وسى ۇبت-نى وسىدان تۋرا ون جىل بۇرىن قابىلداندى دەمەسەڭ، «باياعى جارتاس – سول جارتاس»! وعان وسى جىلى تاعى ءبىر مارتە كۋا بولعاندايمىز. بيىلعى جىلعى تۇلەكتەردىڭ ءبىلىم-بىلىگىن، قارىم-قابىلەتىن تەكسەرۋ ماقساتىندا وتكىزىلگەن ءداستۇرلى ۇلتتىق بىرىڭعاي تەستتىڭ قورىتىندىسى ماۋسىمنىڭ 9-جۇلدىزىندا جالپاق جۇرتقا جاريا ەتىلدى.

نەسىن ايتاسىڭ؟ وسى «تويدىڭ» بولعانىنان بولادىسى قىزىق بولعان سياقتى. اۋەلى باتىس جۇرتى ءبىر دۇرلىگىپ باسىلدى. «ويباي، تەست بارىسىندا تۇلەكتەردەن ءۇش مىڭ ۇيالى تەلەفون جيناپ الىپتى» دەپ بۇكىل باق جارىسا جازدى. ءتىپتى ماسقارا بولعاندا، قاتاڭ تەكسەرىستەرمەن اتى شىققان بۇل سىناقتىڭ دا ءبىر كەم تۇسى ءبىلىنىپ، تەست سۇراقتارى جاريالانىپ تا كەتتى. (ttp://www.azattyq.org/search/search2). قىراعى كوزدەن قاپىسىن تاۋىپ وتكەن تۇلەكتەر الەۋمەتتىك جەلىلەردە وزدەرى تاپسىرعان تەست نۇسقالارىن ماقتانىشپەن «كورسەتە» باستادى.

بۇل نە سۇمدىق دەپ تاڭعالا بەرگەنىمىزدە، تاعى ءبىر «ۇلتتىق بىرىڭعاي تەستتىڭ سۇراقتارى اراسىندا «الماتىداعى سىرا زاۋىتى قاشان اشىلدى؟» دەگەن سۇراق بار ەكەن» دەپ كەلەتىن اقپارات قازاقستاننىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىنە ء«سۇيىنشى» سۇراعانداي جىلدام تارالدى. ەندى بىردە «قاراعاندى وبلىسىندا تەستكە كىرەر كەزدە وقۋشىلاردى شەشىندىرىپ تەكسەرگەن» دەگەن اششى ايقاي وتاندىق تەلەارنالاردىڭ ءبىرى «كتك» ارناسىندا اشىققا شىعىپ، بيىلعى ۇبت-نىڭ بىلىعىن مولايتا ءتۇستى. ءتىپتى سول ءوڭىردىڭ وسى جىلى باق سىناعان تۇلەگى ارايلىم جارىلقاسىنوۆا: «جالاڭاش وتىڭدەر دەيدى. ءبىز قالاي وتەمىز؟ ءبىر قىزدىڭ كەۋدەسىندە تاعىلعان اشەكەي ءۇشىن يۋبكاسىن شەشتىردى...» – دەپ جوعارىداعى اقپاراتتى ابدەن راستاپ بەرگەن. «جالعان» اقپارات دەپ تانىلعان كۇننىڭ وزىندە «جەل سوقپاسا، ءشوپتىڭ باسى بەكەر قيمىلدامايتىنىن» بىلەتىن بالالاردىڭ اكە-شەشەلەرى بۇل سوراقىلىققا تىپتەن اشىنىپ كەتكەن.

اۋەلگى «الماتىداعى سىرا زاۋىتى قاشان اشىلدى؟» دەگەن قيتۇرقى سۇراقتان جۋرناليستەر قاۋىمى حاباردار بولىسىمەن، وسى سۇراقتىڭ جاۋابىن ءبىلىم جانە عىلىم ءمينيسترى اسلان ءسارىنجىپوۆتىڭ تىكە وزىنەن بىلۋگە تىزگىن ۇشىمەن جينالعان. كەيىننەن تىلشىلەر ءمينيستردىڭ جاۋاپ بەرە الماي، قارا تەرگە ءتۇسىپ: «اپەللياتسيالىق كوميسسياعا شاعىمدانسىن» دەگەننەن باسقا تۇك ايتا الماعانىن ايتقان بولاتىن.

سويتسەك، «قۋىرداقتىڭ كوكەسىن تۇيە سويعاندا كورەسىڭ» دەمەكشى، قىزىقتىڭ ءبارى الدا ەكەن. دەر شاعىندا ابدىراپ قالعان اتى ايدىك مينيسترلىك ارادا از كۇن وتكەننەن كەيىن ءبارىن تەرىسكە شىعارعان. ولاردىڭ ايتۋىنشا، ونداي سۇراق تا، ءتىپتى تۇلەكتەردى جالاڭاشتاپ ءتىنتۋ دە بولماعان كورىنەدى. بۇل تۋرالى قر ءبىلىم جانە عىلىم ۆيتسە-ءمينيسترى تاحير بالىقباەۆ: «شىن مانىسىندە، ءبىزدىڭ وكىلدەرىمىز بۇل فاكتىلەردى راستامادى، كيىمدەرىن شەشىپ ءتىنتۋ دە بولماعان. ءبىز قازىر اتا-انالاردىڭ پروكۋراتۋراعا شاعىم تۇسىرگەنىنەن حاباردارمىز. پروكۋراتۋرا ءوزى تەكسەرە جاتار، ال ءبىز سوسىن ءبارىن ايتامىز»، – دەدى جۇما كۇنى بريفينگتە (قازتاگ). ءارى تۇلەكتەردىڭ كوپتەپ ۇيالى تەلەفون الىپ كىرۋىنىڭ كەي وڭىرلەردە ۇبت-نى كەشىكتىرىپ باستاۋعا سەبەپكەر ەكەنىن ايتىپ، «كۇستانالاۋ» دەپ بىلگەن اقپاراتتىڭ ءبارىن جۋىپ-شايدى.

سوندا دەيمىن، ءتىنتۋ فاكتىلەرى تىركەلمەسە، جوعارىدا ءبىز ارايلىم جارىلقاسىنوۆانىڭ جان ايقايىنداي جىلارمان بوپ ايتقان سوزىنە سەنبەۋىمىز كەرەك پە؟ قاتال تەكسەرۋشىلەردىڭ شىنىمەن سولاي ەتپەگەنىنە ءبىر بالىقباەۆ كۋاگەر بولا الا ما؟ الدە مينيسترلىكتىڭ ايتقانى ايتۋىنداي شىنداپ-اق بولعانى، الدە ءبىزدىڭ تۇتاس باق-تىڭ شىن مانىندەگى «وتىرىكشىگە» اينالعانى ما؟ بۇنىڭ استارىندا بارلىق جۋرناليستەردى «قارالاپ» الۋدىڭ سيقىرلى ويىنى جاتپاعانىنا كىم كەپىل؟!

قوش! سونىمەن، وسى ءبىر ساۋالدىڭ جاۋابىن ىزدەۋ ماقساتىندا شامامىزدىڭ جەتكەنىنشە تىرىسىپ كوردىك. العاشقىدا نەدەن باستاساق ەكەن دەپ ويلانىپ قالعانىمىز دا راس. ميداي بىلىققان قالىڭ اقپارات. اقىرىندا سونىڭ ىشىنەن الدىمەن «تەست سۇراعىندا شىنىمەن قاتەلىكتەر بولدى ما؟» دەگەن ساۋالعا توقتالدىق.

ۇبت كىتاپشاسىنان ورەسكەل قاتە تابىلدى. كۇنى كەشە تەستىلەۋگە قاتىسقان الماتىلىق تۇلەك قانشا تالپىنسا دا، نۇسقالاردىڭ اراسىنان دۇرىس جاۋاپتى تابا الماعان. قاتە فيزيكا پانىنەن كەتكەن. تۇلەك قيىن ەسەپتى شىعارىپ، قانشا ىزدەسە دە، ءوزى شەشكەن ناتيجەنى نۇسقالاردىڭ اراسىنان كەزىكتىرە الماپتى. دۇرىس جاۋاپتىڭ جوقتىعىنا اقىرى كوزى جەتكەن سوڭ، ول بىردەن كىتاپشانى اپەللياتسيالىق كوميسسياعا كورسەتكەن. مۇنداعىلار العاشقىدا تالاپكەر تاپقان قاتەنى مويىنداعىسى كەلمەگەن. تەك ۇزاق داۋدان سوڭ عانا دۇرىس جاۋاپتىڭ ءتۇسىپ قالعانى انىقتالعان.

وسىلايشا №10 مەكتەپتىڭ ءبىتىرۋشىسى ءبىلىم مينيسترلىگىنەن 1 باللدى ء«وندىرىپ» الدى. تەك قاتە تابىلعان كىتاپشانى كوميسسيا مۇشەلەرى كورسەتپەي قويعانى بەلگىلى بولدى. ولاردىڭ بار ءۋاجى: «بۇل ەرتەڭ دە بولاتىن ۇبت سىناعىنا ۇلكەن كەدەرگى كەلتىرەدى» دەگەنگە سايعان. ال بۇل تۋرالى قر ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگىنىڭ وكىلى ءابىش تاسقاليەۆ: «كىتاپشادا تەحنيكالىق قاتە شىعىپ تۇر. مىسالعا ايتساق، جىلدامدىقتىڭ ولشەم بىرلىگى مەتر سەكۋند. ال ول جەردە مەتر كۆادرات، سەكۋند كۆادرات دەگەندە 2 دەگەن تسيفر ۇستىنە قوسىلىپ كەتكەن»، – دەپ مالىمدەدى ءوز سۇحباتىندا.

بۇدان باسقا دا 125 باللدىڭ يەسى الماتى قالاسى «ى.التىنسارين اتىنداعى №159 گيمنازيا» مقك-ءنىڭ تۇلەگى مارات اسيا جاندوسقىزى دا «ماسساگەت» سايتىنا بەرگەن سۇحباتىندا العاشقى ناتيجە بويىنشا 124 بالل العانىن، كەيىننەن بارىپ ءوزىنىڭ 125 بالل الۋعا لايىقتى ەكەنىن دالەلدەپ بەرگەن. بۇل قاتەلىك «قازاق ءتىلى» ءپانى بويىنشا كەتكەنىن ايتادى. قىسقاشا شولىپ قاراعانىمىزدا، تەستتە ورەسكەل قاتەلىكتەردىڭ بولعانىن جوعارىداعى اقپاراتتار دالەلدەپ بەردى. دەمەك، حالىقتىڭ بۇل جولى دا كوپ نارسەلەردى قالت ايتا قويماعانى ساۋاتتى وقىرمانعا ايان بولسا كەرەك!

ال وسىنشا ورتتەي قاۋلاعان داۋدىڭ شىعۋىنا سەبەپكەر بولعان 9 ماۋسىمداعى ۇبت قورتىندىسى بىلاي سويلەيدى.

«20 مىڭنان استام تۇلەك ۇلتتىق بىرىڭعاي تەستىلەۋدە تابالدىرىق (ۇبت) باللىن جيناي المادى»، دەپ حابارلادى ۇلتتىق تەستىلەۋ ورتالىعى. 20236 تۇلەك  2014 جىلعى ۇلتتىق بىرىڭعاي تەستىلەۋدىڭ تابالدىرىق باللىن الا المادى، ول جالپى تەستىلەۋدەن وتكەندەردىڭ 23,1%-ىن قۇرادى...» – دەپ حابارلايدى ورتالىق سايتى. (قازتاگ ).

وسى اقپاراتتى ەستىپ جاعاڭىزدى ۇستايسىز. سوندا ءبىزدىڭ تۇلەكتەردىڭ وسىنشا سەنىمدى اقتاي الماعانى ما؟ شامامەن 10 بالا تاپسىردى دەسەك، سونىڭ ەكەۋى وڭباي «قۇلاعان». ەندى ءبىر اقپاراتتارعا جۇگىنسەك، ۇبت-عا قاتىسپايتىنداردىڭ سانى دا جىل سايىن ءوسىپ كەلە جاتقانعا ۇقسايدى. مۇنىڭ سەبەبى – مەكتەپ بىتىرۋشىلەر تاعدىرىمەن ساناسپايتىن وبلىس، اۋدان باسشىلارىنىڭ «اشىق باسەكەسى» ەكەنى بىلايعى جۇرتقا دا ءمالىم سىندى.

سونىمەن قاتار «بيىل مەملەكەتتىك گرانت سانى 800-گە قىسقاردى» دەپ حابارلايدى inform.kz سايتى. بۇل تۋرالى قر ءبىلىم جانە عىلىم ۆيتسە-ءمينيسترى تاحير بالىقباەۆ مالىمدەگەن بولاتىن. وسى مالىمەتتەردى ءجىتى باقىلاپ وتىرعان اتا-انالار ەندى بالالارىنىڭ مەملەكەتتىك گرانتتى ۇتىپ الاتىننا كۇمانمەن قاراي باستاعان. جىل سايىنعى وسىنداي ورىنسىز قىسقارۋلاردىڭ كەسىرى مەكتەپ بىتىرۋشىلەردىڭ الدىن كەسىپ-اق كەلەدى. مۇندا بوگدە ءبىر «قىسقارتۋ» ءتۇرىنىڭ بار ەكەنىن دە ۇمىتپايىق!

وسى تۋراسىندا «ۇرپاق تاعدىرى – ءبىلىم» قوزعالىسىنىڭ جەتەكشىسى ەرسايىن ەرعوجا: «ۇبت تاپسىرۋشىلاردىڭ ازايۋىنا ايماقتاردا ءجيى كەزدەسەتىن «مەكتەپتەگى تازالاۋ» ءادىسى اسەر ەتىپ وتىر. ونىڭ ايتۋىنشا، كوپتەگەن مەكتەپتەردە باسشىلىق «رەيتينگتى قۇرتپاس» ءۇشىن ۇلگەرىمى ناشار بالالاردى تەستىلەۋگە جىبەرمەيدى، «قازىر مەكتەپتەگى بارلىق جۇمىس سول تەست قورىتىندىسى بويىنشا باعالانادى... قازىر تەستىلەۋگە جىبەرۋ-جىبەرمەۋدى شەشىپ وتىرعان – مەكتەپ ديرەكتورلارى مەن اۋداندىق وقۋ ءبىلىمىنىڭ مەڭگەرۋشىلەرى. مۇنداي فاكتىلەر ىلعي قايتالانىپ وتىرادى. مىسالى، وتىرار اۋدانىندا بىلتىر مەكتەپ ديرەكتورىن «وقۋشىلارىڭ تەستىلەۋدە تومەن باعا الدى» دەپ ارىز جازدىرتىپ، قىزمەتىنەن العان» دەپ قىنجىلىسىن بىلدىرەدى. ال تەستتەن قاعىلعانىنىڭ ارقاسىندا «اش قۇلاق تا تىش قۇلاق» بولىپ جۇرگەن الماتى وبلىسى تالعار اۋدانىنداعى مەكتەپتەردىڭ ءبىرىن بيىل بىتىرەتىن ەلدوس دوسمۇحاممەدوۆ ۇبت تاپسىرماعان. ونىڭ ايتۋىنشا، مەكتەپ باسشىلىعى تەستىگە «تەك وتە الاتىن وقۋشىلاردى عانا جىبەرگەن». (http://www. azattyq.mobi/a/kazakhstan_secondary_school_national_testing/25009212.html).

وسىندايدا ايتارعا ءسوزىڭ قالمايدى. ءبىر اللاسىنا عانا تاعدىرىن تاپسىرعان قازاقتىڭ بۇگىنگى دوكەيلەرى كەشەگى كەڭەستىك كەزەڭ جەم بەرىپ باققان شىنجىر بالاق، شۇبار توستەرشە ءبىر ۇلتتىڭ تاعدىرىمەن ويناي باستاعانى ەمەس پە؟! «كەمەل كەلەشەگىڭ»، «الەۋەتتى 2050»-ءىنىڭ وسكەلەڭ ۇرپاقتىڭ ەنشىسىندە ەكەنىن ۇمىتقان-اۋ، شاماسى! تاعدىرىمەن ويناۋدىڭ سايقىمازاققا اينالۋ ەكەنىن بىلمەسە كەرەك.

ەندەشە وسى ون جىل بويىنا قولدانىسقا يە بولعان ۇبت – سىناق جۇيەسى توڭىرەگىندەگى داۋدىڭ بۇگىن دە، ەرتەڭ دە تولاستامايتىنىن ەسكەرسەك، بيىلعى جىلى وتكەن اتالمىش سىناق تۋرالى كەيبىر سايتتارداعى وقىرمان پىكىرلەرىن بەرۋگە قاقىلىمىز. بۇل ءارى قوعامنىڭ وسى شاراعا قاتىستى دەر كەزىندە قوزعالعان اڭىسى دەۋگە دە بولاتىنداي. سولاردىڭ ىشىندەگى «اباي. كز» سايتىنداعى «ۇبت: 100 بالل 300 مىڭ تەڭگەگە ساتىلىپتى» دەگەن ماقالاعا جازىلعان مىنا ءبىر پىكىردى بەرگەندى ءجون كوردىك.

بيىل بۇت كەلگەن كوميسسيا مۇشەلەرىن ورىستاردان تاعايىنداپتى. قىزىم جاتتىعۋ تەستتەردە 100-دەن اسىپ جىعىلاتىن. كلاستا ءۇش ورىس ايەل پارتا اراسىندا وكشەسىن تىق-تىق ەتكىزىپ، ارقايسىسىنىڭ توبەسىنەن ءۇڭىلىپ، ارتىق قيمىل جاساعاننىڭ قاعازىنا جارماسىپ، اكت جاساپ شىعارىپ جىبەرەمىز دەپ قورقىتقان. اۋىر پسيحولوگيالىق قىسپاققا تۇسكەن كەيبىر وقۋشىلار باسى اينالىپ، جاردەم سۇراسا، «تى پريتۆورياەشسيا» دەپ، شىعۋعا دا رۇقسات بەرمەگەن. ناتيجەسىندە ءبىر وقۋشى قىز قۇلاپ، ءبىرى كلاستا قۇسىپ جىبەرگەن. قۇلاعىنىڭ تۇبىنەن العان دەمى ەستىلىپ تۇرعان باقىلاۋشىلاردان سەسكەنگەن قىزىم دۇرىستاپ وي قورىتا الماي، 70 باللدى زورعا الدى. ەكى كۇن ۇيدە جىلاۋمەن بولدى.

شىنىندا، ۇبت بىزگە نە بەردى؟ ءبىز ودان ۇتتىق پا، ۇتىلدىق پا دەگەن ساۋالدار ساناڭدا انتالاپ تۇرادى. «ۇتىلۋ» مەن «ۇتۋ» ءسوزى يتجىعىس تۇسە بەرەدى. مىسالعا الاتىن بولساق، رەسپۋبليكالىق وقىتۋشىلار مەن مۇعالىمدەردىڭ «ار-نامىس» ۇيىمىنىڭ ءتورايىمى عاليا امىرتاەۆا ەرتەرەكتەگى ءبىر پىكىرىندە: «مەنىڭ بۇگىنگى تەستىلەۋ جۇيەسىنە قارسىلىعىم جوق. بىراق اۋداندىق، ايماقتىق، وبلىستىق رەيتينگتى الىپ تاستاۋىمىز كەرەك. اكىمدەردىڭ رەيتينگىسىنىڭ كولەڭكەسىندە كەيبىر جاقسى وقيتىن بالالار قالىپ جاتىر»، – دەسە، ماتەماتيك اسقار جۇمادىلداەۆ: «تەست تاپسىرۋ دۇرىس ەمەس، الايدا ودان جاقسىسىن ويلاپ تاپقان ەشكىم جوق»، – دەپ شىندىقتى اشىپ ايتقان. ال وسى ون جىل ىشىندە ءبىر ميلليون 335 مىڭنان استام تۇلەك ۇبت تاپسىرعانىن ەستە ۇستاساق، بۇل جۇيەنى جامانداعاندا، بۇل مۇنشا ستۋدەنتتىڭ تاعدىرىنا قيانات ەكەنى تاعى بەلگىلى.

ايتپاقشى، ماقسات دەگەن شپور ساتۋشى جىگىت تەحنيكالىق پاندەردىڭ شپورى 4 مىڭ، گۋمانيتارلىق پاندەردىڭ شپورى 3 مىڭ تەڭگە تۇراتىنىن ايتتى. ماقسات ءوز تاۋارلارىن ء«بىر ءپاننىڭ شپورىندا 10 مىڭنان استام سۇراقتىڭ جاۋابى بار. شپوردىڭ كولەمى وتە شاعىن – 5ح7 سانتيمەتر» دەپ سيپاتتاپ بەردى.

پاۆلودار قالاسىندا ۇبت-عا ارنالعان شپورلاردىڭ باعاسى الماتىعا قاراعاندا ارزان. شاعىن كىتاپشالار ساۋدالاپ جۇرگەن سامات ەسىمدى جىگىت بەس ءپاننىڭ شپورى 4500 تەڭگە تۇراتىنىن ايتادى. ونىڭ ايتۋىنشا، شپوردىڭ ىشىندە «بۇكىل سۇراقتاردىڭ جاۋابى بار» جانە «2014 جىلعى تەست تاپسىرمالارى» دا ەنگىزىلگەن.

وسكەمەندە شپور ساۋدالايتىن ءادىل ءبىر ءپاننىڭ كىتاپشاسى 2500 تەڭگە تۇراتىنىن ايتتى. ول ء«ار ءپاننىڭ شپورىندا 17 مىڭ سۇراقتىڭ جاۋابىنا دەيىن بار» دەيدى.

قوزىباي قۇرمان،

«D»

«وبششەستۆەننايا پوزيتسيا»

(پروەكت «DAT» № 23 (247) وت 12 يۋنيا 2014 گ.