تۇتقىنداعى توزاق قيناۋىنا توزە مە، جوق پا، ونى ءبىر جازمىش بىلەر. الايدا ءوزى ءۇشىن باسىن اجال بايگەسىنە تىككەن قايىم مۇحامەدحانوۆ شىداعان، تۇرمەدەن بوساعان بەتتە ونىڭ وزىنە ايتىپ بەرگەن تومەندەگى ەستەلىكتەگى:

«– ءاي، قايىم، سەندەردىڭ تۇرمەدەگى جاعدايلارىڭ قالاي بولدى؟ قانداي ءادىس- تاسىلدەرمەن سۇراپ تەرگەدى، قينامادى ما؟،– دەپ اباقتى ءومىرىنىڭ شىندىعىن بىلگىسى كەلدى.

مەن قارسى سۇراق قويعىم كەلدى دە، اۋەلى مۇحاڭنىڭ وزىنەن سۇرادىم.

– ءسىزدىڭ 1930 جىلى تاشكەنتتە ۇستالعاندا جاعدايىڭىز قالاي بولدى؟– دەدىم.

 مۇحاڭ ءبىر كۇرسىنىپ الدى دا، ورىندىعىنا شالقايا ءتۇسىپ، باياۋ باستان وتكەن وقيعاسىن ويلانىپ الدى دا، قوڭىر داۋسىمەن:

– وندا بىزدەر، ۇلتشىلار، ءبارىمىز ۇلكەن ءبىر ۇيدە جاتامىز. توسەك-ورنىمىز تازا، تاماعىمىز ۋاقتىلى بەرىلىپ تۇرادى. ءبىر-بىرىمىزبەن ەركىن اڭگىمەلەسىپ، پىكىر الىسىپ، كەڭەسىپ وتىراتىنبىز. تەرگەۋگە الىپ بارعاندا ازداعان قىسىمدار، قىتىمىرلىقتار بولىپ تۇراتىن. كەيىن الماتىنىڭ تۇرمەسىنە اۋىسقاندا بۇل جاعى جيىلەنىڭكىرەپ كەتتى،– دەپ بارىپ توقتادى.

مەن مۇحاڭنىڭ كوپ بىلۋگە ۇمتىلعان بالا مىنەزدى قىلىعىنا ىشتەي كۇلە وتىرىپ:

– مۇقا، وندا سىزدەر جۇماقتا بولىپسىزدار عوي، ال بىزدەر ناعىز توزاقتىڭ وتىندا كۇيىپ–جانعان اقىرزامان پەندەلەرىنە ۇقسايدى ەكەنبىز. جازىعىمىز جوق بولسا دا، كۇنى-ءتۇنى ۇيىقتاتپاي، اياعىمىزدان تىك تۇرعىزىپ قويىپ تەرگەپ، ول از بولعانداي، ۇرسىپ-جەكىرىپ، ساتىپ العان قۇلىنداي اقىرا قورلاعانىن قايتەسىز. سوندا ايتارى: «مىنا قاعازعا قول قوي»،– دەپ وزدەرى جازىپ كەلگەن نۇسقاسىن ۇسىنادى. «قول قويساڭ بولدى، سەنىڭ بىزگە كەرەگىڭ از، ۇيىڭە كەتە بەر. بىزگە كەرەگى – مۇحتار اۋەزوۆ. سول تۋرالى جازىلعان مىنا قاعازعا قول قوي، قويماساڭ، نە بولارىڭدى ءوزىڭ بىلەسىڭ،– دەپ اكىرەڭدەيدى.

وتىرىك انىقتاماعا قول قويماۋعا بەكىندىم. ول كەزدە جاسىم وتىزدان اسقان، كۇش-قايراتىم بويىمنان قايتپاعان كەزىم. الداعى كۇندەردە نە بولار ەكەن دەپ الاڭداۋلىمىن. تەرگەۋشىلەر ءبىر كۇنى مەنى ءبىر جەكە بولمەگە قاماپ كەتتى. ىشىندە ەش نارسە جوق. تەك قانا ورتاسىندا تۋرنيك قۇرۋلى تۇر. بۇل نە، مەنى تۋرنيك ويناسىن دەپ قويعان با دەپ تاڭداندىم. بايقاسام، ءبىر ۋاقتاردا بولمەم قاتتى جىلىنىپ، بىرتە-بىرتە ىسىپ بارادى. تابانىم كۇيىپ بارادى. ساسا باستادىم. نە قىلارىمدى بىلمەي داعدارىپ تۇرىپ، جان قىسىلعان سوڭ قۇرۋلى تۇرعان تۋرنيككە اسىلا كەتتىم. كوپ تۇرۋعا قولىم شىداماي بارادى. تۋرنيكتەن قولىمدى جىبەرەيىن دەسەم، تابانىم ىستىققا ءتيىپ كۇيەتىنىن سەزىپ تۇرمىن. جاندالباسامەن تۋرنيككە اسىلىپ، قولىم قارىسىپ قالىپتى. ونى مەن ەسىم اۋعاندىقتان سەزەتىن ءحالىم جوق. ءبىز كەزدە وزدەرى كەلىپ مەنى بوساتىپ الىپتى. تاعى دا ەسىم كىرگەن سوڭ «قول قويدىڭ» استىنا الدى. كونبەدىم. ەكى-ءۇش كۇن وتكەن سوڭ تاعى دا «قول قوي» دەپ قىستادى. قاسارىستىم. كونبەگەن سوڭ كەشەگى بولمەمە اپارىپ تاعى دا قاماپ قويدى. بىراق بولمەدە قۇرۋلى تۇرعان تۋرنيك جوق. ءۇي ىسىسا نە لاج ەتەم دەپ ويلانىپ تۇرعاندا، بولمەنىڭ سۋىي باستاعانىن سەزدىم. بولمە سۋىعى ۇدەپ بارادى. ءتىسىم تىسىمە تيمەي قالتىراپ بارامىن. ولمەستىڭ قامىن جاساپ، ءۇيدى اينالا زىر جۇگىردىم. توقتاسام قاتىپ قالامىن، تەك جۇگىرۋ عانا جاندى ساقتاپ قالماق. جۇگىرە-جۇگىرە تالىپ تۇسسەم كەرەك. ەس-ءتۇسسىز جاتقان مەنى تاعى دا وزدەرى سۇيرەپ الىپ شىقتى. شاماسى سىرتتان باقىلاپ تۇرسا كەرەك. ارەڭ دەگەندە ەسىمدى جيىپ، باسىمدى كوتەرسەم، تاعى دا قاعازدى الدىما توسا قويادى. تىستەنىپ تۇرىپ قاسارىستىم. توڭعانىم ءالى تارقاماي ءدىر-ءدىر ەتىپ ازاپتانىپ تۇرمىن. اباقتىداعى تۇراعىما قاراي كەتتىم.

تاڭەرتەڭ تاعى دا تەرگەۋ باستالدى. تەرگەۋشى تۇلكى بۇلاڭعا سالدى. جىلى سويلەپ ءوز باسىڭدى، بالا-شاعاڭدى ويلاساڭشى دەپ قامقورسي ءتۇستى. «مىنا قاعازعا قول قوي دا، بىزبەن قوشتاسىپ، ۇيىڭە كەتسەڭشى»،– دەپ قاعازدى نۇسقادى. پىكىرىمنەن قايتپاسىمدى ءبىلدى دە، بەلگى بەرەتىن تۇيمەسىن باسىپ قالىپ ەدى، ەڭگەزەردەي ەكى جىگىت جەمتىگىن ىزدەگەن توبەتتەي دۇرديە كىرىپ كەلدى. تەرگەۋشى مەنى الاڭداتۋ ءۇشىن سويلەي بەرىپ ەدى، ارتىمدا تۇرعان ەكەۋى قاس-قاعىم ساتتە رەزينكا قاپشىقتى باسىمنان اياعىما قاراي كيگىزىپ جىبەردى دە، مەنى قۇلاتىپ، قاپشىقتىڭ اۋزىن بايلاپ تاستادى. سول ارادا-اق مەنى ۇشەۋلەپ سىرتىمنان تاياقپەن جابىلا ۇرا باستادى. بار بولعانى باسىمدى قورعالاقتاپ، تۇنشىعىپ بارا جاتىرمىن. تۇنشىعۋدان ەسىم اۋىپ قالىپتى... قاپتىڭ اۋزىن اشىپ، مەنى شىعارىپ تاستاعانىن بىلمەيمىن. ەسىم كىرىپ، كوزىمدى اشىپ، ماڭايىما قاراسام: الگى ۇشەۋى ماعان الباستىداي ۇڭىلە قاراپ كۇلىسىپ تۇر. «قاساپشىعا ەت قايعى، قارا ەشكىگە جان قايعى»،– دەگەن وسى ەكەن-اۋ دەپ جاتىرمىن. ۇشەۋى مەنى تۇرعىزىپ الدى دا، باياعى ادەتتەرىنە باسىپ قاعاز بەن قالامدى الدىما قويا قويدى. مەن تۇك كورمەگەندەي تۇرا بەردىم. ۇشەۋى اقىرىپ-باقىرىپ، مەنى جۇدىرىقتاپ، ۇيدەن قۋىپ شىقتى... مىنە، الدىن الا ويلاستىرىلعان نە ءبىر ازاپتىڭ توزاعىنان ءوتىپ، جيىرما بەس جىلعا «حالىق جاۋى» دەگەن ستاتيامەن سوتتالىپ، قارلاگقا جونەلتىلدىم ەمەس پە، مۇقا،– دەدىم»,– دەگەن (م.مىرزاحمەتۇلىنىڭ جازباسى) قيناۋعا ونىڭ شىداس بەرۋى ەكىتالاي ەدى.

تۇرسىن جۇرتبايدىڭ "ۇرانىم - الاش!.." زەرتتەۋ كىتابىنان الىندى.

Abai.kz