قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ كونستيتۋتسياسىندا ەلىمىزدىڭ زايىرلى مەملەكەت ەكەنى انىقتالعان. دەمەك، زاماناۋي شىنايىلىقتاعى زايىرلى مەملەكەت ۇعىمىنىڭ مازمۇنى قۇقىقتىق، دەموكراتيالىق قۇندىلىقتارعا نەگىزدەلگەن جانە سەنىم ماسەلەسىندە ءدىن ورىسىنە مۇمكىندىك بەرەتىن مەملەكەت رەتىندە تۇجىرىمدالادى. سوندىقتان دىنارالىق قارىم-قاتىناس تاجىريبەسى الەم نازارىنا ىلىگىپ وتىرعانى بەلگىلى.

دiن مەن مەملەكەتتiڭ تۇيiسەر جەرi – ەلدiڭ تۇتاستىعى جəنە قوعامنىڭ اۋىزبىرشىلىگى مەن تۇراقتىلىعى. سوندىقتان، ەكi تاراپتىڭ ءوزارا بiرiگiپ əرەكەت ەتەتىن كەڭiستiگiن، ونىڭ قۇقىقتىق تەتىكتەرىن ۋاقىت تالابىنا ساي ايقىنداپ جəنە جەتىلدىرىپ وتىرۋدىڭ ماڭىزى زور.

ەلىمىز ەگەمەندى ەل بولىپ دەموكراتيالىق ۇدەرىستەر جۇرگىزىلە باستالعالى ءدىن سالاسىندا ەداۋىر وزگەرىستەر بولدى. ءدىني بىرلەستىكتەردىڭ سانى كۇن ساناپ ارتىپ، ءداستۇرلى ءدىني كونفەسسيالاردىڭ وسۋىمەن قاتار، ەلىمىزدە بۇرىن بولماعان ءدىني اعىمدار دا پايدا بولا باستادى. وكىنىشكە وراي، سول سىرتتان كەلگەن جات كەرتارتپا ءدىني اعىمداردىڭ ەتەگىندە قىلشىلداعان جاستارىمىز كەتۋدە.

«سوڭعى كەزدەرى ءبىز قانداي دا ءبىر ءدىننىڭ تەرەڭىنە بويلاماي، دىندەردىڭ ىزگىلىگىنە، شىنايىلىعى مەن جالپىعا ورتاق باسقا دا قىرلارىنا دەندەپ ەنبەي جاتىپ دىندارلىقتىڭ سانگە اينالعانىن كورىپ وتىرمىز. ادامداردى قانداي دا ءبىر ءدىندى قابىلداۋعا ماجبۇرلەۋگە بولمايدى. سوندىقتان جاستارعا ەرەكشە نازار اۋدارۋ قاجەت»، – دەپ ن.ءا.نازارباەۆ قازاقستان حالقى اسسابلەياسىندا سويلەگەن سوزىندە جول كورسەتتى.

راسىندا، قازىرگى كەزدە دىنگە بەت بۇرۋشى جاستار قاتارى كوبەيۋدە. «شولدەگەن جان سۋ كورسە، باس قويماي ما قاينارعا»،-دەپ دانا، حاكىم اباي ايتقانداي، جىلدار بويى رۋحاني سۋساعان حالىق بىردەن دىنگە باس قويدى. الايدا، دىنسىزدىك دەڭدەگەن ەلدىڭ ەرەسەگىنىڭ دە، اسىرەسە جاستارىنىڭ ءدىني ساناسى تىم تومەن. وسى سەبەپتى، ءدىني ءبىلىمنىڭ تومەندىگىنىڭ سەبەبىنەن جاستارىمىز اق قارانى ءالى دە اجىراتا الماي جۇرگەن جايى بار.

ويتكەنى، ءبىلىمسىز جاسالعان قۇلشىلىق – تامىرسىز تالمەن تەڭ. تامىرى تەرەڭ بولماعان تالدى جەل شايقاپ، وڭاي قۇلاتادى. سول سەكىلدى، ءدىندى بىلىممەن تانىماۋدىڭ ءتۇبى – قاسىرەت. بىلىمسىزدىك – بۇلىككە، بۇلىك – بولىنۋگە اكەپ سوعادى. ال اللا تاعالا قاسيەتتى قۇراندا: ء«تۇپ-تۇگەل اللانىڭ جىبىنەن (دىنىنەن) بەكەم ۇستاڭدار دا، بولىنبەڭدەر»، – دەگەن ء(«الي يمران» سۇرەسى، 103-ايات).

يا، بۇگىنگى قوعامنىڭ وزگەرگەن بەينەسى تۋرالى ءسوز قوزعاعاندا، ەندىگىنىڭ قۇندىلىقتارىن ەرتەڭگە جالعايتىن جاستاردىڭ كەلبەتى الاڭداتاتىنى راس. اعا بۋىن تاراپىنان جاستارعا قاتىستى كىنا ارتاتىن ءسوز ايتىلعانىمەن، سول اكەلەر «بالالاردىڭ جۇرەگىنە قانشالىقتى ءۇڭىلىپ، جاستاردى قانشالىقتى ءتۇسىنىپ ءجۇر» دەگەن سۇراق ويدى مازالاۋدا. ەندىگىنىڭ ءسوزىن ۇستار، ەندىگىنىڭ ارمانىنا جەتكىزەر، ەندىگىنىڭ بيىگىنە شىعارار جاستارمەن بۇگىنگىنىڭ قارىم-قاتىناسى قالاي؟ جاستار وزگەردى، قۇندىلىقتارى باسقا دەگەن ءسوزدى كۇندە ايتا بەرۋگە بولار، الايدا، ناقتى ءبىر دەرەكتەردىڭ، زەرتتەۋلەردىڭ ناتيجەلەرىنە سۇيەنە وتىرىپ، ولاردىڭ الەمىنە، جان-دۇنيەسىنە ءۇڭىلۋدىڭ ءجونى بولەك.

تاڭداماساڭ جاستاي جولدىڭ دۇرىسىن،

جاس بولىپ تا كورگەن كۇنىڭ قۇرىسىن، – دەگەن ءابدىراحمان ءجاميدىڭ ۇلاعاتتى ءسوزى تەككە ايتىلماسا كەرەك.

سان عاسىرلار تاتۋ تۇرعان قازاق ەلى ءۇشىن مۇنداي كەلەڭسىز جاعدايلارعا جول بەرۋ ۇلكەن قاتەلىك. سوندىقتان اتا-بابامىز ۇستانعان مەيىرىمدى يسلام ءدىنىن دۇرىس ءتۇسىنىپ، جۇرەگىمىزدە جىلۋلىق ساقتاپ، ادامگەرشىلىك بەينەمىزدى قولدان كەلگەنشە جوعالتپاۋعا تىرىسۋىمىز كەرەك.

قازاقستاندىق ءداستۇرلى يسلام دەگەنىمىز جاڭا قازاق يسلام مودەلىن شىعارۋ ەمەس، اتا-بابالارىمىزدان ۇرپاقتان-ۇرپاققا بەرىلىپ كەلە جاتقان يسلام قۇندىلىقتارىن ساقتاپ قالۋدى بىلدىرەدى. سەبەبى يسلام ءدىنى تاريحىمىزدىڭ، مادەنيەتىمىزدىڭ اجىراماس بولىگى.

تاياقتىڭ ەكى ۇشى بولادى دەمەكشى، جالپى جاستارىمىزدىڭ دىنگە بەت بۇرۋىنىڭ قوعام ءۇشىن پايداسىن دا ايتۋىمىز مىندەتتى. ويتكەنى، يمان ۇيالاعان جەرگە ىرىس، بەرەكە داريتىنى شىندىق. يسلام دىنىندەگى بەس پارىزدىڭ ءبىرى بەس ۋاقىت ناماز وقۋ ارقىلى ادام بالاسى تازالىققا تاربيەلەنسە، ەكىنشى پارىز رامازان ايىندا ورازا ۇستاۋ ارقىلى شىدامدىلىققا شىنىعادى. ال، ءۇشىنشى پارىز زەكەت بەرۋ ارقىلى جۇمىر باس پەندە جومارتتىققا ۇيرەنەدى جانە جەر بەتىندە ءسال ۋاقىتقا بولسا دا باي مەن كەدەي اتاۋلىسى تەڭەلەدى.

وسى ورايدا قازىر ءبىز جاستاردىڭ ساۋاتتى ءدىني ءبىلىم الۋىنا ءجىتى كوڭىل ءبولۋىمىز قاجەت. سەبەبى، قازىرگى جاستار رۋحاني تۇرعىدان ءوز ورنىن تابا الماۋدا. قازىرگى ماسەلەلەردىڭ كوپشىلىگىنىڭ ءتۇيىنىن دە ءبىز ءدىن جۇيەسىن جولعا قويۋ ارقىلى شەشە الامىز. جاستاردىڭ ءدىن نەگىزدەرى بويىنشا ساۋات اشۋى ولاردىڭ ءتۇرلى ءدىني ۇيىمدارعا كىرىپ كەتۋىنەن ساقتاپ قانا قويماي، ولارعا سىني باعا بەرە الاتىنداي دەڭگەيدە بولادى، وزگە دىندەرگە قۇرمەتپەن قاراپ، قوعامداعى تولەرانتتىلىق مادەنيەتىنە ۇيرەتەدى.

بۇگىنگى كۇنى بارلىق جەردە بەيبىتشىلىك ورناتۋ جانە ادامزاتتىڭ بەيبىت جانە جارقىن بولاشاعىن قۇرۋ ءۇشىن ۇلكەن كۇش-جىگەر جۇمسالۋدا. وسى ميسسيانى ورىنداۋدا ءدىني ليدەرلەر مەن ءدىني قايراتكەرلەردىڭ قىزمەتى الدىڭعى ورىندا، ويتكەنى رۋحاني قۇندىلىقتاردى بۇل ۇدەرىسكە تارتپايىنشا، قازىرگى پروبلەمالار مەن ۋاقىت وكتەمدىكتەرىنە توتەپ بەرۋ مۇمكىن ەمەس.

راسىندا دا، ءدىني كوشباسشىلار ادامزاتتىڭ بەيبىت جانە جايلى ءومىرىن بۇزاتىن بۇكىلالەمدىك وقيعالارعا سەلقوس قارامايدى. جاڭا مىڭجىلدىق باستاۋىندا ادامزاتتىڭ جاھاندىق قىر كورسەتۋلەرمەن، كەدەيلىك، ەكولوگيالىق پروبلەمالار، وتكەن عاسىردان قالعان جانە قازىردە جاڭا اۋقىمعا يە بولعان وڭىرلىك قاقتىعىستار جالعاسۋدا. جىل سايىن قارۋلى قاقتىعىستار بارىسىندا الەمدە مىڭداعان ادامدار قازا تابۋدا. وتباسىلار ويراندالادى، ادامداردىڭ ار-وجدانى مەن ۇلت قۇقىعى اياققا تاپتالادى. شەشىمىن تاپپاعان جانجالدار كوبىنە ءدىني، مادەني قۇندىلىقتاردى ەلەمەۋگە جانە جويۋعا، ءدىني وشپەندىلىكتى ورشىتۋگە ۇلاسادى.

وسى ورايدا «جۇمىلا كوتەرگەن جۇك جەڭىل» دەمەكشى ءدىني كونفەسسيا وكىلدەرىمەن، سول سالاداعى ماماندارمەن بىرىگىپ، ۇيلەسىمدى ىستەر اتقارۋى قاجەتتىلىك. سەبەبى، əر ءدىننىڭ تۇسىنىگى، ۇعىمى، عۇرىپتارى تاعى باسقاسى بار، سولاردى دۇرىس ءبىلىم رەتىندە مەكتەپ وقۋشىلارىنا، جۇرتشىلىققا جەتكىزۋ ءدىنتانۋشىلار ۇلەسىندەگى ءىس. ويتكەنى اتامىز قازاق «ەل بولامىن دەسەڭ، بەسىگىڭدى تۇزە» دەگەن. بالا شىر ەتىپ جارىق دۇنيەگە كەلگەن كۇننەن يماندىلىقتى بويىنا ءسىڭىرۋ، مەكتەپتە دە، جوعارعى وقۋ ورىندارىندا دا مۇنى تالاسسىز جۇرگىزىپ وتىرۋ بۇگىنگى كۇننىڭ وزەكتى ماسەلەسى ەكەنىن ايتقىم كەلەدى.

بۋددا وسيەت ەتكەندەي، «ەگەر سەن مىڭ ءسوزدىڭ ورنىنا جالعىز عانا، بىراق بەيبىتشىلىك ورناتاتىنداي ءسوز ىزدەپ تاپساڭ، سول جەتكىلىكتى بولار ەدى!».

تولەرانتتىلىق، قۇرمەت، بۇكىل ادامزاتتىڭ ءوزارا تۇسىنىستىگى مەن تەڭ قۇقىلى بولۋى سياقتى جالپىادامزاتتىق قۇندىلىقتار بارلىق ءدىننىڭ وزەگى بولىپ تابىلادى، سونداي-اق ول 1948 ج. قابىلدانعان «ادام قۇقىقتارىنىڭ بۇكىلالەمدىك دەكلاراتسياسىندا» بەكىتىلگەن. قانداي بولماسىن ءدىن جولىن ۇستاناتىن ادامداردى بەيبىتشىلىككە جانە لايىقتى ومىرگە ۇمتىلىس بىرىكتىرەدى. ءبىز كەز كەلگەن ادامدى ۇلتىنا، دىنىنە، نانىم-سەنىمىنە قاراماي، ونىڭ ادام بولعانى ءۇشىن عانا قۇرمەتتەۋگە مىندەتتىمىز.

بۇگىنگى جاس – ەرتەڭگى ەل تىزگىنىن ۇستايتىن ەل اعاسى. ەلىمىزدىڭ ەرتەڭى، مەملەكەتىمىزدىڭ بولاشاعى. ەلىمىزدىڭ ەندىگى دامۋى مەن وركەندەۋى، كەلەشەگى جاستارعا تىكەلەي بايلانىستى. ۇلى ماعجان جۇماباەۆ اتامىز: «ارىستانداي ايباتتى، جولبارىستاي قايراتتى، قىرانداي كۇشتى قىراعى – مەن جاستارعا سەنەمىن» دەگەندەي، بۇگىنگى قوعام، قازىرگى نارىق باسەكە زامانىن تالاپ ەتىپ وتىر. جۇرەكتەرىندە جالىنى، بويلارىندا كۇشتەرى بار جيىرما ءبىرىنشى عاسىردىڭ جاستارى كۇندەلىكتى وزگەرىپ جاتقان ومىرگە، قۇبىلىستار مەن جاڭالىقتارعا شوشىپ قاراماي، باتىستىڭ قيتۇرقى ومىرىنە ەلىكتەمەي، «جاقسىدان ۇيرەنىپ، جاماننان جيرەنىپ» جاتسا، نۇر ۇستىنە نۇر بولار ەدى.

وسپانوۆا سالتانات،

قازاقستان رەسپۋبليكاسى ءدىن ىستەرى اگەنتتىگى

مادەنيەتتەر مەن دىندەردىڭ حالىقارالىق ورتالىعىنىڭ

جەتەكشى عىلىمي قىزمەتكەرى 

 Abai.kz