تاعالانىڭ  جاقسىلىقتارىنان ءۇمىت ەتىپ، امان-ەسەن قاۋىشۋلارىنا  جول اشۋىن تىلەگەن قاسيەتتى دۇعاداي قارا ولەڭدەرى جازىلعاندارىن بىلەمىز. موسكۆا تۇبىندە فاشيستەرمەن الىسىپ ءجۇرىپ  قارا ولەڭ سارىنىمەن ولەڭدەتىپ جازعان حاتتارىندا  اكەلەرىمىز بەن اعالارىمىز الدىمەن اللانى اۋزىنا الىپ،  ءوزىنىڭ ادىلەت مايدانىندا جۇرگەندىگىن، وتان قورعاۋ جولىنداعى جيھادتا جازىم بولسا شەيت ەكەندىگىن، ال وتاندى ءسۇيۋ، قورعاۋ –يماننان بولاتىنى جايلى اقىل-كەڭەستەر ايتىپ، ارتتاعى كەمپىر-شالدار،  ايەلدەرمەن جاس بالالارىنا  بەرىك تە سابىرلى بولۋ تۋرالى  اقىل-كەڭەستەرىن ايتادى. مىنە ءبىز وسىنداي  يمانى كامىل بابالاردىڭ ۇرپاعى بولعانىمىزدى ماقتانىشپەن ايتا الامىز.

قارا ولەڭدە وتاندى، تۋعان جەردى، وسكەن ەلدى ءسۇيۋ، ونىڭ قادىر-قاسيەتىن ۇعىنۋ، شەكسىز شاراپتىن ادال ەڭبەكپەن وتەۋ تۋرالى  عيبراتتى جولدار مەن كادەلى شۋماقتار  جەتەرلىك. قارا ولەڭنىڭ قىراعى كوز قيىعىنان قاعا بەرىس قالاتىن تاقىرىپ جوق، ءومىر ءمانى،يماندىلىق  تۋرالى تاقىرىپقا دا الدەبىر سونى قىرىنان كەلىپ ادەتتەگىدەن دە تەرەڭىرەك سەزىندىرە تۇسەدى.  «قازاقتىڭ قارا ولەڭىن دانا قازاق ءومىرىنىڭ  پوەزيالىق ۇلگىدەگى ەنتسيكلوپەدياسى نەمەسە گالەرەياسى دەۋگە بولادى»(3). 

 قارا ولەڭنىڭ يەسى، اۆتورى-حالىق. بۇل دۇنيەنىڭ بايانسىزدىعىن، ۇلى جاراتۋشىنىڭ قۇدىرەتىن، تابيعاتقا تاڭدانۋىن، ادىلەتتى اڭساۋىن، قياناتقا قىنجىلۋىن، بالانىڭ تاربيەسى، كەلىننىڭ ادەبى، قىزدىڭ قىلىعى، سۇننەت جولى، دوستىڭ اماناتى، اعايىنعا  سالەم بەرۋ، ءىنىنىڭ  سالەمىنە  جاۋاپ قايتارۋ قاتارلى قاراپايىم تانىمداردان باستاپ ەل قامى، حالىق تاعدىرىن قامتىعان وي ورنەكتەرى- قارا ولەڭنىڭ قۇندى  قاسيەتتەرى بولماق.

ولەڭنىڭ انىقتاۋىشى بولىپ تۇرعان «قارا» اتاۋى  زاتتىڭ ءتۇسىن بىلدىرەتىن نەگىزگى ماعىناسىنان الدەقايدا كەڭ ۇعىمدا. «قارا» - الەمنىڭ العاشقى قالپى، ەجەلگى، بايىرعى دەگەن ۇعىمدى بەرەدى دەپ جازادى عالىمدار. دەمەك، «قارا ولەڭ» دەگەنىمىز-ەجەلگى،بايىرعى ولەڭ، ولەڭنىڭ باستاپقى قالپى دەگەن ءسوز. قارا جەر، قاراتاۋ، قارا حالىق، قارا ءسوز، قارا جول، قارا شاڭىراق دەگەن تىركەستەگى انىقتاۋىشتار تەك ءتۇستى ءبىلىدىرىپ قانا تۇرماعاندىعى ەندى تۇسىنىكتى: ەجەلگى تاۋ، نەگىزگى حالىق(بايىرعى), باستاپقى ءسوز، باستى جول، العاشقى شاڭىراق  دەگەن ۇعىمداردى بەرەتىندىگى انىق. ەندەشە ءبىز، بابالارىمىزدىڭ ەجەلگى ولەڭدەرىنەن-اق ولاردىڭ ءالميساحتان مۇسىلمان ەكەندىگىن، ادام بولىپ جارالعاننان بەرى ءداستۇرى مەن سالتىن يسلام عۇرپىنا ساي قۇرىپ كەلگەن دانا قابىلەتىنە تامسانا دا، سۇيسىنە دە ء بىلۋىمىز كەرەك. بابالارىمىزدىڭ دانالىعىنا  شەكسىز قۇرمەت  كورسەتۋ بىزگە پارىز.

دانالىق ويىن قارا ولەڭگە سىيعىزعان بابالار مۇراسى – ۇرپاقتىڭ رۋحاني قازىناسى. قازاق ءومىرى تال بەسىكتەن جەر بەسىككە دەيىن ولەڭ (اباي). قۇنارسىز توپىراق قۋارىپ تۇرادى. قاينارى جوق وزەن سۋالىپ تىنادى.  اللاعا شۇكىر، ىرىس پەن بەرەكەگە  تولى قازاق قازانى ەشقاشان ورتايعان جوق. تۇبىنە ءۇڭىلىپ، تەگىنە قۇرمەت قىلعان جاننىڭ قولىنا ىلىگەر مايلى جىلىكتەر جەتكىلىكتى. اللا تاعالا سول مول ەنشىمىزدى ۇرپاقتارىمىزدىڭ ەزۋىنەن كورۋگە ءناسىپ ەتسىن!

ادەبيەتتەر:

1.كۇلتەگىن. تونىكوك.  (استانا. اۋدارما باسپاسى 2002-96 بەت.)

2.قارا ولەڭ: (تولىقتىرىپ باسىلۋى) (الماتى: جالىن، 1997, 640 بەت) ەل ىشىنەن جازىپ الىپ قۇراست. ورازاقىن اسقار

3. قازاق ادەبيەتى. ەنتسيكلوپەديالىق انىقتامالىق. - الماتى: «ارۋنا Ltd.» جشس، 2010.

امانتاي تويشىبايۇلى

Abai.kz