سۋ، قۋات كوزدەرى ادام ءومىرى ءۇشىن قانشالىقتى ماڭىزدى بولسا، اقپارات تا سونشالىقتى ماندىلىككە اينالدى. باق پەن جۋرناليستەر قاۋىمىنا قويىلاتىن تالاپ كۇشەيگەن سايىن، سالا قىزمەتىنىڭ تيىمدىلىگىن ارتتىرۋ ماسەلەسى كۇنتارتىبىنە شىعارىلىپ وتىر. اقپاراتقا دەگەن كۇندەلىكتى سۇرانىستىڭ قارقىندى ءوسىمى ونى ەل تۇرعىندارىنىڭ كۇندەلىكتى قولداناتىن نەگىزگى قاجەتتىلىكتەرىنىڭ بىرىنە اينالدىردى.

قازاق دالاسىندا كاسىبي جۋرناليستيكانىڭ نەگىزى قالانا باستاعانىنا دا عاسىرعا جۋىق ۋاقىت ءوتتى. بۇل، ارينە، ادامدار مۇنان بۇرىن ءوزارا اقپارات الماسپادى، ۇلى دالا قۇلاققا ۇرعان تاناداي مەڭىرەۋ بولدى دەگەن ءسوز ەمەس. كوشپەندى تايپالىق رۋلاردىڭ اتا-بابالارى التايدان اتىراۋعا دەيىنگى ايشىلىق جەرگە ءبىر-بىرلەرىنە دۇعاي سالەم جولداپ، «ۇزىنقۇلاق» ارقىلى دا ءبارىن ءبىلىپ وتىرۋدى كوزدەدى. كەيىن جازۋ-سىزۋعا كوشىپ، وسيەت سوزدەرىن بالبال تاستارعا قاشاپ باسىپ، كەلەر ۇرپاققا ءوز جايلارىنان ماعلۇمات قالدىردى.

1400 جىلدارى الەم حالىقتارى بولعان وقيعانى قاعازعا ءتۇسىرىپ، ونى ەسەلەپ كوشىرىپ تاراتۋعا كوشكەنى ءمالىم. ال 1600 جىلدارى گەرمانيادا العاشقى باسپا تۇرىندەگى گازەت شىعارىلسا، بىرنەشە جىلدان كەيىن انگليا مەن فرانتسيا رەسمي تۇردە باسىلعان اقپارات پاراقشالارىن تاراتا باستاعان. 1622 جىلى الەمنىڭ تۇڭعىش اپتالىق جۋرنالى وقىرماندار قولىنا ءتيدى. ال مۇنداي مۇمكىندىككە حح عاسىردىڭ باسىندا عانا قازاق جۇرتى الاش قايراتكەرلەرىنىڭ ارقاسىندا قول جەتكىزدى.

تاريحي كەزەڭدەرگە ءبىر ءسات كوز جۇگىرتۋىمىزدەگى ماقساتىمىز وتكەن شاققا ساياحات جاساۋ ەمەس. كەرىسىنشە، قازىرگى قازاق جۋرناليستيكاسىنىڭ جاي-كۇيىنە ازىراق توقتالىپ، وي ءبولىسۋ ەكەندىگىن اتاپ ايتقان ءجون.

زەرتتەۋشىلەر اراسىندا جۋرناليست ەڭبەگىنىڭ اۋىرلىعىن جەتى قابات جەر استىندا كومىر قازاتىن بۇرعىلاۋشىلارمەن سالىستىراتىندار بار. ونى قيسىنسىز تەڭەۋ دەۋگە كەلمەيدى. كۇيىپ تۇرعان وقيعانىڭ باسى-قاسىندا بولۋدى، قايناعان ءومىردىڭ ورتاسىنان «كەن قازۋ» ءجۋرناليستىڭ ماڭدايىنا جازىلعان تاعدىر. ماماندىقتىڭ تالابى مەن تاڭداۋى سول بولعان سوڭ امال جوق، جۋرناليستەردىڭ ەڭبەگى جۇمىستىڭ سەگىز ساعاتىمەن شەكتەلمەيدى.

وزگەلەر جۇمىس ۋاقىتى بىتكەن سوڭ كەڭسەلەرىندە ءبارىن قالدىرىپ، دەمالۋعا قايتسا، ءجۋرناليستىڭ «ارقالاعان جۇگى» ودان ءبىر ەلى قالماي ۇيىنە ەرە كەلەدى. ءتىپتى قىر سوڭىنان ءبىر ەلى دە قالمايدى، ءارى-بەرىدەن سوڭ ۇيقى-كۇلكى بەرمەۋگە دە بار. كوزى ۇيقىعا كەتكەنشە اياقتالماعان ماقالاسىنىڭ، ەرتەڭگى تەلەحابارى ستسەناريىنىڭ جوباسىن، باعدارىن باجايلاپ، جوسپارلاپ جاتۋى كادىك. تۇسىندە كورىپ، ويانعان ساتتە يدەياسىن قويىن داپتەرىنە ءتۇرتىپ قويىپ قايتادان جانتايسا، وعان دا تاڭ قالۋعا بولماس.

سوعان قاراماستان قوعام ولارعا تىم قاتال ءارى بيىك تالاپ قويادى. «مىنانى تەلەارنالار نەگە كورسەتپەيدى، گازەتتەر نەگە جازبايدى؟ الگى جۋرناليستەر قايدا جۇرەدى، وسى» دەپ ءبىر توبى ءمىن تاقسا، كەلەسى ءبىرى «قاراشى، جەدەل جاردەم مەن ءورت سوندىرۋشىلەردەن بۇرىن مىنا جۋرناليستەر كەلىپ الىپ ءتۇسىرىپ ءجۇر. نە دەگەن جاماندىققا جاندارى قۇمار ادامدار دەسەڭشى. اڭدىعان باققاندارى وسەڭ-اياڭ بۇلاردىڭ» دەپ جاتىپ كەپ سوگەدى. قىل اياعى ءتۇرلى مەكەمەنىڭ ەسىگىن قورىعان كۇزەتشىنىڭ ءوزى ولاردى كەۋدەدەن يتەرىپ ماڭىنا جولاتپاۋعا بار. سويتە تۇرا ءبارى تىڭ اقپارات الىپ، توسىن جاڭالىقتار كورگىلەرى كەلەدى. ەفير ارقىلى نەمەسە گازەت بەتىندە ۇسىنعان تۋىندىنىڭ وزىنە نە كوپ، سىنشى كوپ. «انانى بۇيتپەدى، مىنانى سويتپەدى» دەپ جۋرناليستەردى كىنالاۋعا كەلگەندە ءبىزدىڭ قوعام الدىعا جان سالمايدى. وسىلايشا، ەشكىمگە ۇنامايتىندىعىمەن دە جۋرناليستيكا دەگەن قيىندىعى مولداۋ ماماندىق.

دەگەنمەن، قاردا ءىزى قالماسا دا، قاعازدا اتى، ەفيردە زاتى بار شىعارماشىلىق تۋىندى جاسايتىندىعىمەن قىزىعى مول كاسىپ. كەيىنگە قالدىراتىن ءىزى مەن جۇرت جادىندا ىزگىلىك ۇيالاتاتىندىعى دا كوڭىلگە مەدەۋ. وزگە ماماندىقتارمەن سالىستىرعاندا ءار ءىسى ەلدىڭ كوز الدىندا اشىق كورىنىس تاباتىندىقتان جاقسى-جامانىن اجىراتۋ، توگىلگەن ماڭداي تەر مەن تەسىلگەن تابان ەتتىڭ جەمىسىن كورۋى جىلدامىراق. ارينە، جاقسى تۋىندى جاساساڭ، كوڭىلىڭ ءوسىپ، مارقاياسىڭ، رۋحاني ءبىر بايىپ قالاسىڭ. ونىڭ ءمانى جۋرناليست ەڭبەگىنىڭ ءوزى قوعامنىڭ يگىلىگى مەن الەۋمەتتىك ادىلەتتىلىككە باعىتتالاتىندىعىندا. بۇل تۇرعىدان كەلگەندە جۋرناليستەر دەگەنىمىز رومان جازۋعا مۇرشاسى جوق دارىن-قابىلەتى جەتىك تالانتتى جازۋشىلار دەگەن تامسىلگە ەرىكسىز يلاناسىڭ.

قوعامنىڭ يگىلىگى ءۇشىن جان اياماي كۇرەسۋ پەشەنەلەرىنە جازىلىپ قويعاندىقتان، بۇل ماماندىقتى تاڭداعاندار سالاعا بارىنشا بەرىلىپ، ونىڭ جولىندا ءبارىن قۇربان ەتۋگە دايار بولىپ كەلەدى. ۇنەمى تىڭ كورىنىستەرمەن ۇشىراسىپ، ءبىر جازعانىن ەكىنشى رەت قايتالاماي، ءاردايىم سانقيلى وقيعالار مەن دەرەكتەردىڭ سىرىنا تەرەڭ بويلاپ وتىراتىندىقتان جۋرناليستەر بارلىق سالادان حاباردار زەردەلى جاندار.

جۋرناليستيكا سالاسىنا سانالى تۇردە كەلىپ، ونى تاعدىرىمەن ساباقتاستىرعان ارىپتەستەرىمىزدىڭ دەنى ادىلەتسىزدىككە جان-تانىمەن قاس. ارامدىقتىڭ اۋلاسىنان، كوزىنە شالىنعان بىلىق-شىلىقتىڭ قاسىنان ءۇنسىز وتە المايدى. بىراق ءوز ىستەرىندەگى كەمشىلىكتەردى كورۋگە، ونى مويىنداۋعا كەلگەندە سالعىرتتىق تانىتاتىن، كەيدە ءتىپتى شاڭ جۋىتپاي قوياتىن ازداعان «بەتپاقتىعىمىز» دا كەيدە قىلاڭ بەرىپ جاتادى. «ەلىڭ قانداي بولسا، بوركىڭ دە سونداي» دەمەكشى، قوعامداعى ءتۇرلى سىرقات پەن تىماۋ اتاۋلىنىڭ ۆيرۋستارىنا جۋرناليستەر دە شالدىقپاي تۇرا المايدى.

كۇندە وزگەرىپ، قايتا تۇلەپ جاتقان بۇگىنگىدەي الماعايىپ زاماندا اقپاراتتى «اشسا الاقانىندا، جۇمسا جۇدىرىعىندا» ۇستايتىن باسپاسوزدەن قۋاتتى قارۋ كەمدە-كەم. ونى يگى باعىتقا بۇرىپ، جاقسىلىققا پايدالانسا، ىقپالى ايتارلىقتاي زور بولماق. ۇلكەن وكىنىشكە قاراي، ۇنەمى ولاي بولا بەرمەيدى. قارجى توپتارى مەن ساياسي كۇشتەر اقپارات قۇرالدارىن وزدەرىن وزگەدەن قورعايتىن ساۋىتقا، باسەكەلەستەرىنە سىلتەيتىن سەمسەرگە اينالدىرعىلارى كەلەدى. وسىنداي ماقساتپەن ونداعان گازەت-جۋرنال، تەلەارنالار مەن راديو رەداكتسيالار اشىلدى، اشىلىپ تا جاتىر.

بيزنەس زاڭدىلىعى بويىنشا ساپالى ءونىم وندىرگەندەر عانا اياعىنان تىك تۇرا الادى. ال وعان شاما-شارقى جەتپەسە، بانكروتقا ۇشىراپ كۇيىپ كەتەدى. نارىقتىڭ زاڭى شىنىندا قاتال. الايدا سوعان قاراماستان، كەيبىر جاندار كاسىپكەرلىكتىڭ مۇلدەم وزگە قىرىنان تاپقان قارجىسىمەن اقپارات قۇرالىن ىلدەبايلاپ اسىرايدى.

نارىقتىڭ زاڭىن ايتپاعاندا دەموكراتيالىق قوعامنىڭ داستۇرىنە قايشى كەلەتىن جايلار دا بارشىلىق. ايتالىق، ءبىزدىڭ ەلدە بىرقاتار باستى دەلىنەتىن گازەت-باسىلىمدار مەن تەلەارنالاردىڭ ۇكىمەتتىك بيۋدجەتتەن ءىس جۇزىندە تىكەلەي قارجىلاندىرىلاتىنى نەمەسە مەملەكەتتىك ساتىپ الۋ مەن تەندەرلەردە ارتىقشىلىققا يەك ارتاتىندىعى.

بەينەبىر جان ساقتاۋ بولىمىنە تۇسكەن سوزىلمالى ناۋقاستى ەمدەگەندەي-اق وسپەيتىن، وشپەيتىن شالاجانسار اقپارات قۇرالىنىڭ تامىرىنا قان جۇگىرتەدى. ولاردىڭ جاريالانىمدارىنىڭ ساپاسى، تيىمدىلىگى، بيلىكجاندى جۋرناليستەردىڭ دارىن-قابىلەتتىلىگى تۋرالى رەسمي ۇكىمەت اۋىز اشپايتىن. انا جىلى عانا مەملەكەتتىك حاتشى بولىپ تۇرعاندا مارات ءتاجين ولاردىڭ ماسىلدىعىنا نالىپ، جۇرت وقىمايتىن گازەتتى شىعارۋدىڭ، ەلدى ەلەڭ ەتكىزبەيتىن تەلەحابار تاراتۋدىڭ ءمانى جوقتىعىن مالىمدەگەنى بولماسا.

پروفەسسور، الەۋمەتتانۋدىڭ ايگىلى عالىمى ءتاجيننىڭ سول جولعى سىنى ۇكىمەت قازىناسىنان تاماقتانىپ وتىرعان اقپارات قۇرالدارىنىڭ شەكتەن شىققان جاعىمپازدىعىنان رەسمي بيلىكتىڭ ءوزى مەزى بولعاندىعىن كورسەتىپ بەردى. شىركىن، رەسمي بيلىك ماڭىنداعى تۇلعالاردىڭ ءبارى ماكەڭدەي بولسا، ەندىگى ارى وزگەشە ويلايتىن، بالاما اقپارات تاراتاتىن ءباسپاسوز قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىراماسىنا، جۋرناليستەردىڭ سوققىعا جىعىلماسىنا، ساياسي تاپسىرىسپەن سوتتالماسىنا سەنگىڭ-اق كەلەدى.

جۋرناليست بولۋعا تالاپتانۋشىلار كەڭەس وداعى تۇسىندا الماتىداعى جالعىز جۋرناليستيكا فاكۋلتەتىنە اعىلاتىن. ونى بىتىرگەندەردىڭ اراسىنان تانىمال تالانتتاردىڭ تالايى تۋىپ شىققانى ءمالىم. الايدا كۇرەكتەي ديپلومدى قالتاعا باسقانىمەن، ەلۋ جول زامەتكا دا جازباي ءىزىم-عايىم جوعالعاندارى قانشاما.

تاۋەلسىزدىك جىلدارىندا جۋرناليستيكا ماماندىعىن اشقان جوو سانى جيىرمادان اسىپ كەتتى. بىراق مىقتى جۋرناليسكە دەگەن سۇرانىس ءالى قاناعاتتاندىرىلماي كەلەدى. جازۋعا بەيىمى بارلارى جۇمىسسىز قالىپ جاتقان جوق. تاۋىرلەۋ جازادى دەلىنگەندەرى رەداكتسيانىڭ ءبىرىن تاستاپ، ەكىنشىسىنە اۋىسىپ جۇرە بەرەتىن بولدى. جاس تۇلەكتەردىڭ دەنى تەلەۆيزياعا اسا قۇمارتادى. تەز تانىلۋدىڭ ەڭ توتە جولى وسى تەلەارنا دەپ ساناسا كەرەك.

جاپونيانىڭ الەمگە ايگىلى ەڭ ءىرى اقپاراتتىق اگەنتتىگى «Kyodo news» پەن كۇنىنە ءۇش رەت جارىققا شىعاتىن «اساحي سيمبۋن» گازەتى، اقش-تىڭ «CNN» تەلەكومپانياسى مەن «ۆاشينگتون پوست» گازەتى سەكىلدى دۇنيە جۇزىندە اسا تانىمال باق ورىندارىندا قىزمەت ەتەتىن جۋرناليستەردىڭ كوبى ەگدە تارتقان جاسامىس ماماندار. ال بىزدە كەرىسىنشە. اسىرەسە ەلەكتروندىق اقپارات قۇرالدارىن كىلەڭ بوزبالا مەن بويجەتكەندەر جاۋلاپ العان.

جۋرناليستيكا ماماندىعىنىڭ وزىندىك ەرەكشەلىكتەرى بار. وزگە ماماندىقتار ءوز سالاسىن مەڭگەرسە جەتىپ جاتىر. ال جۋرناليست ءبارىن ءبىلۋى كەرەك. تىم قۇرىعاندا، بارلىعىنان حاباردار بولۋعا مىندەتتى. ءجۋرناليستىڭ قوعام الدىنداعى جاۋاپكەرشىلىگىنىڭ ءوزى بىرنەشە اتانعا جۇك بولارلىقتاي سالماقتى. ونى ەكىنشى كۋرستىڭ ءالى كامەلەتتىك جاسقا دا تولماعان ستۋدەنتىنە ارقالاتۋ قانشالىقتى قيسىندى؟! ويتكەنى، ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىمىزدە جۋرناليستىك ءبىلىم بەرىپ جۇرگەن دەكان، كافەدرا مەڭگەرۋشىلەرى ءوز شاكىرتتەرىنىڭ ەكىنشى كۋرستان باستاپ باق رەداكتسيالارىندا جۇمىس ىستەپ كەتكەندەرىمەن ماقتاناتىن بولىپ الدى.

بۇل ماقتانىش ەمەس. سوندا، وزدەرى نە بىتىرەدى؟ ستۋدەنتتەردى ءبىر جىل عانا وقىتىپ، قالعان ءۇش جىل بويى تەككە وتىرىپ ايلىق الا ما؟ مەملەكەت بەلگىلەپ بەرگەن ءبىلىم ستاندارتى قالاي ورىندالادى؟ الدە، اينالاسى التى ايدىڭ ىشىندە پروفەسسور، دوتسەنتتەردىڭ ايتارلى تاۋسىلىپ داعدارىپ قالا ما؟

جۋرناليستەردىڭ بىلىكتىلىگىن ارتتىرۋ، قايتا دايارلاۋ ماسەلەسىنىڭ كەزىندە مەملەكەتتىك حاتشىنىڭ دەڭگەيىندە كوتەرىلىپ، پروبلەمالاردىڭ ورتاعا سالىنۋى كەزدەيسوقتىق بولماسا كەرەك. تۇرلىشە دارىپتەلىپ، اسىرا ماداقتالعان كەڭەس وداعىنىڭ تۇبىنە جەتكەن دە وسى جالعان اقپار مەن جاساندى ودا بولعانىن ءتۇيسىنۋ سونشالىقتى كۇردەلى جۇمباق ەمەس.

نەگىزى، جۋرناليستەر قاۋىمى دەگەن قوعامداعى اعىمعا ەرىپ، بىرگە ءجۇزىپ جۇرەتىن، جەتەككە ەرەتىن «تۇلكى المايتىن تازى» ەمەس. كەرىسىنشە، جيعان اقپاراتى مەن ونى تاراتۋ مۇمكىندىگىنە قاراي الدىڭعى قاتارعا شىعىپ، قوعامدى دامۋ مەن ورلەۋگە جەتەلەيتىن كوشباسشى تۇلعا بولۋعا مىندەتتى. سونىسىمەن دە ول ۇكىمەتكە ەلەۋلى تۇردە ىقپال ەتىپ، حالىقتى جاناما تۇردە باسقاراتىن ء«تورتىنشى بيلىك».

قۋاندىق شاماحايۇلى، 

 حالىقارالىق جۋرناليست

 Abai.kz