28 ماۋسىم – ءباسپاسوز كۇنى. جىل بويى الەۋمەتكە قىزمەت قىلاتىن جۋرناليستەر قاۋىمى تۋرالى بۇل كۇنى نە ايتۋعا بولادى؟ وسىنداي ساۋالدىڭ جەتەگىمەن بەلگىلى عالىم-قالامگەر ءابدىراشيت باكىر مىرزانى اڭگىمەگە شاقىرعان ەدىم.

ء–ابدىراشيت مىرزا، «ولمەگەن قۇلعا ءالى-اق – جاز» دەگەندەي، مىنە، جورنالشى قاۋىمنىڭ كاسىبي مەرەكەسى تاعى ءبىر اينالىپ كەلىپ قالدى. ءسىز دە، نەگىزگى كاسىبىڭىز فيلوسوف بولا تۇرا، بۇگىندە نەگىزىنەن جۋرناليستيكانى كوبىرەك جاعالاعان جازارمان اتانىپ ءجۇرسىز. وسى مەرەكە ءسىز ءۇشىن «جەتىم قىزدىڭ تويىنداي» عانا ءبىر داتا سياقتى ەمەس پە؟ ءوزىنىڭ تاعايىندالۋ مەرزىمى دە بەيماعلۇم بىردەڭە – اي دالاداعى اۋزى-مۇرىنى جوق اق وتاۋ سياقتى كورىنبەي مە؟

– شىنىمدى ايتسام، مەن ستۋدەنتتىك كەزدە قۇرىلىس وتريادتارىنا بارعان كەزدە، تامىز ايىنىڭ العاشقى جەكسەنبىسىندە تويلاناتىن قۇرىلىسشىلاردىڭ كاسىبي مەرەكەسىن ءالى دە ۇمىتا الماي ءجۇرمىن. سول مەرەكە ماعان قالعاندارىنان الدەقايدا جاقىن كورىنەدى دە تۇرادى. مۇمكىن، ستۋدەنتتەرگە ءاربىر مەرەكە – «مەرەكە» بولعان شىعار.

دەگەنمەن، «قۇرىلىسشىلاردا» ءبىر ۇلكەن ارتىقشىلىق بار: ولار نەبىر تاماشا عيماراتتار سالىپ، ومىردە اسەمدىكتى تۋىنداتادى! وسى ىزگىلىكتى جولدا ولاردىڭ بارلىعى تەڭ − جوعارى-تومەنى جوق. مەن فيلوسوف ماماندىعىن العاندىقتان بولار، كەيدە «فيلوسوفتار كۇنى دە جاقسىلاپ تويلانسا ەكەن...» دەپ قويامىن... بىراق سولاي دەپ نيەتتەنسەم بولعانى − كوڭىلدە نەبىر كۇماندى ويلار اتوي سالادى عوي: ء«اي، سەندەر كىمسىڭدەر؟ قايسىبىر دانالىعىڭمەن مويىنداتىپ ەدىڭدەر؟ تويدا نە ايتاسىڭدار؟» دەگەندەي... سوسىن: «جالپى، فيلوسوفتارعا مەرەكە قاجەت پە؟» دەپ ويلايمىن.

شىن فيلوسوفقا مەرەكەلەۋگە، ياعني − ءوزىن «فيلوسوف ەدىم» دەپ، وزگەدەن عانا ەمەس، ومىردەن ءبىر ءسات بولەكتەۋگە ەش بولمايدى. سەبەبى ومىردەن الشاقتاپ كەتكەن، نە بولماسا فيلوسوفيانى كاسىپ كورىپ، ونى «مەرەكەگە» اينالدىرىپ العان فيلوسوف – ولگەن فيلوسوف. ال «ولگەنگە» مەرەكەنىڭ قاجەتى قانشا؟ ارينە، جۋرناليستيكا دا سوعان ۇقساس. الايدا ولار ادام جانىنىڭ اسەمدىگىمەن قاتار، ءومىردىڭ نەبىر قىرىن كۇندەلىكتى پاش ەتەدى. ولار − قوعام ساناسىن قۇرۋشى قۇرىلىسشىلار. ولاردىڭ فيلوسوفتاردان ايىرماشىلىعى دا سوندا. ەندەشە جۋرناليستەردى ءتول مەرەكەسىنەن اجىراتۋعا بولمايدى. سەبەبى مۇندا ساباقتاستىقتىڭ بولۋى ماڭىزدى. سونى ءۇزىپ الماۋ ءۇشىن دە ولارعا كاسىبي مەرەكە − ياعني، جىل سايىن العان باعىتتى ايقىنداپ، جاڭا مۇمكىندىكتەردى سارالاپ وتىرۋ قاجەت شىعار. ال فيلوسوفياعا بۇل ماعىناداعى ساباقتاستىق اسا قاجەت ەمەس. سوندىقتان ناعىز فيلوسوفتاردىڭ وزدەرىنىڭ ء«تول مەرەكەسىندە» ۇنەمى توبەلەسىپ تارقاساتىنىن تالاي كوردىك قوي...

– نەگىزىندە وسى كاسىبي مەرەكە كۇنى رەتىندە قازاق ءباسپاسوزىنىڭ تاريحىنا قاتىستى ءبىر داتانى تاڭداپ العان ءجون بولماس پا ەدى؟ ماسەلەن، «دالا ءۋالاياتى» نەمەسە «تۇركىستان ءۋالاياتى» گازەتتەرىنىڭ بىرىنە بايلانىستىرىپ، قازاق ءباسپاسوزىنىڭ تاريحىن وتكەن عاسىرلاردان بەرى تارتسا، ءبىزدىڭ وتكەنىمىزگە مۇرىنىن شۇيىرە قارايتىن باسقالارعا دا ەسكەرتۋ سىقپىتى بولا ەدى...

– مۇمكىن. بىراق كەيىنگى كەزدە ءبىزدىڭ قوعام شامادان تىس «تاريحيلانىپ» بارا جاتقان جوق پا وسى؟ جالپى، تاريحتى ورىندى-ورىنسىز العا تارتا بەرۋ – وزدەرى تاريحتى جاساي المايتىن السىزدەردىڭ زامانى دەۋگە كەلەدى. ەندى ول – باسقا اڭگىمە. ءوزىڭ دە بىلەسىڭ، باياعىدا تۋعان كۇنى جازىلماعان اتا-اجەلەردىڭ تۋعان كۇندەرىن نە 1 قاڭتاردا، نە 1 مامىردا تويلاپ جاتاتىن ەدىك قوي. مەنىڭشە، سول سياقتى بۇل مەرەكەنى قاي ۋاقىتتا وتكىزۋدى جۋرناليستەر ءوزارا داۋىسقا سالىپ شەشكەنى ءجون سياقتى. بۇل ولارعا اسا قيىنعا سوقپاس دەپ ويلايمىن.

– «تاريح» دەمەكشى، بۇل كۇننىڭ بەلگىلەنۋ تاريحىن بىلەسىز بە، ابەكە؟ ءدال وسى كۇنى، ۇمىتپاسام، 1993–94 جىلداردىڭ ءبىرى بولۋى كەرەك، ەل پرەزيدەنتى تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ «باق تۋرالى» زاڭىنا قول قويعان ەدى.   سول قابىلدانعان زاڭ دا دەموكراتتىق رۋحتاعى، ءباسپاسوز بوستاندىعىنا ناعىز ەركىندىك بەرگەن زاڭ بولدى. كەزىندە، التىنبەك مارقۇم سارسەنباەۆ مينيستر بولىپ تۇرعاندا، وسى كۇندى ء«باسپاسوز كۇنى» دەپ جاريالاۋعا ۇيتقى بولعان. كەيىننەن ءبارى وزگەردى... اقىرى   زاڭعا قول قويعان كۇنى التىنبەكتىڭ اتىنا بايلانىستى بولىپ كەتپەسىن دەپ، ول داتانى ماۋسىمنىڭ سوڭعى جەكسەنبىسىنە اۋىستىرتقان جاندايشاپتار شىقتى. وسىلايشا جۋرناليستەردىڭ كۇنى تامىزدىڭ العاشقى جەكسەنبىسىندە كاسىبي مەرەكەسىن تويلايتىن «قۇرىلىسشىلار كۇنى» قۇرلى بولماي قالدى: «مەرەكەمىز قاي كۇنى ەدى؟» دەپ، ءوز داتاسىن ايىرا الماي، دال بوپ جۇرگەن جۋرناليستەر كۇنى بۇگىنگە دەيىن ورتامىزدا ءجۇر. ءوز ەلىنىڭ، ءوز بيلىگىنىڭ ناسيحاتىن كۇيتتەيتىن جۋرناليستەردى تالكەك قىلعان بۇل ساياساتتى جادىگويلىك دەمەگەندە، نە دەيمىز ەندى؟

– دەگەنمەن، بۇل ساياساتتىڭ باسقا دا قيسىنى بار شىعار. ايتپەسە «قازاق» گازەتىنىڭ العاشقى سانى شىققان كۇندى دە ء«باسپاسوز كۇنى» دەۋگە بولماس پا ەدى...

– ونىڭ قيسىنىن تەرەڭنەن ىزدەپ، ءتىپتى دە شارشاماڭىز، ابەكە! ونىڭ قيسىنى سول – بۇگىنگى بيلىككە قازاق جۋرناليستيكاسىنىڭ قولبالا بولعان جايى بار. نە كوكىسە – سونىسىن ءسوز ەتتىرىپ، ەلدىڭ دە، جورنالشىلاردىڭ دا ميىن ەزىپ تاستادى. ونىڭ ۇستىنە بيلىك باسىنىڭ تىكەلەي وزىنە بولماسا دا، ونداعى جەكە تۇلعالارعا قاتىستى ازۋ كورسەتەرلىك قاۋھارى قالماعان سوڭ، بۇ جۋرناليستەر قاۋىمىن و بيلىك ءيتپىسىڭ-كىسىمىسىڭ دەسىن بە؟! گاپتىڭ ەكىنشى باسى جۋرناليستەردىڭ وزىنەن شىعادى. ماعان سالسا، ولاردىڭ وزدەرىنە دە سول كەرەك: ءجۇرسىن سولاي – دوكەيلەر بيلەگەن دۇنيەدە دال-دال ءدۇبارا بوپ!

ابەكە، ودان دا مىنانى ايتىڭىزشى: وسى ءسىز مەملەكەتتىك رەسمي باسىلىمداردى وقيسىز با؟ ونى سۇراپ وتىرعانىم: وعان سارپ ەتكەن قايران ۋاقىتىڭىز «جالكو» ەمەس پە دەگەنىم عوي...

– «انا ءتىلى»، «قازاقيا» گازەتتەرىن، «اقيقات» جۋرنالىن جازدىرىپ الامىن. قالعان رەسمي گازەتتەرگە سايتتار ارقىلى كىرىپ تۇرامىن. وندا دا گازەتتى شۇقشيىپ وقىمايمىن. تاريحي-تانىمدىق، نە ءوزىم بىلمەيتىن تۇلعالار تۋرالى ماتەريالداردى قارايمىن. كەيبىر كەزدە «رەسمي گازەتتەر كىمدى، نەنى ماقتاپ جاتىر ەكەن» دەگەن راكۋرسپەن وقيمىن. ءوزىم ءبىر ماقالا جازاردا وسىلاي جاسايمىن. سەبەبى وندا «ماقتايمىن دەپ ماقتامەن باۋىزدايتىن» جاعداي ءجيى كەزدەسەدى. تاك چتو، جالكو ەمەس!

سوسىن مەن «رەسمي» دەگەن اتاقتى مەملەكەتتەن قارجىلاندىراتىن باسىلىمداردىڭ نە سەبەپتەن «مەنشىكتەپ» العانىن تۇسىنبەيمىن. قارجى العانى ءۇشىن بە؟ بولماسا «مەملەكەتتىك تىركەۋدەن» وتكەن بارلىق باسىلىمدار «رەسمي» بولۋى ءتيىس ەمەس پە؟

– «كىم اقىسىن تولەسە، سول – قىزدى قۇشاقتايدى» دەگەن ءوڭى وزگەرگەن ماتەل بار: ءوزىنىڭ ساندىراعىن ەلگە وتكىزۋ ءۇشىن، «مەملەكەتتىك باق» دەگەن اتاۋ تاعايىنداپ، سولاردى اسىراندى ەتىپ العان. «حابارداعى» قازاقستان» دەگەن اتاۋ سودان شىعادى...

ال ءسىز قالامگەر عانا ەمەس، سونىمەن بىرگە عالىم رەتىندە ايتار بولساڭىز – بۇگىنگى قازاق جۋرناليستيكاسى قازاقتىڭ بىتەۋ جاراعا اينالعان قوتىرىن قاسي الىپ ءجۇر دەپ ويلايسىز با؟ ماسەلەن، ەلدەگى «قازاق ماسەلەسى» بيلىكتىڭ قوراسىندا وتسىز-سۋسىز بايلانىپ قالعان ماسەلە بولعان سوڭ، اسىرەسە سول بيلىككە باعىنىشتى باسىلىمدار وسى تاقىرىپتى تارتىنباي جازىپ جۇرگەنىنە دالەل كەلتىرە الاسىز با؟

– قازىرگى قازاق جۋرناليستيكاسىندا نەبىر دۇلدىلدەر بار. ولاردى حالىق بىلەدى. بىراق بىزدە تاقىرىپ نەمەسە «ماسەلە پلاگياتتىعى» ءورىس العان. ول تاقىرىپ تاپشىلىعىنان تۋىندايدى. سەبەبى نەدە؟ وعان مەنىڭ ايتارىم: جۋرناليستيكادا «ينفورماتسيوننىي پوۆود» دەگەن ۇعىم بار. ول – كەز كەلگەن ماسەلەدەن وقىرماندى قىزىقتىراتىن ءتۇيىن تابۋ. قازاقشا ونى «سىني كوزقاراس» دەگەننەن گورى «ىلىك ىزدەۋ» دەگەن ءجون سياقتى. مىنە، بارلىق ماسەلە سول – «ىلىك ىزدەۋدە» جاتىر. كوپ جۋرناليست «ىلىك» تابا الماي اۋرە بولادى. بىرەۋلەر ونى تىپتەن جامان قاسيەتكە بالايدى. بىرەۋلەر «ىلىكتى» كورە تۇرا، اينالىپ وتەدى...

نەگە؟ ەگەر وسى سۇراققا جاۋاپ تاپساڭىز، وندا ءوزىڭىز قويعان سۇراققا جاۋاپ تابارىڭىزعا مەن سەنىمدىمىن. باياعىدا ۇستازىمىز اعىن قاسىمجانوۆ ايتۋشى ەدى: «ادامنىڭ باسى قوقىس تاستايتىن جاشىك ەمەس» دەپ. سەبەبى ءبىر-بىرىنە بايلانىسسىز اقپارات ميعا مەيلىنشە كوپ قۇيىلعان سايىن، ميدىڭ لوگيكالىق ويلاۋ مۇمكىندىگى دە السىرەي تۇسەدى ەكەن. ال لوگيكادان اجىراپ قالعان وي تياناقتى بولا المايدى. سول سياقتى قوعام دا ءوزىنىڭ دامۋىندا باستى «لوگيكاسىنان» اجىراپ قالسا – تياناقتى دامۋعا قول جەتكىزە المايدى. اقپارات اعىنى دا وسى زاڭدىلىققا باعىنادى – الوگيكالىق قوعامدا ءبىر ماقساتتاعى اقپاراتتىق جۇيە قالىپتاسپايدى. سوندىقتان قوعامداعى قۇبىلىستارعا سىني كوزبەن قارايتىن «ىلىك ىزدەۋشىلەردى» − قوعامنىڭ كوزىن اشىپ، ساناسىن ءتۇرتىپ، وياتىپ وتىرۋشىلار دەپ ساناۋ قاجەت تە، ء«بارى جاقسى» دەپ ەرتەگى ايتۋشىلاردى − قوعامدى ء«الدي-الديمەن» بەسىككە بولەۋشىلەر دەسە بولادى. ال ەرتەگى مەن شىندىقتىڭ اراسى جەر مەن كوكتەي عوي. ءارى بەسىككە بولەنە بەرگەن بالا مەشەل بولىپ قالاتىنى بەسەنەدەن بەلگىلى جايت. ماسەلەن، مەن كەشە عانا اۋىلدان كەلدىم. وندا ناعىز «الوگيكالىق» وقيعاعا تاپ بولدىم − قىزمەتى مەن قوعامدىق ستاتۋسىنا ساي زاڭدى بۇلجىتپاي ساقتاۋى ءتيىس وبلىس كولەمىندە بەلگىلى قايراتكەردىڭ بيزنەستە زاڭدى بەلدەن باسىپ، اۋىلدىڭ شاراسىز شارۋالارىن سوتقا جۇگىنۋگە دەيىن اپارعانىن، قاراپايىم حالىقتى ابدەن اشىندىرعانىن كوزبەن كورىپ، جينالىسىنا قاتىسىپ قايتتىم... «رەسمي» باسىلىمدار وسىنداي «الوگيكانى» نەگە كورمەيدى؟ جينالىستا بىرەۋى قارا كورسەتپەدى. نەگە؟ سەبەبى «ىلىك ىزدەۋدەن» قاشادى. ال ءوزىم تانيتىن جۋرناليستەردەن مەن استانالىق قۋاندىق شاماقاي، قازىر اقتوبەلىك ومىرزاق اقجىگىت، الماتىلىقتار داۋرەن قۋات، ايدوس سارىم، باقىتكۇل ماكىمباي جانە قىزىلوردالىق جەتكەر ءجۇسىپ جانە بىرقاتار ازاماتتاردىڭ «جەلەزنىي لوگيكاسىن» اتاپ وتەر ەدىم.

– دۇرىس ايتاسىز – ءسىزدىڭ «ىلىگىڭىزدىڭ» گازەت تىلىندە ەكىنشى اتاۋى بار: ونى «سارى جاعالدىق» (ورىسشاسى – جەلتيزنا) دەپ اتايدى. قانداي باسىلىم بولسىن، ول بيلىكتىڭ گازەتى بولسا دا، جون ارقاسىندا ازداعان جاعال بولۋى كەرەك. ونسىز باق اتاۋلى تىم «قۇرعاق» بولىپ كەتەدى، ال قۇرعاق دۇنيە تۇتقىر بولاتىنىن بىلەسىز.

ال ەندى مىنا جاعدايعا وي جۇگىرتىپ كورىڭىزشى: ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق وداق ماسەلەسىنە قاتىستى جاريالانىمدار مەملەكەتتىك باسىلىمدار مەن تاۋەلسىز گازەتتەردە قاراما-قايشى ۇردىستە وربىگەنىن ءوز كوزىڭىز كوردى. ءتىپتى ءوزىن «ەل گازەتى» سانايتىن «ەگەمەن قازاقستاننىڭ» ءوزى وسى وداققا قارسىلاردىڭ ءلام-ميم پىكىرىن بەرە المادى. وسىنداي ەكى ۇداي جاعدايدى ءسىز قالاي باعالايسىز؟

– بۇل وتە كۇردەلى سۇراق. ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق وداق وزىنە دەيىنگى كەدەندىك وداقتىڭ تابيعي جالعاسى ەكەنىن ءبارى دە بىلەدى. سونىمەن قاتار كەدەندىك وداقتان زالالدان باسقا ەشتەڭە تاپپاعانىمىزدى دا ءبارى بىلەدى. سونى عىلىمي تۇردە دالەلدەپ بەرۋگە تىرىسقان تاۋەلسىز باسىلىمدار مەن اۆتورلاردى ەلەمەۋ – ولاردىڭ كەلتىرگەن دالەلىن ىشتەي مويىنداۋ دەپ سانايمىن. بولماسا اشىق تۇردە ولارعا قارسى ءوز دالەلدەرىن ايتۋعا كىم كەدەرگى بولدى؟ ولار تىپتەن، «بۇل وداقتىڭ تيىمدىلىگىن حالىققا جەتكىزە ءتۇسىندىرۋ قاجەت» دەگەن تالابىن دا ورىنداۋدان باس تارتتى. سول كەزدە وسىلاردىڭ ورنىندا بولسام، بىلاي دەر ەدىم: «ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق وداققا ەنۋ ارقىلى ءبىز رەسەيلىك كەيبىر كۇشتەر تاراپىنان ۇيىمداستىرىلۋى مۇمكىن بولاتىن ۋكرايناداعىداي جاعدايدان قۇتىلدىق. ەندى بۇل وداقتى ءبىز ءوزىمىزدىڭ ۇلتتىق مۇددەلەرمەن الاڭسىز اينالىسۋعا كەپىل بولاتىن تەتىككە اينالدىرۋعا ۇمتىلامىز. وسى ماقساتتا ۇلتتىق بىرىگۋدى كۇشەيتە تۇسەمىز. ءبىز ءوز تاۋەلسىزدىگىمىز بەن ۇلتتىق بىرەگەيلىگىمىزدى وداق اياسىندا بۇرىنعىدان بەتەر قارقىندى جۇرگىزە باستايمىز. تەڭدىك پەن دوستىقتى العا تارتا وتىرىپ، مادەنيەتىمىز بەن ءتىلىمىزدى دامىتۋعا سەنىمدى كىرىسەمىز. ەكونوميكالىق تاۋەلسىزدىكتى نىعايتا بەرەمىز».

ولاي دەپ ەشكىم ايتپادى. مەن دە ايتپاس ەدىم، سەبەبى مەن بۇل وداقتى ءالى دە جاساندى قۇرىلىم سانايمىن. ەگەر ءبىزدىڭ بيلىك مەنىڭ كوزقاراسىمدى تۇبەگەيلى وزگەرتىپ، جاعدايدى تۇزەپ كەتسە – الدىمەن مەن قۋاناتىن بولامىن. بىراق مەن ايتپاقشى بولعان ءىستى كوررۋپتسيانى شەكتەي وتىرىپ، زاڭنىڭ ۇستەمدىگىن ساقتاي وتىرىپ، دۇرىس ەكونوميكالىق تەتىكتەرمەن الدەقاشان جۇزەگە اسىرۋعا بولار ەدى. ولاي بولعان جوق، سول وكىنىشتى. ونىڭ ۇستىنە ونداي شىندىقتى ايتۋ ءۇشىن كىمگە دە بولسا الدىمەن «ۇرانداتاتىن دوستىق» پەن «شىنايى دوستىق» دەگەندەردىڭ اراسىن اجىراتىپ الۋ كەرەك. «ۇرانداۋدان» جالىققان حالىقتىڭ كوبى ءالى دە وداققا سەنىمسىزدىكپەن قاراپ وتىر. ول تۋرالى دەرەكتى كەشە عانا «قازاق ءۇنى» گازەتىنىڭ سايتى جۇرگىزگەن ساۋالنامادان كوردىم، داۋىس بەرۋشىلەردىڭ 70-تەن استام پايىزى وداقتىڭ قۇرىلۋىن قاتەلىك دەپ بىلەدى ەكەن. ەندى شە – ۋكرايناداعى جاعداي كوز الدىمىزدا ءوتىپ جاتىر عوي، ءالى دە تۇراقتالا قويعان جوق...

– بۇل ارادا سول مەملەكەتتىك باق-تا قىزمەت قىلىپ جۇرگەن قازاق جۋرناليستەرىنىڭ ازاماتتىق ۇستانىمى (نەمەسە ول ۇستانىمنىڭ جوقتىعى مەن سولقىلداقتىعى) كەزەكتەگى باستى ماسەلە بولسا كەرەك. مىسالى، ۋكرايناداعى جاعدايعا بايلانىستى جالعان اقپارات تاراتىپ، ۇلىورىستىق ءشوۆينيزنىڭ شەكپەنىنەن شىعا الماعان «روسسيا تۋدەي» تەلەارناسىنىڭ بىرنەشە ءجۋرناليسى تىكەلەي ەفير كەزىندە قىزمەتتەرىنەن كەتەتىنىن مالىمدەپ، جۇمىستان شىعىپ كەتتى. بۇل – جۇمىسسىزدىق ماسەلەسى ۋشىعىپ تۇرعان اقش-تا بولعان جاعداي. ال بىزدە وسىنداي ازاماتتىق ۇستانىمىن تانىتىپ، بيلىكتىڭ سىڭارجاق ساياساتىنا نارازىلىق بىلدىرگەن ءبىر قازاق ءجۋرناليسىن ەسىڭىزگە ءتۇسىرىپ كورىڭىزشى؟

– نەگە ولاي ويلايسىز؟ ماسەلەن، كەيبىر رەسمي اتالىپ جۇرگەن باسىلىمداردا ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق وداق پەن تاۋەلسىزدىك ماسەلەسى تۇرعىسىندا ءارتۇرلى پىكىرتالاس ۇيىمداستىرىلدى. وندا بۇل ماسەلە بۇگە-شىگەسىنە دەيىن تالقىلاندى دا. ەندەشە، رەسمي باسىلىم تەك بىرنەشە گازەتپەن شەكتەلىپ قالمايدى دەپ ساناۋ كەرەك شىعار. سونىمەن قاتار فب-تاعى دوسىمىز دينا تۇلەكوۆا ءوز پوستىندا بىلاي دەپ جازىپتى: «ەكسپرومت. ەۋرازيالىق وداققا قارسىلىق تانىتتىم. باسقا – باسقا، بىراق تۋرا وسى جولى ەو-تى وتىرىك كولگىرسىپ، ماقتاپ، رەپورتاج ازىرلەگىم كەلمەدى. ىشكى قالاۋىم سول بولدى. ءوزىم 20 جىل بويى اۋزىم تىنباي «جىرلاعان» پرەزيدەنتكە وسى وداقتىڭ اۆتورى بولعانى ءۇشىن دە رەنىش ءبىلدىردىم. بۇرىننان «وپپوزيتسيامەن سىبايلاس» دەپ سىرتىمنان سىپسىڭداپ، جالعان ايتىپ جۇرگەندەردىڭ ءسوزىن راسقا اينالدىرىپ، جالعاندى جالپاعىنان باسىپ، ىشىمدە تىعىلعان تالاي دۇنيەنى جەلىدە وزدەرىڭىزگە ارمانسىز اقتاردىم. سودان نە كەرەك، جۇمىستان كەتتىم...». بۇل نە – كوزسىز تاۋەكەل مە، الدە سانالى ەرلىك پە؟

– مەن دينا قارىنداسىمنىڭ بۇل ەرلىگىن ەستىمەگەن ەكەنمىن. ەندى ءتانتىمىن: «جارايسىڭ، ديناجان! ەل مەن جۇرت دەگەندە ويى مىعىم، ۇستانىمى ۇلتقا ساي ادامعا جۇمىس تابىلادى: ونداي بۇرالقى باق-تان كەتكەنىڭ ءجون بولعان ەكەن» دەگىم كەلىپ وتىر.

بۇل رەتتە ءدال وسى سارىنداس تاعى ءبىر سۇراق تۋىندايدى: «قازاق ماسەلەسى» تۋرالى ايتقاندا، قازاق ينتەلليگەنتسياسى دا «اۋزىن بۋعان وگىزگە» اينالدى. جۋىقتا ءبىزدىڭ گازەتكە سۇحبات بەرگەن تانىمال عالىم قاناعات جۇكەشەۆ بۇل جاعدايدى بۇگىنگى ينتەلليگەنتسيانىڭ «اۋىلدان شىققان» سيندرومىنا بايلانىستىردى. عالىمنىڭ سول پىكىرىن ءبىر اۋىز سوزبەن ايتار بولساق: اۋىلدان شىققان بۇگىنگى زيالى ەلگە تۇتقا بولا المايتىن سياقتى. ءبىر قىزىعى – «ولاي ەمەس» دەپ، ءبىزدىڭ گازەتكە تەلەفون شالعان تىم قۇرىعاندا ءبىر زيالى بولمادى. سوعان قاراعاندا، قاناعات اعا سول «وگىزدىككە» اينىماس دياگنوز قويعان سياقتى عوي...

– قاناعات اعانى رۋحاني تۇرعىدان ۇستاز تۇتامىن. كوپ نارسەگە كوزىمدى اشىپ كەلەدى. بىراق ازداعان عانا ازات ويلى اقپارات كوزدەرىنەن كەسەك-كەسەك سوزدەر ايتۋشىلار كىم؟ تۇگەلگە جۋىعى اۋىلدان شىققاندار ەمەس پە؟ ەندەشە اۋىلدان شىققان ينتەلليگەنتسيانى ءباسىبۇتىن «وگىزدىككە» قيمايمىن. «اۋىل سيندرومى» جالتاق ينتەلليگەنتسيانى تۋىنداتۋدىڭ باستى سەبەبى بولا المايدى. ويتكەنى ءبىز «اۋىل سيندرومىن» شىندىق دەپ قابىلداۋىمىز قاجەت. سونىمەن قاتار قازاقتىڭ ءوزىن اۋىلدىق رەزەرۆاتسيادا ۇستاۋدى، سول ارقىلى تەجەۋدى، دامۋىن شەكتەۋدى دە شىندىق دەپ قابىلداۋعا ءتيىستىمىز. سوندا بالەنىڭ ءبارىن اۋىلعا جابا سالمايتىن بولامىز.

مەنىڭشە، قازاق زيالىلىعىنىڭ «اۋىل سيندرومىنان» قۇتىلۋ زامانى ەندى عانا باستالىپ كەلە جاتقان سىڭايلى. بۇل ءالى دە ۇزاققا جالعاسۋى مۇمكىن. سەبەبى وعان مۇددەلى فاكتور – كوررۋپتسيالىق-كلاندىق جۇيە ءالى دە كۇشىندە. كىنانى الدىمەن سول جاقتان ىزدەۋ كەرەك. سوندىقتان مەن «اباي.كز» سايتىندا جاريالانعان «ويان، قازاق، ماڭگىلىك ۇيقىدان» اتتى ماقالامدا ء«بىزدى دەموگرافيالىق سەكىرىس» قۇتقارادى دەپ شاراسىزدىقتان جازدىم. ورتا نەعۇرلىم قازاقىلانا تۇسكەن سايىن، ونىڭ زيالىلارى دا ورتاق مۇددە ءۇشىن قىزمەت ەتۋدى كۇشەيتە بەرەدى دەپ ۇمىتتەنەمىن. ول كەزدە ماقسات ورتاقتىعى قازاقتىڭ بۇرىننان قاۋىمداسىپ ءومىر ءسۇرۋ پرينتسيپتەرىن وياتا كەلە، قازاق زيالىلىعىن قازىرگى شاشىراڭقى كۇيدەن، بويكۇيەزدىك پەن جالعاندىقتان ارىلتىپ، جۇدىرىقتاي جۇمىلدىرا باستايدى. ال قازاقتىڭ قاۋىمداسىپ ءومىر ءسۇرۋ پرينتسيپتەرى، نەگىزىنەن، ەلدى ادىلدىك پەن ورلىككە تاربيەلەگەن. قازاقتىڭ «جىگىت»، «اقساقال»، «ازامات» ۇعىمدارىنىڭ ءمانىسىن وسىنداي ماعىنالار تولىقتىراتىنى بەكەر ەمەس.

– بۇل پىكىرىڭىزدى مويىندايمىن. بىراق مەن قاناعات اعانىڭ «جاعىندا» قالام... بۇگىندە جەكەلەگەن ساراپشىلار قازىرگى قازاق جۋرناليستيكاسىن تۇرالاعان جەرىنەن، زيالى قاۋىمدى ۇيقىسىنان تۇرعىزۋ ءۇشىن، كەزىندەگى كەڭەستىك «قايتا قۇرۋ» سياقتى ساياسات قاجەت دەيدى. قوعامداعى ساياسي بيلىك وزگەرمەيىنشە، ونىڭ جەتەگىندە جەلىپ جۇرگەن جۋرناليستيكا دا جوندەلىپ كەتپەيدى ەكەن... وسى رەتتە ءسىز قانداي پىكىر ايتار ەدىڭىز؟

– وندا ونىڭ تسەنزۋراسىنا دا قايتا ورالايىق... ارمەن كەتسىن! ونسىز دا قازىر تسەنزۋرا كۇشەيە باستادى. دەگەنمەن، ءسىزدىڭ ايتقانىڭىزدى «قايتا ورالۋدىڭ الدى» دەپ ساناۋعا بولادى ەكەن. بىراق ماسەلە وندا ەمەس، ماسەلەنىڭ ەڭ ماڭىزدىسى – جۋرناليستەردىڭ «ىشكى تسەنزۋراسىنىڭ» قالىپتاسۋىندا جاتىر. ونداي جاعداي ورناعاندا، جۋرناليست ءوزىنىڭ ءار سوزىنە ۇلكەن جاۋاپكەرشىلىكپەن، ۇلتتىق دەڭگەيدەگى ماعىنامەن قاراۋعا ۇيرەنەدى. بۇل قوعامدا شىنايى دەموكراتيا ورناۋىمەن قاتار ءوربيدى جانە سوندا عانا ىسكە اسا باستايدى. ونىمەن قاتار ول كەزدە قوعامنىڭ ءاربىر ازاماتىنىڭ سانا-سەزىمىندە شىنايى تۇردەگى «وتان»، «ەل مەن جەر»، «حالقىم» جانە ت.س.س. ۇعىمداردىڭ بوي كوتەرۋى قارقىن الادى. وسى ەكەۋى بىرىككەندە – مەملەكەت پەن تاۋەلسىزدىكتى قورعاۋدىڭ بەرىك قالقانى پايدا بولادى. قازىرگى جۋرناليستيكا رەسمي دەڭگەيدە تەك قىزمەت ءتۇرى بولسا، ول كەزدە بۇل – ءجۋرناليستىڭ تابيعي بولمىسى بولماق. سوندىقتان مەن قازىرگى جۋرناليستەردى جان-جاقتى بىلىممەن قارۋلانۋعا شاقىرامىن. قالام جۇيرىكتىگى وي تەرەڭدىگىمەن ۇشتاسقاندا – «جەتەككە جۇرگىشتىكتەن» جەتەكتەگىش كۇشكە اينالارىمىز حاق.

– ابەكە، دەگەنمەن، ءسىز «ساياسي بيلىكتىڭ وزگەرۋ قاجەتتىگى» جونىندەگى ساۋالدان جالتارىپ كەتتىڭىز. سونا-ا-اۋ كەڭەستىك كەزدە «يابلوكو رازدورا» دەگەن فيلم بولعان. سول كينودا ءبىر كولحوزدىڭ توراعاسى ءوز شارۋاشىلىعىمنىڭ كولەمىندە كوممۋنيزم ورناتام دەپ، بۇكىل القاپقا الما ەگىپ تاستايدى. كۇزدە جيناعان الماسى مول بولعانى سونشالىق، ونى ساقتايتىن جەر تاپپاي، ءوزىنىڭ كابينەتىنە دەيىن توكتىرەدى. اقىرى سول ءونىمنىڭ بارلىعى ءشىرىپ كەتەدى. كەڭەستىك زاماننىڭ وزىندە باتىل وي بىلدىرگەن سول ءفيلمنىڭ جەلىسىمەن ايتار بولساق، جەكە ءبىر اۋىلدا نەمەسە سالادا «كوممۋنيزم ورناتۋ» مۇمكىن ەمەس. سول سياقتى جالاڭاش ۇلتتىق ۇستانىممەن جۋرناليستيكانى جارىلقاپ تاستايمىن دەۋ دە – بوس قيالدىڭ قيسىنى بولادى. قوعام جانە سول قوعامداعى ساياسي بيلىك تۇبىرىمەن وزگەرمەيىنشە، جۋرناليستيكا دا، سانتەحنيكا دا، باسقا دا وڭالمايدى. مەنىڭ سۇراماعىم – وسى وي بولعان-دى.

دەگەنمەن، وقاسى جوق، ابەكە، بالكىم، مەن قاتەلەسەتىن شىعارمىن. ال بۇگىن-ەرتەڭ باق بەتتەرىندە بيىلعى جىلعى كاسىپتىك مەيرامنىڭ بيلىك تاعايىنداعان لاۋرەاتتارى اتالا باستايدى. ولاردىڭ كەيبىرىن قارا قازاق تۇگىلى، اقپارات الەمىنىڭ قۇرت-مايىن ەزىپ ءىشىپ جۇرگەن ءسىز بەن ءبىزدىڭ تانىمايتىنىمىزعا كۇمانىڭىز بولماسىن. ەگەر سىزگە ناعىز جۋرناليستەردى اتاۋ مۇمكىندىگى بەرىلسە، ءسىزدىڭ قالاۋىڭىزداعى لاۋرەاتتار كىم بولار ەدى؟

– ەگەر ماعان سالسا، وندا ءوزىم جوعارىدا اتاپ وتكەن جۋرناليستەردى كەزەكپەن-كەزەك ماراپاتتاي باستار ەدىم. بيىلعى كەزەكتى جۋرناليست دينا تۇلەكوۆاعا بەرەمىن!

– بارەكەلدى! ءسىزدىڭ ءبىر «سىيلىعىڭىزدى» ەكىگە ءبولىپ، جارتىسىن داۋرەن قۋاتقا دا بەرسەك قالاي بولادى؟

– داۋىم جوق: «اباي.كز»-نى ەلگە تانىتقان داۋرەن – «مەنىڭ لاۋرەاتتىعىما» لايىق جۋرناليست.

– ەندەشە دينانىڭ دا، داۋرەننىڭ دە، بيلىك پەن كيلىكتە جۇرگەن باسقا جۋرناليست قاۋىمىنىڭ دا كاسىبي مەرەكەسى قۇتتى بولسىن!

ەرمۇرات باپي

«وبششەستۆەننايا پوزيتسيا»

(پروەكت «DAT» № 25 (249) وت 26 يۋنيا 2014 گ.