جۋىردا "مادەني مۇرا" باعدارلاماسى بويىنشا "مۇستافا شوقاي. ەپيستوليارلىق مۇراسى" اتتى ەكi تومدىق كiتاپ جارىق كوردi. بۇل رۋحاني قازىنا نەگiزiنەن شوقايدىڭ قۋعىندا، الىس شەت ەلدەردە ءجۇرiپ مۇراتتاس سەرiكتەستەرiمەن جازىسقان حاتتارىنان تۇرادى. ولاردىڭ اراسىندا ەميگراتسياداعى ءازiربايجان، تاتار، باشقۇرت، وزبەك، ۇيعىر، كاۆكاز حالىقتارى وكiلدەرiنiڭ جەتەكشiلەرi اياز يسحاكي، زاكي ۆاليدي، ابدۋلۋاقاب وقتاي، تاحير شاعاتاي، ءماجيداددين دەليل، يۋسۋف اقشورا، اليماردان توپچيباشي ت.ب. كوپتەگەن تۇلعالاردىڭ حاتتارى بار. ەلۋ باسپا تاباقتاي كولەمدەگi ەكi تومدىققا 276 حات بەرiلگەن. ونىڭ تۇپنۇسقالارى نەگiزiنەن شاعاتاي جانە ورىس تiلدەرiندە. اتاپ ايتقاندا: 151-i شاعاتاي، 99-ى ورىس، 7-i اعىلشىن، 13-i فرانتسۋز تiلiندە. حاتتار تۇگەل قازiرگi قازاق تiلiنە اۋدارىلدى. بۇل ورايدا كiمدەردiڭ ەڭبەك ەتكەندiگi تۋرالى قۇراستىرۋشى عازيزا يساحان العىسوزدiك ماقالاسىندا ارنايى اتاپ كورسەتەدi.

وقىرمان قاۋىم مۇستافا شوقايدىڭ بۇل مۇرالارى ءالi كۇنگە دەيiن قالايشا جاريالانباي كەلگەن دەپ ويلاۋى مۇمكiن. بۇعان باستى سەبەپ كوزدەن تاسا، ەلدەن جىراق جاتقاندىعىندا ەدi.
2001 جىلى ەلiمiز ەگەمەندiگiنiڭ ون جىلدىعى تويلانىپ جاتقان كۇندەرi بۇكiل تۇركi الەمiنە ءماشھۇر قايراتكەردiڭ التى مىڭ پاراقتان استام مۇراعاتتىق قورى فرانتسيادان ءوز وتانىنا ورالدى... بiراق، ارينە، تۇپنۇسقالارى ەمەس، كوشiرمەلەرi. وندا دا مەملەكەتارالىق مامiلە، كەلiسسوزدەر ارقىلى عانا قول جەتكiزiلگەن دۇنيە. بۇل رۋحاني قۇندىلىعىمىزدى ەلگە اكەلۋدە سول كەزگi ۇكiمەت باسشىسى، مەملەكەت قايراتكەرi ي.تاسماعامبەتوۆتiڭ اتقارعان ءرولi ايرىقشا. سونىمەن قاتار قازاقستاننىڭ فرانتسياداعى ەلشiسi ا.ح.ارىستانبەكوۆا، مۇراعاتشىلار وكiلi, مۇراعات كوميتەتiنiڭ باس مامانى گ.يساحان دا ەلەۋلi ەڭبەك سiڭiرگەنiن ايتا كەتۋ لازىم. شوقايدىڭ شەت ەلدەگi بۇل مۇراسى ءوز وتانىنا شاعىن فيلمدەر (ميكروفيلم), كومپيۋتەرلiك كاسسەتالار (بوبينالار) تۇرiندە جەتتi. قۇجاتتىق ميكروفيلمدەرiن جاساعان فرانتسيانىڭ نەي-سيۋر-مارن قالاسىنداعى ينجەنەرلiك جۇمىستار جانە ميكروفيلمدەر ءوندiرiسi كومپانياسى.
مۇستافا شوقايدىڭ 1922 - 1941 جىلدار ارالىعىنداعى حاتتارى مەن جازبالارىن، كiتاپتارىن جۇبايى ماريا ياكوۆلەۆنا گورينا-شوقاي 1953 جىلى فرانتسياداعى "جاڭا سوربوننا-پاريج III" ۋنيۆەرسيتەتi كiتاپحاناسىنا، دالiرەك ايتقاندا، وسى ۋنيۆەرسيتەتكە قاراستى شىعىس تiلدەرi مەن وركەنيەتتەرi ينستيتۋتىنىڭ ۋنيۆەرسيتەتارالىق كiتاپحاناسىنا تاپسىرعان ەكەن. بۇل تۋرالى سول جىلى "مiللي تۇركiستان" اتتى ەميگرانتتىق جۋرنالعا "مۇستافا شوقايدىڭ ارحيۆi مەن كiتاپتارى" دەگەن تاقىرىپپەن ماقالا دا جاريالانىپتى. ونىڭ اۆتورى كەزiندە "ياش تۇركiستان" جۋرنالىنىڭ جاۋاپتى حاتشىسى بولعان ابدۋلۋاقاب وقتاي. ايتسە دە مۇستافا شوقايدىڭ شەتەلدەگi بۇل مۇراعات قورى كوپ جىلعا دەيiن زەرتتەۋشiلەرگە بەيمالiم كۇيiندە قالىپ كەلگەن. تەك جيىرما بەس جىلدان سوڭ بارىپ شەتەلدiك عالىمدار نازارىن اۋدارا باستاعان. بۇل تۋرالى كiتاپ العىسوزiندە تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى كوشiم ەسماعامبەتوۆ بىلاي دەپ جازادى: "شيرەك عاسىردان كەيiن عانا وسى ماقالانى (وقتايدىڭ ماقالاسىن) ۇشىراستىرعان نيۋ-ورلەان ۋنيۆەرسيتەتiنiڭ (اقش) پروفەسسورى ە.لازەرريني م.شوقايدىڭ مۇراعاتتىق قورىن تولىق جۇيەلەپ، ونداعى قۇندى قۇجاتتار مەن دەرەكتەردiڭ عىلىمي اينالىمعا قوسىلۋىنا جاعداي جاسايدى. بۇل جونiندە عالىم فرانتسۋزدىڭ "كايە ديۋ موند رۋس ە سوۆەتيك" جۋرنالىندا "مۇستافا شوقاي بەيدiڭ مۇراعاتى" دەگەن ماقالا جاريالايدى. امەريكاندىق عالىمنىڭ وسى ماقالاسىنان كەيiن شەت ەلدەگi شوقاي مۇراسى تۋرالى تام-تۇمداپ اڭگiمە قوزعالا باستاعان. بiراق بۇل تاقىرىپ بiز ءۇشiن كۇنi كەشەگە دەيiن جابىق بوپ كەلدi. تەك ەگەمەندiك العاننان سوڭ، وندا دا ون جىل ۋاقىتتى العا سالىپ بارىپ جول اشىلدى. بۇل مۇرانىڭ بەلگiلi بiر بولiگi كiتاپ تۇرiندە وقىرماندار قولىنا تيگەنشە دە ون جىلعا تارتا ۋاقىت ءوتiپ كەتتi. بۇعان ءتۇرلi سەبەپتەر بار ەدi. سونىڭ ەڭ باستىسى، قازاقستاندا شاعاتاي تiلiن قولجازبادان تانىپ، وقي الاتىن جانە ونى قازاق تiلiنە اۋدارا الاتىن ادامداردىڭ تاپتىرماۋىندا ەدi. اراب، پارسى تiلدەرiن مەڭگەرگەن ماماندارىمىز شاعاتاي تiلدi جازبالاردى وقي المايتىن بولىپ شىقتى. بۇل ماسەلەنiڭ ۇلكەن پروبلەما ەكەنiن سول كەزدە بiر-اق بiلدiك. قازاقستان مۇراعاتتارىنداعى شاعاتاي تiلدi قۇجاتتاردىڭ ەڭ سوڭى وسى شوقاي قۇجاتتارى. باسى بوكەي حاندىعى قۇجاتتارىنان باستالادى. سوندا XVIII عاسىر مەن XX عاسىردىڭ ورتا شەنiنە دەيiنگi شاعاتاي تiلiندە جازىلعان قىرۋار قۇجاتتاردى كiم وقيدى؟ تەك ورىس تiلدi قۇجاتتارمەن عانا جۇمىس iستەۋ، سولارعا عانا سۇيەنiپ كiتاپ جازۋ، عىلىمي ەڭبەكتەر دايىنداۋ ۇلتتىق دۇنيە بولا الا ما؟
جالپى، شاعاتاي تiلi دەگەن نە دەگەنگە كەلسەك، بiزدiڭ پايىمداۋىمىزشا، ونى - اراب، پارسى تiلi ارالاس تۇركi تiلi دەپ تۇسiندiرۋگە بولادى. بiراق بۇل "ارالاستىق" ءار كەزدە، ءار زاماندا ارقالاي سيپات العان. ودان ءار ۇلتتىڭ ءوز تiل ەرەكشەلiگi دە كورiنiس بەرiپ وتىرادى. ماسەلەن، وزبەك جازسا - وزبەك تiلiنە، تاتار جازسا - تاتار تiلiنە جاقىن بولىپ تۇرادى. ال قازاق جازسا - نە وزبەكشەگە، نە تاتارشاعا ۇقسايدى. بiزدiڭ ءوز تiلiمiزدi مەنسiنبەۋ اتام زاماننان كەلە جاتقان دەرت پە دەرسiڭ. بۇل پروبلەمانى شەشۋ ماسەلەسiن زيالى قاۋىم ويلاستىرۋى تيiس. ماسەلەن، قازiر تاريح فاكۋلتەتتەرiندە مۇراعاتشىلار (ارحيۆيستەر) دايارلايتىن بولiمدەر بار. ولاردىڭ ستۋدەنتتەرiن، تىم بولماعاندا بiرلi-جارىمىن مiندەتتi تۇردە بۇحارا، تاشكەنت، سامارقاند قالالارىنداعى ۇقساس وقۋ ورىندارىنا جiبەرiپ ۇيرەتۋ كەرەك. بۇل تiلدi وقىپ تاني بiلۋ تاريحشى عالىمدارعا بiرiنشi كەزەكتەگi مiندەتتi iس بولۋعا تيiس دەپ ويلايمىز. ماسەلەن، كەنەسارى تاقىرىبىن جازاتىن تاريحشى ونىڭ شاعاتاي تiلiندە جازىلعان حاتتارىن، بولىس، بي، سۇلتانداردىڭ ارىز-شاعىمدارىن وقىماي جازۋ بۇرىنعى دۇنيەلەردi قايتالاۋ عانا بولىپ شىعار ەدi. ال كەنەسارىعا قاتىستى توم-توم iستەردiڭ تەڭ جارتىسىنان استامى شاعاتاي تiلiندە جازىلعان دۇنيەلەر. تiپتi كەشەگi كامپەسكە قۇجاتتارىنىڭ كوز جاسى تامعان قىرۋار حاتتارىنىڭ ءوزi وقىلماي جاتىر. ول شاعاتاي تiلiندە ەمەس، قازiرگi قازاق تiلiندە-اق. بiراق اراب ارپiمەن، توتەشە جازىلعان. سونىڭ ءوزiن دە وقيتىن ادام سيرەك. كەزiندە كامپەسكە كاميسسياسى ول حاتتاردى وقىماستان شەشiم شىعارا بەرگەن. ويتكەنi بۇل "مەحانيزمدi" باسقارۋشىلاردىڭ باسىم كوپشiلiگi بوتەن ۇلتتان ەدi. قازiرگi زيالىلارىمىزدىڭ دا سولاردان ارتىقشىلىعى بولماي تۇر. ولاردى وقۋعا تالپىنىس جاساپ جاتقاندار بايقالمايدى.
مۇستافا شوقايدىڭ بۇل مۇراسى قازاقستانداعى ءوزiمiز اڭعارماي كەلە جاتقان ۇلكەن بiر پروبلەمانى - شاعاتاي تiلi ماماندارى پروبلەماسىن ناقتى كورسەتiپ بەردi. ونى كوپ ۇزاتپاي رەتiنە قاراي قولعا الۋ قۇزىرلى ورىنداردىڭ يەلiگiندە.
بۇل جاڭا دۇنيە تەك قازاق حالقىنىڭ عانا ەمەس، سونىمەن بiرگە ازiربايجان، وزبەك، تاتار، باشقۇرت ت.ب. تۇركi حالىقتارىنىڭ دا ورتاق رۋحاني مۇراسى بولىپ تابىلادى. ويتكەنi مۇندا ولاردىڭ دا ۇلتىم دەپ وتكەن ۇلى تۇلعالارى جازعان، بۇگiنگi كۇنگە دەيiن ەش جەردە جاريالانباعان حاتتارى بار.
بۇگiن بiز ءالi وقىرماندار قولىنا تيە قويماعان وسى ەكi تومدىقتان شوقايدىڭ بiرلi-جارىم مۇراسىن نازارلارىڭىزعا ۇسىنامىز.

ءابiلحان ءابIلاسان، قازاقستان جۋرناليستەر وداعىنىڭ مۇشەسi

* * *

№ 12. مۇرتازا شوقايۇلى - م. شوقايعا
2 قىركۇيەك، 1923 جىل.
مۇستافا اعايعا.
سiزدiڭ 29-مامىردا سۇلۋتوبەگە مىرزەكەنiڭ اتىنا جازعان اشىق حاتىڭىز ءھام سونىمەن بارابار بەرلين ارقىلى جiبەرگەن زاكازنوي حاتىڭىزدى دا الدىم. مەنiڭ ءوز اتىما جiبەرگەن بiر حاتىڭىز بار ەكەن، 16-مامىردا. و دا كەلگەن ەكەن. ول حاتتى الۋعا اقمەشiتكە كەلiپ ەم، اۋىلعا بەرiپ جiبەرگەن ەكەن. ول مەنiڭ قولىما تيگەن جوق. بiراق ءسوزiنiڭ ءجونiن ەستiدiم. بiزدiڭ امان-جامانىمىزدان حابار الىپسىز عوي. تاعدىردىڭ iسi دە، وسىلاي بولدىق.
سىدىق اعام دا ءزامماتتi 19-جىلى جەلتوقسان ايىندا اسفi (تۇپنۇسقادا وسىلاي. اسفi - وسپا بولۋ كەرەك. - قۇراست.) دەگەن كەسەلدەن 9 كۇن جاتىپ قايتتى. ماقاش تا 21-جىلى سول كەسەلدەن 7 كۇننەن سوڭ كەتكەن. ءاشiم بەيشارا ماقاشتىڭ الدىندا كۇزدi كۇنi ەكi ايداي بەزگەك كەسەلiنەن ولگەن. وسپان مارقۇم 21-جىلى سارىسۋدا كوكiرەك اۋرۋىنان كەتتi. اپتاباشى 18-جىلىندا وبادان ءولدi. پۇسىرمانقۇل 21-جىلىندا از اۋىرىپ ولگەن. ايتقانداي، 18-جىلعى وبادان اشiركۇل، سەيiتجاپپارلار دا ولگەن. مۇنى ايتپاعان شىعارمىن.
باسقا دالاداعى، اۋىلداعى تۋعاندار امان. جەر-سۋ، قىستاۋ، مەكەنiمiز - بۇرىنعى جەرi. مەندە بۇل كۇندە اياقتى مال ازايدى. ساۋىن سيىر، جۇمسارلىق وگiز، باسقا مال تۇقىمى جوق. ونان وزگە مالداردى ولگەندەردiڭ وزدەرiنە الiنشە جاراتقانمىن. تiرشiلiگiم - ديقانشىلىق. مۇنان دا مازانى ارتتىرىپ جۇرگەنiم كەم. سويتسە دە، اينالدىرعانىم - وسى. شۇكiر، سوندا دا بiرەۋدەن iلگەرi, بiرەۋدەن كەيiن بولىپ ءجۇرمiز. ونشا تىم ايتقان جۇدەۋشiلiككە بارا قويعان جوقپىن.
بۇل كۇندە ەكi ءۇيدi بiرiكتiرiپ، ۇلكەن ۇيگە كiرiپ وتىرمىز، سيمايتۇعىن بۇرىنعىداي كوپ باس بولماعان سوڭ. جازۋدان بولدى ما، بiر-ەكi iستەگەن بiر ءتۇرلi جۇمىستارىم بار. ەستiگەنمەن، كەيiمە. سەبەپسiز قامكوڭiل بولعان بالا، جان-مالدارمەن شىعىسا الماعان سەبەپتi رۇقسات بەرiپ، بيبiسۇلتاندى قويا بەرگەنمiن. ايتۋعا دا اۋزىم بارمايدى. بارماعانمەن امال بار ما، ايتايىن. وسپاننىڭ ايەلi بۇل كۇندە بiزدiڭ ۇيگە كiرگەن.
سىدىق اعام ولگەندە بiر جاسار بiر بالا قالعان. اتى ءابiلباشار. بۇل كۇندە ازامات بوپ كەتتi. قۇدايدىڭ قۇدiرەتi, اۋزىنان تۇسكەندەي، قارالىعى، دومالاقتىعى بەيشارانىڭ ناق ءوزi. كورگەندەر ايتپاي تانيدى.
بۇرىنعىلار ايتقان عوي: "وزiڭنەن iلگەرگiنi كورسەڭ - پiكiر قىلاسىڭ، كەيiنگiنi كورسەڭ - شۇكiر قىلاسىڭ" دەپ. بۇرىنعىلار ەسكە تۇسسە پiكiر قىلىپ، زامانعا قاراي ويلانىپ، شۇكiرلiك قىلىپ جۇرگەن جايىمىز بار، مۇ-اعاي.
بىلتىردان بەرi شەگiرتكە شىعىپ، جۇرتتىڭ تىم-اق جايىن كەتiرiپ تۇر. بيىل دا بiرسىپىرا ەگiندەردi جەپ كەتتi. بۇرىنعىدان جۇرتتىڭ مال شارۋاسى تومەندەگەن. قوي-ەشكiسi قوتىردان قىرىلعان. مىسال ءۇشiن بiزدiڭ 3-اۋىلدىڭ ورتاسىندا 35 تۇيە قالىپتى. بىلايعى جۇرتتار دا سول سياقتى. قاي مال بولسا دا تومەندەگەن. اعايىن اراسىنىڭ باياعى مiنەزدەرi. بiردە ولاي، بiردە بۇلاي. وسى كەزدە ەل اراسىندا ءتۇرلi اۋرۋلار بار. بەزگەك، ادام قوتىر بولعان ەكi ءۇيدiڭ بiرi. قۇداي ساقتاسىن، بۇل كەسەلدەردەن ءازiر امانبىز. بiزدەن باسقا وزiمiزگە قاراعان تەگiس بەزگەك - ەركەك، ايەل دەمەي.
فازىلدىڭ ۋاقىتى ءجۇدا جاقسى دەپ ەستiدiم. بiر بارىپ قايتسام دەپ ءجۇرمiن. حات جازا قويساڭىز، بۇل جاقتىڭ ءمانiسiن ايتارسىز.
حات جازىپ تۇرارمىن. ەندiگi جازعان حاتىڭىزدى تارتوعايعا جازىڭىز. تارتوعاي ستانساسى بازار بولعان. سارسەنبi, بەيسەنبi كۇنi - بازار. سوعان كوپ قاتىناپ تۇرامىز.
حايىر، ساۋ بولىڭىز. قۇداي كۇلiپ-ويناپ كورiسۋگە جازسىن.
تiلەكتەسپiن، مۇرتازا.
1923 جىل، 12 شiلدە. شاھار اقمەشiت.
سiزدiڭ حاتىڭىزدى العاندا قىپشاق، نايمان جاقسىلارى تەگiس ەدi. ءبارi دە سiزگە سالەم ايتىپ جاتىر. ايرىقشا جورابەك اعاڭ.
CARTON I. Dossier 8 - b2. P. 1-4 . تۇپنۇسقا. قولجازبا. قازاق تiلi. اراب ءارپi.
№ 214. ۆ. كايۋم - م. شوقايعا
24 مامىر، 1939 جىل.
قۇرمەتتi شوقاي مىرزا!
شىن جۇرەكتەن سالەم.
قايسى كۇنi سiزگە ۇزاق حات جازىپ، ۋاقىتىڭىزدى العان ەدiم. ەندi بۇگiن جانە بiر وتiنiشپەن نازارىڭىزدى اۋدارۋعا ءماجبۇر بولدىم. مەنiڭ وسىندا ورنالاسقانىم سiزگە ءمالiم بولسا كەرەك. ايتكەنمەن جاڭا تۇرمىسقا كiرiگۋ ءۇشiن دە قولدا بiرقاتار قاعازدار بولۋى قاجەت ەكەن. ماسەلەن: ءوزiمiزدiڭ جىنىسىمىزعا سايكەس قاعاز، ءوز اتامىزدىڭ، انامىزدىڭ جانە بابامىزدىڭ تۋعان، ۇيلەنگەن، ونان سوڭ دۇنيەدەن وتكەن ۋاقىتتارىنا بايلانىستى قاعازدار كەرەك. مۇنداي قاعازدار ءاربiر الماننىڭ قولىندا بولادى ەكەن. ولگەندi, تۋعاندى، ۇيلەنگەندi نەمەسە جىنىسىن كۋالاندىراتىن قاعازدار بار. مۇنداي نارسەلەردiڭ بiزدە جوق ەكەندiگiن بۇلار بiلمەيدi. بiز ولسەك تە، تۋساق تا، ۇيلەنسەك تە قولىمىزعا ەشقانداي قاعاز بەرiلمەيدi. ونداي كەپiلدەمە جوق. مەن ءۇشiن قيىن بولىپ وتىرعان جەرi - مۇنداي قاعازى جوقتارعا جاڭادان وتباسىن قۇرۋعا رۇقسات ەتپەيدi ەكەن.
بiر جارىم جىلدان بەرi وسى جونiندە ارەكەت ەتiپ كەلەمiن. بiراق الiگە دەيiن ەشتەمە شىقپادى. وسىدان 1,5 جىل بۇرىن اعامنان بiر حات العان بولاتىنمىن. سوۆەتتەر بiرەر قاعاز جiبەرۋگە رۇقسات بەرمەگەنiن جازعان ەدi. ەندi كوپتەن بەرi تۋعاندارىمنان ەش دەرەك جوق. نە بولعانىن بiلمەي، قايران بولىپ ءجۇرمiن. وتكەن كۇنi Standsاmt-قا - ۇيلەنۋ ءۇشiن الدىن الا جازىلاتىن مەكەمەگە بارعان ەدiم. بۇگiن بۇل ماسەلەمەن تاعى بiر رەت سويلەسiپ قايتتىم. ماعان جانە بiر كەڭەس بەردi. "تiپتi بولماسا (ەگەر بۇل جەردە ۇكiمەتتiك وكiلەتتi ورىندارىڭىز دا بولماسا) "تۇركiستان ۇلتتىق كوميتەتiنەن", "ياشلىعىڭىزدان" ءوزiڭiز جونiندە بiرەر قاعاز اكەلسەڭiز، تاعى بiر رەت ارەكەت جاساپ كورەمiز" دەدi. سول ءۇشiن سiزدەن كوپتەن-كوپ قيىلىپ وتiنەرiم - "تۇركiستان ۇلتتىق بiرلiگiنەن" نەمەسە "ياش تۇركiستان" اتىنان ماعان تومەندەگiدەي مازمۇندا بiر قاعاز جiبەرسەڭiز ەكەن. "ۆالي كايۋم اليمحان-وعلى - تاشكەنتتە (1904-شi جىلى 15-شi شiلدەدە) تۋعان، تۇركiستاندىق بiر تۇرiك. ءبۇتiن اۋلەتi (اناسى، اتاسى، باباسى) تۇركiستاندىق تازا قاندى تۇرiكتەر جانە يسلام دiنiندەگiلەر...".
جانىم تۇركiستاندىق ەكەنi, تاشكەنتتە تۋعانىم، تۇرiكتiگiم، ءبۇتiن اۋلەتiمiز تۇركiستاندىق تۇرiكتەر ەكەندiگi, ولاردىڭ ۇستاناتىنى يسلام دiنi بولاتىنى سiزگە جانە بۇكiل تۇركiستاندىقتارعا ءمالiم عوي. تۋىسىم (اعام) وقتايدىڭ اعاسىمەن بiرگە وسكەن، ءارi مەنiڭ اۋلەتiم دە تۇركiستان ساۋداگەرi اۋلەتiنەن بولعاندىقتان، تاحير دا، باسقا جولداستار دا جاقسى بiلەدi. بۇل جونiندە مۇنان ءارi جازا بەرۋiمنiڭ قاجەتتiگi بولا قويماس.
قۇرمەتتi مىرزا! بۇل حاتتى ۇلكەن بiر ماجبۇرلiك قىسپاعىندا قالعاندىقتان جازدىم. عافۋ ەتەرسiز. ەگەر ماعان وسى جولدا جاردەم بەرiپ، جوعارىدا ايتىلعان قاعازداردى جiبەرسەڭiز، سiزگە شەكسiز ريزا بولار ەدiم. ۇمىتىلماس كومەكتەرiڭiزدiڭ تاعى بiرi بولار ەدi. ەۋروپادا، اسiرەسە المانيادا ءاربiر نارسە جونiندە قولدا بiر-بiر قاعاز (كەپiلدiك) بولۋ كەرەكتiگi بارشامىزعا ءمالiم عوي. مۇنداي بiر قاعاز تابۋ، ونى ەلدەن الدىرۋ مۇمكiن ەمەستiگi جونiندە، بۇل تۋراسىندا جاساعان ارەكەتتەرiم ناتيجەسiز قالعانى جايلى جوعارىدا جازدىم. سiزدەن اسىعا جاۋاپ كۇتۋشi, قولىڭىزدى قىسىپ، وزiڭiزگە ارقاشان ساۋلىق تiلەۋشi - ۆالي.
قوسىمشا: تۋعان كۇنiم مەن جىلىم تۋرالى قولىمداعى پاسپورتتا جازىلعان.
CARTON III. Dossier 1. P. 135, 136. تۇپنۇسقا. قولجازبا. شاعاتاي تiلi. اراب ءارپi.
شاعاتاي تiلiنەن اۋدارعان ءابiلحان ءابiلاسان.

<!--pagebreak-->
№ 275. م. شوقاي - ۆ. قايۋمعا
قازان، 1941 جىل.
مەن بۇل حاتتى تەك وزiڭiزگە عانا ارناپ جازىپ وتىرمىن، مۇنى وتە قۇپيا ۇستاۋىڭىزدى وتiنەمiن. بۇل حاتتىڭ مازمۇنىن سەنiمدi قارىم-قاتىناستا بولىپ جۇرگەن جاقىن دوستارىمىزعا عانا ايتۋىڭىزعا بولادى، وندا دا اسكەري تۇتقىندار لاگەرلەرiندەگi سىرت كوزدەن تىس "قۇپيالار" تۋرالى بiلگiسi كەپ، ىنتا بiلدiرiپ جاتسا عانا. وزگە قانداي جاعدايدا دا مۇندا ايتىلعانداردىڭ ءبارi اسا قۇپيا قالپىندا قالۋى كەرەك.
قازiر بiزدiڭ اسكەري تۇتقىن بولعان وتانداستارىمىزدىڭ حال-جايى وتە اۋىر ەكەنi بارشاعا ءمالiم. ولار بارلىق جەردە تاماقتىڭ ناشارلىعىن، كيiم-كەشەكتiڭ جوقتىعىن ايتىپ شاعىنادى. باس ساۋعالار باسپانا بولماعاندىقتان، قىرۋار ادام جارتىلاي جالاڭاش كۇيi قايدا بارارىن بiلمەي تەڭسەلiپ ءجۇر (مiنە، قازiر قازان ايى - جاعدايلارى ءالi سولاي). كوپ جەرلەردە ادامدار كۇندiز اشىق اسپان استىن، ال تۇندە وزدەرi قازىپ العان "iندەرiن" پانالايدى. ەڭ بiر قاسiرەتتi جايت سول، لاگەر اكiمشiلiگi ولاردى ادام قۇرلى كورمەيدi. بولماشى نارسەگە اتىپ تاستاي سالادى. لاگەر تارتiبiنەن ءسال عانا اۋىتقۋشىلىق، الدەبiر نارسەنiڭ ورىندالماۋى - "قىلمىس". ال بۇل "قىلمىستىڭ" ارتى قايعىلى جاعدايعا ۇلاسادى. ول ادەتتەگi كورiنiسكە اينالعان. سۇمدىق.
تۇركiستاندىق العاشقى كوپتەگەن تۇتقىنداردى ەۆرەيلەرمەن سىرتتاي ۇقساستىقتارىنا قاراپ... تاباندا اتىپ تاستاي بەرگەن. مۇنى مەن ءوزiم ارالاعان بارلىق لاگەردەن ەستiدiم. تۇركiستاندىقتاردىڭ الەمدەگi كۇللi مۇسىلماندار سياقتى سۇندەتكە وتىرعىزىلاتىنى دا، ولاردى ەۆرەي دەپ تانۋعا سەبەپشi بولعان. ءوز ەرiكتەرiمەن، قولدارىنا نەمiستەردiڭ "شاقىرۋ" پاراقتارىن ۇستاپ كەلگەن تۇركiستاندىقتار دا الگi بiر "بەلگiلەرiنە" بولا، سول نەمiستەردiڭ قولىنان تۇگەل وققا ۇشقان. بۇل - مايداندا بولعان قايعىلى جاعداي. وق پەن وتتىڭ اراسىندا قان كەشiپ جۇرگەن قاي جاقتىڭ اسكەرi بولسىن، ادامگەرشiلiك قاعيدالارىن، گۋمانيزم ەرەجەلەرiن ساقتاي بەرمەسi انىق. وكiنiشكە وراي، مۇنداي جاعداي ەندi مايداننان الىستاعى لاگەرلەردە دە ورىن الىپ وتىر...
تۇتقىنداردى اتا بەرۋگە وزگە دە سەبەپتەر تابىلىپ جاتىر ەكەن. ول - وتانداستاردىڭ كوممۋنيستiك پارتياعا، كومسومولعا قاتىسى جانە وتە سيرەك بولسا دا بiزدiڭ تۇركiستاندىقتاردىڭ قايسىبiرiنiڭ ساياسي جەتەكشi بولعاندىعى (بولىپتى-مىسى).
سۋۆالكاداعى جاعداي ەسiڭiزدە مە، بiرگە بولىپ ەدiك قوي. ونداعى تۇركiستاندىقتار توبىنىڭ (ولاردىڭ قاتارى 2000 ادامنان اساتىن) باستىعى ورىس وفيتسەرi-تiن. ونى سوۆەتتiك تۇتقىن گەنەرال بوگدانوۆ تاعايىنداعان. سول بوگدانوۆ "تاپ بۇگiن" (نەمەسە ەرتەڭنەن قالدىرماي) تۇركiستاندىق 5 بەلسەندi كوممۋنيست تابۋعا تاپسىرما بەرگەن. ارينە، وندايلار "تابىلعان". بiز سول كەزدە سوۆەت گەنەرالىنىڭ بۇل سەكiلدi ارەكەتiنە ارا تۇردىق. ەسiڭiزدە بولار، لاگەر كۇزەتۋشi وفيتسەرلەر بiزدiڭ ءسوزiمiزدi تىڭداپ، اجال كۇتكەن ەكi جاس تۇركiستاندىقتى بوساتتى. ءسويتiپ، بiزدiڭ قولىمىزعا بەردi. بۇل جاس وفيتسەرلەردiڭ مەيiرباندىق ارەكەتتەرiن ەشقاشان ۇمىتپايمىن. بiرiنiڭ اتى - شرادەر بولاتىن. ولار مەنiڭ ارقاشان ەسiمدە جۇرەدi.
ەبەنرودتا اسكەري تۇتقىنداردىڭ اراسىنان ءبولiپ الىنىپ، دەربەس تۇتقىندالعان 40 تۇركiستاندىقتى كوردiم. بەيشارالار قاساپ قولىنا تۇسكەن جانۋاردىڭ اجال الدىنداعى مiسكiن حالiن ەلەستەتكەندەي. "سiزدەردi نە ءۇشiن مۇندا بولەك ورنالاستىرعان؟" - دەپ سۇرادىم مەن ولاردان. ءبارi بiر اۋىزدان "بiلمەيمiز" دەپ جاۋاپ بەردi. بiرازىنىڭ ءۇنi كوز جاستارىنا تۇنشىققانداي، داۋىستارى قۇمىعىپ شىعادى. ولاردى مۇندا نە ءۇشiن وتىرعىزعاندارىن وزگەلەر دە بiلمەيدi. لاگەر اكiمشiلiگi بۇل جونiندە ەشقانداي تۇسiنiك بەرمەي قويدى. ەگەر ولار كوممۋنيستiك بەلسەندiلiكتەرi ءۇشiن وتىرعان بولسا، لاگەر اكiمشiلiگi ونى جاسىرماس ەدi, بiردەن-اق ايتار ەدi... باسقا تۇتقىندار ولاردى ەۆرەيلەر مە ەكەن دەپ وتىرعىزعان بولۋى مۇمكiن دەيدi. بiراق ولار ەۆرەي ناسiلiنە ەشقانداي دا ۇقسامايدى. ناعىز "ازياتتىق تيپ". تiپتi ولاردىڭ iشiندەگi دە ۇسقىنسىزداۋلارى. مەن بۇلاردى نەمiستەر "مiنە، "بولشەۆيكتiك جۇقپالى دەرتتi" تاسىمالداۋشىلار - وسىلار" دەپ كورسەتۋ ءۇشiن بولەكتەدi مە ەكەن دەپ ويلادىم. گەرمانيادا ءار كەش سايىن كينو باستالار الدىندا ەكراننان وسىنداي نارسەلەر كورسەتiلەدi. ونى كۇن سايىن سان ميلليونداعان ادام كورiپ جاتىر... مىنا جايتتىڭ ءمانiسi نە ەكەنiن بiلە المادىم. كوڭiلiمە لاگەر اكiمشiلiگiنiڭ "قورقىنىشتى ەشتەڭە دە بولمايدى" دەگەنiن مەدەۋ تۇتامىن. سوعان سەنگiم كەلەدi.
بارلىق لاگەرلەردەن كورگەندەرiمدi تiزە بەرسەم، ۇزاق-سونار اڭگiمە بولار ەدi. جالپى، كورiنiس بiر: شاعىم، شاعىم، شاعىمدار.
اسكەري تۇتقىندارعا ارنالعان تاعام تۋرالى بiرەر ءسوز. ولارعا بەرiلەتiن راتسيون، اشتان ولتiرەتiندەي ەمەس، ادام تiرشiلiگiن كۇندەلiكتi دەمەپ وتىرۋعا جەتەرلiكتەي دارەجەدە. ەگەر اسكەري تۇتقىنداردىڭ جىلى كيiمi, باس ساۋعالار ورنى بولسا، ولار اشتان ولمەس ەدi. ولار تۇتقىنعا "سوۆەتتiك جۇماقتان" ابدەن تيتىقتاپ كەلiپ ءتۇسiپ وتىر عوي. تۇركiستاندىق تۇتقىندار ماعان سوۆەتتiك كازارمالار تاماعىنىڭ ادامعا ازىق بولىپ جارىتپايتىنىن ايتىپ بەرگەن بولاتىن. اسiرەسە اسكەرگە سوعىس باستالعاننان كەيiن الىنعانداردىڭ جاعدايى قيىن ەكەن. ولاردى ەشبiر دايىندىقسىز بiردەن مايدانعا، الدىڭعى شەپكە جiبەرiپ جاتقان كورiنەدi. الىس تۇركiستاننان مايدان دالاسىنا جەتكەنشە، جولدا ەشبiر ىستىق تاماقسىز كەلگەن. شوشقانىڭ ەتiن بەرگەنمەن، ولار ونى جەمەيدi. كونسەرۆiلەر بولسا بۇزىلىپ كەتكەن. مايدانعا كەلگەن سوڭ، قاتقان نان دا تيمەي قالعان... ارناۋلى "سۋحاريلەرگە" 5 كۇنگە دەيiن ەشكiمنiڭ قول تيگiزۋگە قۇقى بولماپتى. دالالىق اسحانا ولاردىڭ سوڭىنان iلەسە الماعان. "زاپاسقا" ("سۋحاريلەرگە") قول سوزۋعا ەشكiمنiڭ باتىلى بارمايدى. ويتكەنi ازىقتى مەرزiمiنەن بۇرىن تاۋىسقانعا اتۋ جازاسى بۇيىرىلادى. جاتتىعۋ كەزiندە دە تۇركiستاندىقتار دۇرىس تاماقتاندىرىلماعان. ويتكەنi ولار ءالi ناعىز قىزىل اسكەرلەر ەمەس، ۆينتوۆكانى قولدانۋ تاسiلدەرiن ءجوندi بiلمەيدi دەيدi ەكەن. وسىلاي جاتتىعۋدا اشقۇرساق بوپ كوپ جۇرگەندiكتەن، بويلارىنان ءال-قۋاتى كەتiپ قالعان. سوندىقتان ولار كوبiرەك تاماقتانۋدى تالاپ ەتەدi. اسكەري تۇتقىندارعا ارنالعان راتسيوننىڭ ولارعا جەتكiلiكسiز بولۋى سودان. مايدانعا كەلگەن العاشقى كۇندەردەن-اق تۇتقىنعا تۇسكەندەردiڭ جاعدايى مۇنان باسقاشا.
پروستوكتاعى ورىس تۇتقىندارى اراسىندا "ادام جەگiشتiك" وقيعاسى ورىن العانى جايلى دارiگەرلەر ايتقان اڭگiمە ەسiڭiزدە بولار. بiزدiڭ باۋىرلار وندايعا بارا قويعان جوق، وعان ەشقاشان بارمايتىنىنا سەنەمiن...
سوڭعى ۋاقىتتا مەن بولعان لاگەرلەر iشiندە ياروسلاۋ مەن دەباداعى جاعداي سالىستىرمالى تۇردە العاندا - دۇرىستاۋ. دەبا لاگەرi "جۇمىسشى كومانداسى" دەپ اتالادى ەكەن. مۇندا بiزدiڭ وتانداستار جايلى لاگەر اكiمشiلiگi قاي جەردە دە ماقتاۋ سوزدەر ايتىپ جاتىر. ولاردىڭ مورالدىق كەلبەتiن، مiنەز-قۇلقىن ماقتايدى. "لاگەر تiرشiلiگiنە قاتىستى ەرەجەلەر مەن تالاپتاردى دۇرىس ساقتايدى، بۇلار تاراپىنان ورەسكەل ءتارتiپ بۇزۋشىلىق بولعان ەمەس", - دەيدi. قاشۋعا ارەكەت ەتۋ تiركەلمەگەن. كوپتەگەن لاگەرلەردە، جوعارىدا ايتقانىمىزداي، قيت ەتسە اتىپ تاستاي سالۋ دەگەنiڭiز ادەتتەگi كورiنiسكە اينالعان. بiراق ولاردىڭ ەشقايسىسى دا جاۋاپقا تارتىلعان ەمەس. وزگە لاگەرلەردە اۋرۋدان ءولۋ دەرەگi دە جيi كەزدەسەدi. لاگەر تiرشiلiگi, دەگەنمەن، مۇندا دا اۋىر.
ەڭ سۇمدىق كورiنiستi مەن دەبيس لاگەرiندە كوردiم. مۇندا تەك كاۆكازدىقتار، تۇركiستاندىقتار جانە ەدiل-ورالدىقتار، ياعني نەمiس كينوتەاترلارىندا "ۆوحەنشاۋلىق" ۇگiت-ناسيحات كۇندە قاقساپ ايتاتىن "بولشەۆيكتiك جۇقپالى دەرتتi" تاسۋشى جابايىلار تۇرادى ەكەن. مەن مۇنى بەكەر ايتىپ وتىرعان جوقپىن. تومەندە iستiڭ ءمان-جايىنا كوز جەتكiزەسiز.
مەن دەبيسكە 19 قازان، جۇما كۇنi تاڭەرتەڭ كوميسسيانىڭ وزگە مۇشەلەرiنەن ەرتەرەك كەلدiم. ولاردىڭ كەلۋiن كۇتپەي-اق، گەيبەلمەن جانە لاگەر اكiمشiلiگiنiڭ شەندiلەرiمەن بiرگە تۇتقىندار ورنالاسقان جاققا قاراي كەتتiك. اسكەري تۇتقىنداردىڭ ءبارi كولوننالارعا ءبولiنiپ، جينالىپ تۇر ەكەن. بiز ولاردىڭ اراسىمەن جۇردiك. جول-جونەكەي كەيبiرەۋلەرiمەن اڭگiمەلەسiپ قويامىز. تۇركiستاندىقتار مەنi بiردەن تانىدى. ولاردىڭ ەشقايسىسى، ارينە، مەنi ومiرiندە كورگەن ەمەس. ايتسە دە، ءبارi مەن ەكەنiن بiلدi. كوبi-اق كوزدەرiنە جاس الىپ جاتىر. "بiزدi قۇتقارا كورiڭiز. بۇل جەردە بiز ءبارiمiز دە قۇريمىز. بiزدi اتىپ تاستايدى..." دەگەن داۋىستار ەستiلەدi. مەن ولارعا "قورىقپاڭدار، سەندەر گەرمانيامەن اراداعى دوستىق كوپiرi ۇستiندە تۇرسىڭدار" دەگەندەي اڭگiمە ايتىپ جۇباتامىن. بايقايمىن، بiراق بۇل سوزدەرiم ولاردى تىنىشتاندىرا الار ەمەس. توپتان بiرنەشە ادام ماعان الدەنەندەي بiر قاعازداردى ۇسىنىپ جاتتى. سويتسەم، بۇل المانداردىڭ قىزىل اسكەرلەردi تۇتقىنعا بەرiلۋ تۋرالى ۇندەگەن پاراقتارى ەكەن. مۇندا گەرمانيا ولارعا جاقسى قارايتىنىنا، جارىلقايتىنىنا ۋادە بەرiپتi...
بۇل تۇسكە دەيiنگi بولعان جايت ەدi. تۇستەن كەيiن لاگەرگە مەن بiر ءوزiم قايتىپ كەلدiم. لاگەر مەڭگەرۋشiسi ماعان باۋىرلارىمىزدىڭ مiنەز-قۇلقىنا ابدەن ريزا ەكەنiن، جۇمىسقا تەك تۇركiستاندىقتاردى عانا الاتىندىعىن ايتىپ جاتتى. ولار ناعىز جۇمىسكەرلەر، جاقسى ادامدار دەيدi...
مەنiڭ باۋىرلارمەن بەتپە-بەت كەزدەسiپ، تiكەلەي اڭگiمەلەسۋiم الدىمنان لاگەر ءومiرiنiڭ ناعىز شىندىعىن، سۇمدىق كورiنiسiن اشىپ بەردi. قىرعىن اتۋ ەكەن.
باۋىرلار وزدەرiنiڭ حال-احۋالى جايلى جاسىرماي اشىق ايتىپ، بۇل جەردەگi جاعدايلارى تiرشiلiكتەن كۇدەر ءۇزدiرiپ وتىرعاندىقتارىن بiلدiردi.
- بiزدi قايتادان ياروسلاۋعا جiبەرۋiن سۇراساڭىز ەكەن، ول جاقتان الىپ كەلگەنiنە ءۇش-ءتورت-اق اپتا بولىپ ەدi, - دەيدi.
باۋىرلارىمىزدىڭ، تۇتقىنداعى تاتار، كاۆكاز حالىقتارى وكiلدەرiنiڭ اڭگiمەلەرiنە قاراعاندا، مۇندا كەلگەن 40 مىڭ ادامنىڭ 25 مىڭى عانا قالعان. باسقاسى تۇگەل ولتiرiلگەن.
ەشقانداي دارiگەرلiك كومەك جوق. باسقا بارلىق لاگەرلەردە، مىسالى سۋۆالكادا، پاگەگەندە، لەمبەرگتە، ەبەنرودتا اسكەري تۇتقىندارعا دارiگەرلiك كومەك كورسەتiلەدi. ولاردىڭ اراسىندا دارiگەرلەر جۇمىس iستەيدi. فەلدشەرلەر تۇگەل جۇمىلدىرىلعان. ال مۇندا، دەمبيتستە دارiگەرلەر كوپشiلiك اسكەري تۇتقىندار سەكiلدi البا-جۇلبا كۇيi جۇرە بەرەدi. مۇندا باۋىرلارىمىزدىڭ اراسىنداعى دارiگەرلەردەن ەكi-ۇشەۋi عانا جانە بiر سانيتار "مەدپەرسونال" بولىپ سانالادى، بiراق ولاردىڭ مiندەتi ولگەندەردi شەشiندiرiپ، كيiم-كەشەكتەرiن كۇزەتۋ عانا بولسا كەرەك. ارينە، ولار ولگەنگە دەيiن شەشiندiرiلiپ قويماسا...
اسكەري تۇتقىنداردىڭ وزدەرiن ادام عۇرلى كورمەي، سۇراۋسىز اتىپ تاستاي بەرەتiندiگi تۋرالى شاعىمدارىن ەستiپ، مەن ولاردى مىناداي ماعىناداعى سوزدەردi ايتىپ جۇباتقان بولدىم: "سوۆەت ۇكiمەتi اسكەري تۇتقىندار تۋرالى حالىقارالىق كەلiسiمگە كەزiندە قول قويۋدان باس تارتقان بولاتىن. سول ارقىلى تۇتقىن دەگەن ۇعىمنىڭ ءوزiن زاڭنان تىس قالدىردى. سوۆەتتiك رەسەيدەن جەتكەن مالiمەتتەرگە قاراعاندا، بولشەۆيكتەر تۇتقىن نەمiستەردi ايۋاندىقپەن زابiرلەپ، قول تەرiلەرiنەن "قولعاپ" الىپ (قول تەرiلەرiن سىپىرىپ) جاتقان كورiنەدi. گەرمانيا بولسا، مۇنداي كولەمدە (2,3 ميلليون ادام) تۇتقىن بولاتىنىن ويلاماعان، ولارعا الدىن الا تىم بولماسا باراقتار دا دايىندالماعان..." دەگەن سەكiلدi دەرەكسىماقتاردى كەلتiرiپ جاتىرمىن.
بiراق، بايقايمىن، مەنiڭ سوزدەرiمدi ولار "ديپلوماتيا" سيپاتىندا عانا قابىلداعان سياقتى. ءسويتiپ ماعان ءوز رەنiشتەرiن بiلدiرگەندەي بىلاي دەدi:
- بiز سiزدi اكەمiزدەي، قۇدايدان كەيiنگi جالعىز قورعانىشىمىزداي كورەمiز. سوندىقتان دا بiز سiزبەن اشىق اڭگiمەلەسكiمiز كەلەدi.
سونداعى ولاردىڭ ماعان ايتقان نارازىلىق سوزدەرiنiڭ ۇزىن-ىرعاسى مىناداي ەدi:
- يا، نەمiس سولداتتارىن بولشەۆيكتەردiڭ ايۋاندىقپەن زابiرلەيتiنi راس بولسا، راس شىعار. بiراق بۇل ارادا بiزدiڭ، تۇركiستاندىقتاردىڭ كiناسi قانشا؟ بiز ورىس ەمەسپiز عوي، بولشەۆيك تە ەمەسپiز، تiپتi ولاردىڭ قارسىلاستارىمىز عوي... بiزدiڭ كوپشiلiگiمiز - تiپتi قولىمىزعا ۆينتوۆكا ۇستاپ كورمەگەن ادامدارمىز. تالايىمىز-اق بۇل جاققا ءوز ەركiمەن وتكەندەرمiز. بiرقاتارىمىز ۇندەۋ-پاراقتاردى العاننان كەيiن، نەمiستەردiڭ ۋادەلەرiنە سەنiپ، ونى قولىنا ۇستاپ كەلگەندەرمiز. بiز وزiمiزگە بۇلاي قارايدى دەپ تiپتi ويلامادىق. ادامشا سويلەسەر دەپ ەدiك.
ستاليندiك ۇكiمەتتiڭ اسكەري تۇتقىندار تۋرالى حالىقارالىق كونۆەنتسياعا قول قويماۋى گەرمانيانى بۇل تۇرعىدا ادامگەرشiلiكتەن اتتاي بەرسiن دەگەن ءسوز ەمەس قوي.
سiز بiزدiڭ حالقىمىزدىڭ بولشەۆيكتەردi قالاي جەك كورەتiنiن بiزدەن گورi تەرەڭiرەك بiلەسiز. نەمiستەرگە ايتساڭىزشى. ءتۇسiندiرiڭiز. بiزدi مۇندا قيت ەتكەنگە اتا بەرمەسiن.
وسى اڭگiمە ۇستiندەگi ولاردىڭ جۇزiنە قاراساڭىز، جانىڭىز تۇرشiگەدi. ءبارiنiڭ دە تۇرiندە قورقىنىش پەن سۇمدىقتىڭ iزi بار.
مەن لاگەردەن شىققاندا ساعات 6-نىڭ شاماسى ەدi. اسكەري تۇتقىندار مەنiمەن "ەرتەڭگە" دەيiن قوشتاسىپ جاتىپ: "وعان دەيiن ءولiپ قالماساق، اتىپ تاستاماسا..." دەگەندi قوسىپ قويادى.
قاقپادان شىعا بەرەر اۋىزدا تۇركiستاندىقتاردىڭ بiرنەشە ءمايiتi جاتقانىن كوردiم. ولاردىڭ باس سۇيەكتەرiنەن ميلارى شاشىلىپ جاتىر. بiرiنiڭ ماڭدايىنان، ەندi بiرiنiڭ جەلكەسiنەن اتقان. ءوزiمنiڭ نە بولعانىمدى بiلمەي قالدىم. اۋىر ويلار ەڭسەمدi باسىپ، باراققا ورالدىم. ياروسلاۋدان كوميسسيانىڭ وزگە مۇشەلەرi دە كەلiپ وتىر ەكەن. ولارعا ءوزiمنiڭ العاشقى تىم اۋىر اسەرلەرiمدi ايتىپ بەردiم.
بارلىق لاگەردە دە ءتارتiپ قاتال. ول سولاي بولۋ دا كەرەك. بiراق مىنا دەمبيتستە قاتالدىق قاتىگەزدiكتiڭ شەگiنە جەتكەن. مەنiڭ لاگەر اكiمشiلiگi ارەكەتتەرiن سىناۋعا قۇقىم جوق. بiراق ءوز پiكiرiمدi ايتا الامىن.
بارلىق لاگەردە دە اسكەري تۇتقىنداردىڭ سىم قورشاۋعا جاقىنداۋىنا رۇقسات جوق. بۇل ءۇشiن قاتاڭ جازا الادى. ال دەمبيتستە بiردەن اتىپ تاستايدى. ەشقانداي ەسكەرتۋسiز. بiردە مەن كەلگەندە، اسكەري تۇتقىنداردىڭ بiرiن اتىپ ءولتiرiپ، ەكiنشiسiن اۋىر جارالادى. وق مەنiڭ قۇلاعىمنىڭ تۇبiنەن ىسقىرىپ ءوتتi. مەن تۇركiستاندىقتاردان جۇمىس ۇستiندە باۋىرلارىمىزدىڭ قالاي، قانداي جاعدايدا اتىپ ولتiرiلگەنi تۋرالى سۇراستىردىم. ولاردىڭ ايتقانى مىناۋ بولدى.
كۇرەكپەن جەر قازىپ جاتقان بiر وزبەك مۇعالiمنiڭ ءال-دارمەنi قۇرىپ، قيمىلى باياۋلاي بەرگەن ەكەن. كۇزەتشi مۇنى "سابوتاج" دەپ ۇققان دا، ونى اۋەلi بiر وقپەن "جازالاعان". وزبەك اياعىنان جارالى بولعان. "و، اللا!" دەپ جۇمىسىن ءارi قاراي جالعاستىرا بەرەدi. قيمىلى ءالi دە ۇناماي، ەكiنشi رەت اتقان. بۇل جولى وق يىعىنان تيiپ، جەرگە قۇلاعان كەزدە ءۇشiنشi وقپەن ونى جايراتىپ سالعان...
ەندi بiردە جۇمىستان قايتىپ كەلە جاتقان تۇركiستاندىق بiر ستۋدەنت جۇرۋگە كەدەرگi بولعان بالتىر وراعىشىن بايلاۋعا ەڭكەيە بەرگەندە، "ستروي" ءتارتiبiن بۇزدىڭ" دەپ، سول جەردە اتىپ تاستاعان...
دەمبيتساداعى سۇراۋسىز اتۋ وقيعالارىن ايتىپ جەتكiزۋ مۇمكiن ەمەس. ميى شاشىلىپ جاتقان بiرنەشەلەگەن مايiتتەردi لاگەرگە ءار بارىپ شىققان سايىن كورiپ ءجۇردiم.
كاۆكازدىقتار اراسىنان اتىلعاندار iشiندە اسiرەسە گرۋزيندەر وتە كوپ. قازاننىڭ 20-سىنان 21-نە قاراعان بiر ءتۇننiڭ iشiندە لاگەردەگi كاۆكازدىقتاردىڭ 50-iن پۋلەمەتپەن اتىپ ءولتiرiپ، سونشاسىن جارالاعان.
بiر جاعداي مەنiڭ ەسiمنەن كەتپەيدi. ماعان باۋىرلارىمىزدىڭ بiرەۋi جاقىن كەلدi. بiر اياعى قاتتى اقسايدى ەكەن. لاگەردە جارالانىپتى. وق اياقتا قالعان. ول ماعان جىلاپ تۇرىپ، قۇتقارۋىمدى ءوتiندi. ايتپەسە ەرتەڭ اتىپ تاستايتىنىن ايتتى.
"ەرتەڭ اتاتىنىن قايدان بiلدiڭ؟" - دەيمiن مەن.
ول بىلاي دەدi: "ەرتەڭ بiزدiڭ توپ مونشاعا بارادى. مەنiڭ دە بارۋىم كەرەك. ال مەنiڭ حالiم مىناۋ، اقسايمىن عوي، "سترويدا" جۇرتپەن قاتار جۇرە المايمىن، ولاردان قالسام، جولدا اتىپ تاستايدى... ەگەر مونشاعا بارماي قالسام، "يزولياتورعا" جiبەرەدi, وندا دا - ءولiم. قۇتقارا گورiڭiز"...
ەندi مەن سiزگە وزiمە قاتىستى بولعان جايتتى ايتىپ بەرەيiن.
20-قازان كۇنi تاڭەرتەڭگi ساعات 8-دەر شاماسىندا بiز وفيتسەرلەر كازينوسى باعىتىنا قاراي كەلە جاتتىق. بiز تۇراتىن باراق پەن كازينو اراسى بiر شاقىرىمداي جەر. جول ورمان iشiمەن وتەدi. بiزدi ارقاشان بiر ۋنتەر-وفيتسەر قورعاپ ءجۇردi. ادەتتەگiدەي سوقپاق جولمەن قازداي تiزiلiپ ءجۇرiپ كەلەمiز. مەن احمەد تەميرمەن بiرگە سوڭعى جاقتا ەدiم. كەنەت الدىمىزدان ۆەلوسيپەد مiنگەن بiر سولدات (ەس-ەس-مان) شىعا كەلدi. ول دا بiزدiڭ سوقپاقپەن ءجۇرiپ كەلەدi ەكەن، قاراما-قارسى كەزدەسiپ قالدىق. ونىڭ بۇرىلماي تۋرا تارتاتىنىن بايقاعان سوڭ، بiر جاعىما قاراي ىعىسا بەردiم. ايتسە دە ول مەنi ۆەلوسيپەدiنiڭ رۋلiمەن جەڭiل قاعىپ ءوتتi. سوسىن بiرنەشە قادامداي جەرگە ءوتiپ بارىپ ۆەلوسيپەدiنەن ءتۇستi دە، ماعان كەلiپ اتى-ءجونi جوق ايقايلاي باستادى. مەن قارىما بايلانعان شۇبەرەكتi كورسەتتiم، ول مەنiڭ جۇزiمە باعجيا قاراپ، جۇدىرىعىن كوتەرگەن بويى بار پارمەنiمەن بەتiمنەن پەرiپ كەپ قالدى. تاعى دا ۇرماق بوپ وقتالىپ بارىپ، جىنىن شاشقان كۇيi ءارi كەتتi. مەن ورنىمنان تۇرىپ، قورعاۋشى ۋنتەر-وفيتسەردi شاقىردىم. ءسويتiپ، ونىمەن بiرگە الگi سولداتتى iزدەۋگە شىقتىق. مەنiڭ جولسەرiگiم، قاقتىعىستىڭ كۋاسi احمەد تەمير قورقىپ، العا جۇگiرiپ كەتتi. باراقتاردىڭ بiرiنەن بiز ول سولداتتى تاپتىق. قورعاۋشى "ۋنتەرiمiز" بەن تاعى بiر وفيتسەر ماعان قول جۇمساپ، بالاعاتتاعان سولداتتى سىباي باستادى، اراسىندا مەنiڭ كوميسسيا مۇشەسi ت.ب. ەكەنiمدi ايتىپ جاتىر. سولدات وعان قارايتىن ەمەس، ءوزiنiڭ قۇقىعىن بiلدiرiپ بەت باقتىرمايدى. بولماعان سوڭ، ونى كەزەكشi وفيتسەرگە جiبەردi. بiر ساعاتتان كەيiن ونى ماعان جiبەرiپتi. كەلiپ كەشiرiم سۇرادى. "مەن سiزدi ەۆرەي ەكەن دەپ قالىپ ەدiم", - دەگەندi ايتتى.
"ەۆرەيلiكتiڭ" بۇل جەردە ەشقانداي قاتىسى جوق. ول مەنەن ەۆرەي "پوۆيازكاسىن" كورگەن جوق قوي. مەنiڭ كiم ەكەنiمدi ايتقاندا دا، قاتەلiگiن مويىنداماعان بولاتىن. ەۆرەيمەن شاتىستىرىپ، سول ءۇشiن عانا ۇرعان بولسا، ولاي ەمەس ەكەنiن بiلiسiمەن تاباندا كەشiرiم سۇراماي ما؟ جوق، ول ولاي ەتكەن جوق. مەنiڭ بەينە بiر "ەۆرەيگە ۇقساۋىمنىڭ" بۇل جايتپەن ەشبiر بايلانىسى بايقالمايدى. ماسەلە بۇل جەردە-باسقادا. وكiنiشكە وراي، احۋال تىم قيىنداپ بارادى (ارينە، بiزدەر ءۇشiن). وسى وقيعادان بiر كۇن بۇرىن بiز جەرگiلiكتi كينوعا باردىق. سەانستىڭ الدىندا گەرمانيانىڭ بارلىق كينولارىنداعىداي دىبىس كۇشەيتكiش ارقىلى جابايى ازياتتار تۋرالى، باتىستىڭ تىنىشتىعىن بۇزىپ، مادەنيەتiنە قاۋiپ ءتوندiرiپ وتىرعان بولشەۆيكتiك جۇقپالى دەرت يەلەرi تۋرالى ايتىپ جاتتى. وسى كiرiسپەدەن كەيiن ەكراندا "ازياتتار" اراسىنان ادەيi تاڭداپ الىنعان كەسكiن-كەيiپتەرi كەلiسپەيتiن اش-جالاڭاشتار، توبىرلار كورسەتiلە باستايدى... - مiنەكي، قاراڭىزدار، - دەيدi دىبىس كۇشەيتكiشتەگi داۋىس، - بولشەۆيزم مەن سوۆەت وكiمەتiنiڭ تiرەكتەرi, "پلۋتوكراتيانىڭ" وداقتاستارى وسىندايلار...
مىناداي راديوحابارلامانى تىڭداعاننان كەيiن لاگەرلەردە بiزدiڭ باۋىرلارىمىزعا دەگەن تەرiس كوزقاراستىڭ سەبەبi "تۇسiنiكتi" بولا باستادى. ەگەر ورىس بولشەۆيزمنiڭ سۇمدىق دەرتiن تاراتىپ جۇرگەندەر وسىلار بولسا، ارينە نەمiس سولداتى كەز كەلگەن جەردە ولاردان باتىس وركەنيەتi مەن ءوزiن اراشالاۋعا مiندەتتi...
مەن بولسام، مiنە، وسى "ورتاازيالىقتىڭ" وكiلiمiن. دەبيتسادا كۇن سايىن ەكراننان الگiندەي ناسيحاتتى تىڭداپ جۇرگەن ەس-ەس-ماننىڭ قايداعى بiر "ازيات" ءوزiن الىستان كورگەن بويدا-اق تاق تۇرىپ قۇرمەت كورسەتiپ، جولدان تەز شىعىپ كەتپەگەنiنە نارازىلىعى ورىندى دا بولۋى ىقتيمال. اشۋىنىڭ شەكتەن شىعۋى، بالكiم، سودان. سوندىقتان دا مەن ەس-ەس-ماننىڭ بۇل جەردە ەشقانداي كiناسi جوق دەپ ويلايمىن. دەبيتسادا بۇل جونiندە ايتتىم دا، بارiنەن، سونىڭ iشiندە شتاب باستىعىنان دا بۇل سولداتتى جازالاماۋلارىن سۇرادىم...
وسى بiر كiشكەنتاي وقيعا بiزدiڭ اسكەري تۇتقىندار قاسiرەتi نەدەن شىعىپ جاتقانىن ۇقتىرىپ تۇرعانداي. ولاردىڭ قايعى-قاسiرەتiن، لاگەر قاقپاسى الدىندا اتىپ تاستالعانداردىڭ مايiتتەرiن كورگەندە، مەن وزiمە تيگەن سوققىنى ۇمىتۋعا تىرىستىم...
بiزدiڭ اسكەري تۇتقىندار قولىنداعى جاقسى ۋادەلەرگە تولى ۇندەۋ-پاراقتاردىڭ، شىنتۋايتىنا كەلگەندە، ەشبiر ءمانi جوق بولىپ شىقتى. دەمبيتسادا مەن بiر وفيتسەرگە وسى ۇندەۋدi كورسەتiپ ەدiم، ول ەشبiر ويلانباستان قىسقا عانا جاۋاپ بەردi: "اسكەري تۇتقىن بولعان ءاربiر ەۆرەيدiڭ دەرلiك قولىندا تاپ وسىنداي ۇندەۋ بار، سوندىقتان وعان ءمان بەرۋدiڭ قاجەتi جوق...".
بiز بۇل ۇندەۋلەرگە ولاي قاراي المايمىز.
مiنە، دەمبيتساداعى جاعداي وسىنداي. وزگە لاگەرلەردە كورگەندەرiمiز دە وڭىپ تۇرعان جوق، بiراق بۇنىمەن سالىستىرۋعا بولمايدى. دەمبيتساداعى اسكەري تۇتقىنداردىڭ جالعىز عانا ءوتiنiشi "وزگە لاگەرگە اۋىستىرسا" دەيدi. باسقا ەشتەڭە دە سۇرامايدى. "اتىپ تاستايدى" دەگەن قورقىنىش بويلارىن بيلەپ العان. "بiزدi ياروسلاۋعا اپارسا ەكەن" دەپ جالىنادى ولار.
بۇلار ياروسلاۋعا جەتكiزiلدi مە، جوق پا، بiلمەدiم. لاگەر كومەندانتى مايور زاحس تۇسiنiگi بار ادام سەكiلدi كورiنiپ ەدi. دەمبيتسانىڭ اسكەري تۇتقىندارىنان قانشاسى تiرi قالدى ەكەن...

* * *

قىمباتتى ۆالي، بiز سۇمدىق اۋىر جاعدايدامىز. اسكەري تۇتقىن بولعان باۋىرلارىمىز حالقىمىزدىڭ بولشەۆيكتەر بيلiگi قول استىندا قۇرىپ بارا جاتقانىن، ۇلت رەتiندە جويىلىپ بارا جاتقانىن جەتكiزiپ جاتىر. بiز بۇل تۋرالى بۇرىن دا بiلگەنبiز، 20 جىلدان استام ۋاقىت بويى بولشەۆيزمگە، ونىڭ بiر قارۋى ورىس بولشەۆيزمiنە قارسى تىنباي كۇرەس جۇرگiزiپ كەلەمiز.
بiز مۇنداعى لاگەرلەردەن ءوز حالقىمىزدىڭ، قۇلدىق بۇعاۋىنان ارىلماعان بايعۇس وتانىمىزدىڭ ۇلدارىن كورiپ وتىرمىز...
تۇركiستاندىق اسكەري تۇتقىندار، مەنiڭ ويىمشا، گەرمانيا قولىنداعى اسا ماڭىزدى كاپيتال بولىپ تابىلادى.
مىڭداعان تۇركiستاندىقتاردى ولارعا تاعدىردىڭ ءوزi جەتكiزiپ وتىر. بۇل اسكەري تۇتقىندار اراسىندا بولشەۆيزمنiڭ بiتiسپەس قارسىلاستارى جەتكiلiكتi. ولاردان جاڭا دەموكراتيالىق الەمدiك ءتارتiپ جولىنداعى تاماشا كۇرەسكەر-ناسيحاتشى مامانداردى دايارلاۋعا بولار ەدi. ەگەر جاعداي وزگەرمەسە، كينو ەكراندارىنان "ورتازيالىق جابايىلارعا" قارسى ۇگiت جالعاسا بەرسە، ونىڭ ناتيجەلەرi دەمبيتساداعىداي وقيعالارعا اكەلiپ سوقتىرىپ وتىرسا، وندا مەن مۇنىڭ سالدارى بiز ءۇشiن عانا ەمەس، بiزدiڭ حالقىمىز - بiزدiڭ ەلiمiز ءۇشiن دە قاتەرلi مە دەپ قورقامىن...
بiزدە ءوزiمiز ءجۇرiپ كەلە جاتقان جولدان باسقا جول جوق. بiز وعان ءوز حالقىمىزدى ارقاشان ۇندەۋمەن كەلەمiز. ايتپاقشى، پاگەگەندە جانە دەمبيتسادا "ياش تۇركiستاندى" وقىعاندار دا كەزدەستi. ولاردىڭ ەكەۋi (بiرi - جازۋشى، ەكiنشiسi - ۇستاز) ماعان بىلاي دەدi:
- سiز بiزدi ۇنەمi ەۋروپاعا بەت بۇرۋعا ۇندەپ كەلەسiز. مiنە، - ەۋروپاڭىز. بiز سوندا تۇرمىز. كورiڭiز ەندi, ولار بiزگە قالاي قارايتىنىن...
يا، بiزدە انتيسوۆەتيزمنەن باسقا جول جوق. سوۆەتتiك رەسەيدi, ورىس بولشەۆيزمiن جەڭۋدەن ارتىق تiلەك جوق. بۇل جول بiزدiڭ ەركiمiزدەن تىس گەرمانيا ارقىلى سالىندى. ول جانە - دەمبيتسادا اتىلعاندار مايiتiنە تولى.
بiزدiڭ مiندەتتەرiمiز اۋىر، قىمباتتى ۆالي. بiراق بiز العان جولىمىزدان قايتپايمىز، ءوز مiندەتتەرiمiزدi جۇزەگە اسىرۋدى ودان ءارi جالعاستىرا بەرەمiز.
دەمبيتساداعى سۇمدىق وقيعالاردان كەيiن باسقاسىنىڭ ءبارiن ۇمىتۋ كەرەك دەپ بiلەمiن. ويتكەنi بۇل سۇمدىقتىڭ قاسىندا وزگەسi ويىنشىق بوپ قالدى. ۋكرايندىق دiندارلاردىڭ لەمبەرگتە اشتىقتان زارداپ شەككەن تۇركiستاندىقتاردى "تاماقتارىڭ جاقسارادى" دەپ سەندiرiپ، مويىندارىنا كرەست تاققاندارى دا ەندi مۇنىڭ قاسىندا تۇككە تۇرعىسىز نارسە سەكiلدەنiپ كورiنەدi.
بەيشارا تۇركiستاندىقتار سونى تاعىپ ءجۇردi عوي...
ادامداردىڭ باقىتسىز، شاراسىز جاعدايلارىن جالداپتىقپەن پايدالانۋ - ادامگەرشiلiكتiڭ ەڭ بiر ۇساقتاعان ءتۇرi بۇل. مۇنى جانە "باتىس مادەنيەتiن قورعاۋ ءارi ورتازيالىق جابايىلاردى ادام قىلۋ" دەپ وتىر... مۇنىسىن بiلمەسەك، بۇل جايدى تiپتi ەلەمەۋگە دە بولار ەدi.
ەسiڭiزدەن شىعارماڭىز، ۆالي، بۇلاردىڭ ءبارi تەك وزiڭiزگە عانا ارنالىپ جازىلىپ وتىر.
CARTON II. Dossier 4. ر. 1-11. تولنۇسقا. ماشينكالىق جازبا. ورىس تiلi.

«تۇركىستان» گازەتى. №17 (823) 29 ءساۋىر