ەتەگى باياناۋىلدىڭ جايما تاۋىمەن ورالعان، ەكىنشى ەتەگى Cەمەيدىڭ شالعايداعى

قاراۋىلىمەن تۇيىقتالعان، ەندى ءبىر ەتەگى بۇقار جىراۋ اۋدانى ارقىلى وتەتىن شۇبالاڭ كۇرە جولمەن شەكتەسكەن ارقانىڭ كەربەز سۇلۋ قۇت مەكەنى – قارقارالى. شايتانكولدىڭ قۇدىرەتىنە تابىنىپ، باسسەين كولدەردىڭ تاڭعاجايىپ تۇرلەرىنە تامسانىپ، بيىك شىڭداردىڭ بەلەستەرىنە قيالدانىپ، جان بىتكەننىڭ ءبارىن وزىنە شاقىرىپ تۇراتىن عاجايىپ سۇلۋلىقتىڭ ءتاج ورداسى قارقارالى – قازاقتىڭ شەجىرەلى تاريحى. عاجايىپ سۇلۋلىقتىڭ قاق تورىندە، ەلورداداعى «بايتەرەكتەي» اينالاسىنا نۇر شاشىپ، شاپاعاتىن تيگىزىپ تۇرعان كيەلى مەكەن – قاسيەتتى قارقارالى قالاسى. مىنە، بيىل قارت قارقارالى 190 جاسقا تولىپ وتىر. كەنت تاۋلارى مەن قارقارالىنىڭ باۋرايىندا قاشان توي ءبىر تارقاعان ەمەس. كەڭ دالانى كوگىلدىر تاۋلارى مەن تاڭعاجايىپ كولدەرمەن بوكتىرىپ جاتقان قارقارالى بۇعان دەيىن داۋىلپاز اقىن قاسىم امانجولوۆتىڭ 100 جىلدىعىن، ءانشى، سازگەر ءمادي ءباپيۇلىنىڭ 125 جىلدىق مەرەيتويلارىن اتاپ وتكەن بولاتىن. ەندى، مىنە، ارادا بىرنەشە جىل سالىپ قاسيەتتى مەكەن جان-جاقتان قوناقتارىن شاقىرىپ، تاعى دا ءبىر كەزەكتى ۇلكەن شارانى، قارقارالىنىڭ 190 جىلدىعى مەرەيتويىن، دۇبىرلەتىپ وتكىزبەك.

قارقارالى – شەجىرەلى تاريح

وبلىس ورتالىعى قاراعاندىدان شىلبىرداي شۇباتىلىپ، شيراتىلا شىعاتىن كولىكتەردىڭ بارلىعى كوكپەكتى مەن بوتاقارانى ارتقا تاستاپ، سولتۇستىك-شىعىستى بەتكە الىپ كوسىلە تارتادى. ول جاقتا ەرتەدەن ىرگەسى بولىنبەگەن، قويى قورالاس، ادامى ارالاس ەكى قۇداندالى الشىنباي مەن قۇنانبايدىڭ قۇتتى ەلى بار. وسى قاراعاندىدان شىققان تاقتايداي جوسىلعان كۇرە جولدىڭ سوڭعى نۇكتەسى قارقارالى قالاسىنا كەلىپ اياقتالادى. قارقارالى – ەشبىر قالاعا ۇقسامايتىن، وزىندىك كەسكىن-كەلبەتى، ساۋلەتتىك وزگەشەلىگى، باي تاريحى بار ورتالىق. ءبىر قالانىڭ ءوزى - مىڭداعان تۋريستەرگە جادىگەرىن ۇسىنا الاتىن ەسكپوناتى كوپ ورتالىق. تاريحقا كوز جۇگىرتسەك، قۇلا تۇزدە قۇلان، ارقار جايىلىپ، ورمان-توعايىمىزدا ايۋ مەن بۇلان جورتقان زامانداردا بۇل وڭىردە جەر بەتىندەگى ەڭ العاش مەكەندەگەن ادام بالاسى بولعانى بەلگىلى. ءتىپتى، جىرتقىش جانۋاردىڭ ەڭ العاشقى تۇقىمداسى دينوزاۆرلاردىڭ بولعانىن دا تاريح اقيقاتتادى. وعان دالەل – قالا باسىنداعى «سۋىق بۇلاق»، ء«ۇش ۇڭگىر» قازبا ورىندارى. ءتىپتى، شەجىرەلى كەنت تاۋلارىنىڭ ماڭىنداعى تالدى قورىمىنان تابىلعان «التىن ادام» جادىگەرى دە – كونە ساق، عۇن تايپالارىنىڭ داۋىرلەۋ كەزەڭىنىڭ بەلگىسى. سول تۇستاعى جارتى الەمدى جايپاعان ۇلى بابالارىمىزدىڭ قۇتتى مەكەنى دە قارقارالى بولعانى – ايعاقتى تاريح. سونداي-اق سوڭعى ارحەولوگيالىق قازبا جۇمىستارى جۇرگەن بەلدەۋتاستىڭ دا قۇپياسى ساق، عۇن مادەنيەتىنەن باستاۋ الىپ، بۇگىندە وتكەننەن سىر شەرتىپ تۇر. كەيىن قارقارالى قالاسىنىڭ العاشقى ورناۋ كەزەڭىندە ۋەزد وكرۋگىنە ورىس مۇجىقتارىنىڭ كوزى ءتۇسىپ، العاشقى ورىس كوپەستەرى مەن شارۋالارى كەلە باستادى. قالا قۇرىلىسىنىڭ العاشقى كەزەڭىندە ورىس اسكەريلەرى مەن ورىسشا ساۋاتتى كازاكتار كوپتەگەن ءۇي تۇرعىزىپ، تىرشىلىك قاۋىمىنا ەتەنە ارالاسىپ كەتتى. تاعدىرلارى بىتە قايناسقان حالقىمىز ولاردى باۋىرىنا باسىپ، بىرگە تاتۋ-ءتاتتى عۇمىر كەشىپ، ايالى الاقاندارىن ايامادى. ورىس مۇجىقتارىنىڭ قالاداعى قىزىل كىرپىشتەن سوققان ۇيلەرى ءالى دە سول ءباز قالپىندا ساقتاۋلى. ونداي ۇيلەردى قارقارالىدان كوپتەپ كەزدەستىرۋگە بولادى. مىنە، شەجىرەلى قارقارالى تاريحى وسىلاي جالعاسا وتىرا، تاۋەلسىزدىكتىڭ ارقاسىندا قازاقستاننىڭ ەڭ تاڭعاجايىپ، سۇلۋ دا عاجاپ، قاسيەت قونعان مەكەنىنە اينالدى.

قارقارالى تالانتتارى

قاسيەتتى قارقارالى توپىراعى – نەبىر تالانتتار مەن دۇلدۇلدەردى، جەزتاڭداي، كۇمىس كومەي انشىلەردى، وت اۋىزدى، وراق ءتىلدى شەشەندەر مەن ادەبيەت مايتالماندارىن، قالىڭ ەل بىرلىگىنىڭ تۋىن كوتەرگەن قوعام قايراتكەرلەرىن دۇنيەگە اكەلگەن قاسيەتتى توپىراق. كەشەگى ىقىلىم زاماندا ءۇش ءجۇزدى اۋزىنا قاراتقان، ادىلەتتى ءبىتىم ايتىپ، ەلدىڭ بىرلىگىن ويلاپ، قازاققا قورعان بولعان اتاقتى قاز داۋىستى قازىبەك بي، باي-شونجارلاردىڭ وزبىرلىعىنا قارسى نايزاعايداي ءۇن قاتقان، ەرجۇرەك اقىن-سازگەر ءمادي ءباپيۇلى، شەرتپە كۇيدىڭ اتاسى تاتتىمبەت، وت اۋىزدى، وراق ءتىلدى كەنجە بي، اقىن شوجەنىڭ تۋعان جەرى. XX عاسىردىڭ باسىندا قازاقستاندا جاڭا ۇكىمەت ورناتۋ جولىندا ايانباي كۇرەس جۇرگىزگەن، ۇلتىمىزدىڭ ءبىرتۋار قوعام قايراتكەرلەرى نىعمەت نۇرماقوۆ، جاقىپ اقباەۆ، ءالىمحان ەرمەكوۆ، مادىعالي ءتاتىموۆ، قازاق ءان ونەرىن الەمگە پاش ەتكەن، حالىق اندەرىن پاريج ساحناسىندا اۋەلەتكەن امىرە قاشاۋباەۆ، جەزتاڭداي ءانشى جۇسىپبەك ەلەبەكوۆ، داۋىلپاز اقىن قاسىم امانجولوۆ، حالىق جازۋشىسى ءالجاپپار ابىشەۆ، حالىق قاھارمانى، تۇڭعىش قازاق عارىشكەرى توقتار اۋباكىروۆتەر – قارقارالى توپىراعىنىڭ تۋمالارى.

قارقارالى – جەر ءجانناتى

«قارقارالى» ءسوزىنىڭ شىعۋ تاريحى تۋرالى دەرەكتەر دە، تاريحي ءافسانالار دا كوپ. شەجىرەلى قارت قارقارالىنىڭ كەربەز دە سۇلۋ، كورىكتى تاۋلارىنىڭ الىستان قاراعانداعى ءپىشىنى قازاق ايەلدەرىنىڭ ءداستۇرلى باس كيىمى قارقاراعا ۇقساپ كەلەدى. سوندىقتان قالانىڭ وسىلاي اتالۋى دا دالەلدى پىكىر سياقتى. بىراق الماتى قالاسىنىڭ ەتەگىندەگى قارقارا جەرى دە وسى اتاۋدىڭ ماعىناسىن اشىپ تۇرعانداي. سوندىقتان كوپ دەرەكتەردە كەزدەسەتىن قارقارا اتاۋىن كوبىنە وسى قارقارا جەرىنە تەلىپ كەلەدى. «قارقارا» ءسوزىنىڭ ەندى ءبىر ماعىنالىق سيپاتى ء«تاج» ماعىناسىندا. ەرتەدە ەل بيلەگەن كوسەمدەردىڭ، حانداردىڭ باسىندا قارقاراسى بولعان. ەندەشە سارىارقانىڭ سايىن دالاسىنداعى بۇل تاۋلار حاننىڭ باسىنا كيگەن التىن ءتاجى سياقتى، قارقاراداي بولعان سوڭ، بۇل ءوڭىر حالىق اۋزىندا قارقارالى ءوڭىرى اتالىپ كەتۋى ابدەن مۇمكىن. ويتكەنى قارقارالى تاۋلارى – تىم ەرتە داۋىردە تۇزىلگەن تاۋلى قىرات. دەي تۇرعانمەن قارقارا اتاۋىن قويا تۇرىپ، «قارقارالى» دەگەن ءسوزدىڭ ۇعىمىن اشاتىن بولساق، ءبىز، ارينە، كونە قالانىڭ ءوزىن، ونى قورشاي بىتكەن اسەم تابيعاتتى دا ايتامىز. ولاي دەيتىنىمىز – بار سۇلۋلىق پەن اسەمدىكتى بويىنا جيناعان بۇل ءوڭىردى تالاي اقىن جىرعا قوسقان.

«اتىڭنان اينالايىن، قارقارالى،

سەنەن بۇلت، مەنەن قايعى تارقامادى، – دەپ ءمادي بابامىز جىرلاپ كەتسە، ۇلى جازۋشىمىز ءسابيت مۇقانوۆ «سۇلۋشاش» پوەماسىن جازىپ قالدىردى. سىرباز اقىن سىرباي ماۋلەنوۆ قارقارالىدان العان اسەرىن كەرەمەت ولەڭ جولدارىمەن سۋرەتتەپ بەرگەن:

تاۋلار، تاۋلار قاشانعى قاسقا الىپتار،

مەندەي سەنى سەزدى مە باسقا جۇرتتار.

اق شاشتى اجەم سەكىلدى تۇرىپ الدى

قارقارالى باسىندا اقشا بۇلتتار.

سارىارقانىڭ توسكەيىندە كۇن نۇرىنداي توگىلىپ تۇرعان، مۇنارتقان كوگىلدىر تاۋلار، مارجانداي سۇلۋ كولدەر، كونە زاماننان كەلە جاتقان اسەم تاڭعاجايىپ ورماندار جەر بىتكەننىڭ ءجانناتىنداي. بيىك تاۋلار مەن قۇز جارتاستار ءتۇرلى ءتۇستى فورماعا ەنىپ، الىستان جانىڭدى جاۋلاپ الاتىن قيالدارعا شاقىرىپ تۇرادى. ناعىز ارمان قۋعان بالالىقتىڭ بال شاعى وتەر قۇتتى ورىن با دەرسىڭ. بۇل تاۋلارعا قاراپ، شابىت الىپ، قۇلشىناتىن سياقتىسىڭ. اسىرەسە قارقارالىنىڭ سيمۆولىنا اينالعان «جيرەنساقال» شىڭىن كورىپ، بويىڭداعى قۇدىرەت پەن شابىت تاۋ سىلەمدەرىنە ءوزىڭدى شاقىرعانداي كۇيگە ەنگىزەدى. بۇنداي بيىك شىڭداردىڭ قاتارىنا بۇعىلى، شاڭكوز، كوكتوبە قۇزدارىن قوسساڭ دا ازدىق ەتپەسى انىق. قارت التايدىڭ بەسبوعداسى مەن الاتاۋدىڭ ءحاڭتاڭىرى شىڭدارى بيىك بولىپ كورىنگەنىمەن، قارقارالى تاۋ-قۇزدارىنىڭ تاريحىنا ولاردىڭ شەجىرەسى جەتپەس. ءتىپتى، قارقارالى قالاسىنان وڭتۇستىك-شىعىسقا سوزىلىپ جاتقان كەنت تاۋلارى، ال ودان شىعىسقا قاراي بالقانتاۋ سىلەمدەرى ەرتە تەحتونيكالىق تاۋ ءتۇزىلۋ جوتالارىنان قۇرالعان. ولار دا – بويلارىنا جيناعان، تالاي تاريحي شەجىرە تۇنعان سۇلۋ مەكەن. بۇعىلىنىڭ باسىنداعى ەرەكشە جاراتىلعان تابيعي قۇبىلىس – شايتانكول. بۇل كول تۋرالى اڭىزدار مەن ولەڭ-جىرلار دا كوپ جازىلعان.

ءسابي كوڭىل، جولداس ەرتىپ قاسىڭا،

سوندا بار دا، ءمىناجات قىل تاسىنا.

كولگە اينالىپ ءبىر پۇشپاعى اسپاننىڭ،

اعىپ تۇسكەن قارقارالى باسىنا، – دەپ ۇلى اقىنىمىز قادىر مىرزا ءالي جىرعا قوسسا، «شايتانكول – عاشىقتار مەكەنى»، – دەپ سەرىك اقسۇڭقارۇلى انگە قوسقان، قاسيەتتى دە كيەلى، جۇمباق قۇبىلىس. شايتانكول – ءوزىنىڭ تابيعي جاراتىلىس ەرەكشەلىگىمەن ەرتەدەن اسەمدىك پەن سۇلۋلىقتى قاستەرلەگەن قاۋىمعا شابىت بەرگەن، قۇتتى مەكەن. شايتانكول بۇل وڭىردە جالعىز ەمەس. ءدال وسىنداي تاۋدىڭ بيىك شىڭدارىنداعى تۇزىلگەن كولدەر رەتىن ازدى-كوپتى باسسەين كولدەر تىزبەكتەيدى. بيىك تاۋدىڭ باسىندا، قابىرعالارى ءتىپ-تىك بولىپ، قولمەن قويعانداي جارتاستارمەن كومكەرىلگەن كولدەر، شىنىندا دا، تابيعي باسسەين ءتارىزدى. شايتانكول مەن باسسەين سياقتى كوپتەگەن ۇلكەندى-كىشىلى كولدەردى كوك تاۋلاردىڭ ادام اياعى باسپاعان بيىك شىندارىندا ءجيى كەزدەستىرۋگە بولادى. قارقارالى تاۋ سىلەمدەرىنىڭ تاڭعاجايىپ كەرەمەتتەرىن تىزبەلەي بەرەتىن بولساق، ءبىزدىڭ دە جازىپ وتىرعان قالام قۇدىرەتىمىز اياقتالا قويماس. كوگىلدىر تاۋلاردىڭ ءوز قاينارىنا بۇككەن تاريحي شەجىرەلەرى ءالى دە ۇرپاققا قۇپيا بولماق.

التىنبەك قۇمىرزاقۇلى

Abai.kz