ەلىمىزگە كينو ونەرىنىڭ قانشالىقتى قاجەت ەكەندىگىن، ماڭىزدىلىعىن ايتۋ ارتىقتاۋ بولار، سەبەبى، ونى كەز كەلگەن سانالى قازاق ءبىلۋى ءتيىس. كينونىڭ تاريحى، دامۋ جولى، بولاشاعى، ادامزات بالاسىنا تيگىزەر پايداسى مەن تاريحي ماڭىزدىلىعى جايىندا كوپتەگەن عىلىمي جۇمىستار جازىلىپ، ايتىلعان پىكىرلەر مەن اقپاراتتار از ەمەس. بۇل ماقالا ول جايىندا ەمەس. دەگەنمەن، «جەل تۇرماسا، ءشوپتىڭ باسى قوزعالمايدى». كەيبىر ادامدار ءۇشىن «ىزىڭداعان» ماسەلە قۇلاقتى اۋىرتقان بولۋى دا مۇمكىن. «ول» ادامدار ءدال وسى جەردەن باستاپ ارى قاراي وقىماي-اق قويۋلارىنا بولادى («ۋاقىتىمدى ۇنەمدەيمىن» دەسەڭىزدەر).

ء يا، ء«شوپتىڭ باسى» سوناۋ ەگەمەندىك العانعا دەيىن دە، كەيىن دە قوزعالعان بولار، بىراق سوڭعى جىلدارى قانشا داۋىل سوقسا دا، ءوز بەتىمەن قوزعالۋدان قالعان ء«شوپتى» ءتۇرتىپ قوزعالتۋعا تۋرا كەلىپ تۇر. تۇرتپەسكە امال جوق. جەكە باسىمدى بۇگىندە كينوعا قاتىستى ءۇش ماسەلە مازالايدى. ءبىرىنشىسى -  كينو تۋرالى زاڭ، ەكىنشىسى - قازاق كينوسىنىڭ دامۋى جانە ءۇشىنشىسى - اعا بۋىننىڭ جاستارعا دەگەن كوزقاراسى.

بىرىنشىسىنەن باستايىن.

سوناۋ 2008 جىلى، قاتەلەسپەسەم، سول كەزدەگى مادەنيەت ءمينيسترى ە. ەرتىسپاەۆ مىرزا «شاكەن جۇلدىزدارى» كينوفەستيۆالىندە «كينو تۋرالى زاڭ قابىلدانادى» دەپ ۋادە بەرگەن ەدى. ۋادە - ايتىلعان جەردە قالدى. 2011 جىلى ايتەۋىر ءبىر زاڭ قابىلداندى، 2012 جىلدان باستاپ، قولدانىسقا ەنەدى دەگەن... ول ۋادەنى تەك جالعىز دىبىس جازۋ جانە دۋبلياجداۋ ستۋدياسى ىسكە اسىرىپ كەلەدى. قالعانىنىڭ قاۋقارى جوق پا، نيەتى جوق پا، الدە باسقا دا ءبىر سەبەپتەر بار ما ول جاعىن بىلمەدىك. زاڭ شىن مانىندە قابىلداندى ما؟ بۇگىندە ناقتى ەشكىم بۇل سۇراقتارعا جاۋاپ بەرە المايدى. وكىنىشتى. تاعى باسقا زاڭ قاراستىرىپ، قابىلداۋعا شە؟ ۇكىمەتتە ونەر ادامدارى، كينو مايتالماندارىنىڭ تاپشىلىعىنان با ەكەن، الدە باسقا دا ماسەلەلەردىڭ باسىمدىلىعىنان با ەكەن، ۇكىمەت تاراپىنان كينوعا كوڭىل بولەر جان جوق.

ءيا، ۇكىمەت جىل سايىن كينوعا ارنايى اقشا بولەدى. بىراق، ول اقشاعا كىم ءتۇسىرىپ جاتىر، قانداي دۇنيە ءتۇسىرىپ جاتىر؟ نە سەبەپتەن قازاق كينوسىنىڭ جاعدايى ءماز ەمەس؟ مۇمكىن، اقشانى ءبولىپ جاتقان قۇزىرلى مەكەمە نەگىزىنەن ونەرگە، جالپى ماديەنتكە ەش قاتىسى جوق تا شىعار؟! مىسالى، سوڭعى جاڭالىقتارعا كوز جۇگىرتسەك: ەكونوميكا جانە بيۋدجەتتىك جوسپارلاۋ ءمينيسترى ەربولات دوساەۆ: «...جىل سايىن «ەل ارنا» تەلەارناسىنا بولىنگەن 2 ميلليارد تەڭگە بولاشاقتا «24.kz» تەلەارناسىنىڭ تىلشىلەر قوسىنىن اشۋعا جانە ەكى فيلم تۇسىرۋگە جۇمسالماق» - دەپ مالىمدەدى. كىم؟ قالاي؟ نە ءۇشىن؟ تاعى دا ەشكىم ەش نارسە بىلمەيدى.

ەكىنشى سۇراققا كەلسەك.

قازاق كينوسىنىڭ دامۋى تىكەلەي كينومەن اينالىساتىنداردىڭ قولىندا. بۇگىندە ونداي ازاماتتار كوپ. تىم كوپ دەسە دە بولادى. ەكىنىڭ ءبىرى – رەجيسسەر، اكتەر، پروديۋسەر، ت.ب. بىراق، «تالانت ەمەس، تالاپ جانعان» زاماندا وعان دا شۇكىرشىلىك. مۇمكىن، كۇندەردىڭ كۇنىندە «سان – ساپاعا» اينالار. ال، ءدال قازىر، بۇل دا ءبىر پروبلەما. سەبەبى، كەلگەن «كوپشىلىك» ونەردى ەمەس، قالتاسىن ويلايدى، قالتاسىن ويلاماسا اتاعىن ويلايدى (بۇگىندە اتىڭ شىقسا «پوپۋليارنوست» كەلەدى). ىشىندە دىم بولماسا دا، «دىڭعىرلاعان» بوس شەلەكتىڭ دىبىسى كەيبىرەۋلەرگە كادىمگىدەي ابىروي، ماقسات، ارمان... ال، قارنىن جارساڭ باسىنان اسىپ اقتارىلار تالانتتار، تالابىن جاعاتىن جان تاپپاي الەك. سوندا قازاق كينوسىنىڭ دامۋى تەك «قازاقفيلم» كينوستۋدياسىنىڭ موينىنا ىلىنگەن جۇك پە؟ الدە ەلىمىزدەگى جالعىز كينوستۋديانىڭ مونوپولياسى ما؟

بۇگىندە ناعىز اۆتورلىق كينونى دامىتۋعا ۇلەس قوسىپ جاتقان تەك وسى كينوستۋديا. سونىڭ وزىندە اۆتورلىق كينو رەجيسسەرلارىن ساناساڭ، جالعىز قولدىڭ ساۋساقتارى جەتىپ جاتىر. قالعان كينولاردى نە كوممەرتسيالىق كينوعا، نە اۆتورلىق، نە فەستيۆالدىق كينولارعا جاتقىزا المايسىڭ. الايدا، ونىڭ جالعىز ءوزىنىڭ جىل سايىن اعىلىپ كەلەتىن «كينوشنيكتەردى» كينومەن قامتاماسىز ەتۋگە شاماسى جەتپەيدى. ۇكىمەتتەن بولىنەتىن ميلليونداردا جەتپەيدى. بۇل ورايدا جاڭا مەملەكەتتىك كينوستۋديالاردىڭ سانىن كوبەيتۋ قاجەت نەمەسە كينو ماماندىعىن ءتامامدايتىن تۇلەكتەردىڭ سانىن قىسقارتۋ كەرەك دەپ ويلايمىن.

قانشاما تۇلەك!!! قايسى ءبىرىنىڭ ارمانىن ورىنداي بەرەسىڭ. تالانتتىلارى قانشاما، ءجاي تالاپتىلارى (قالتالىلارى) قانشاما. وعان قوسا كينو ماماندىعىنىڭ ماگيستراتۋراسى مەن دوكتورانتۋراسىنا ءتۇسىپ جاتقان جۋرناليست، اكتەر، ءبيشى، ءانشى، ەكونوميستەرى مەن «پريكوليستەرى» دە بار. بارلىعى تەگىس كينو ءتۇسىرىپ، رەجيسسەر بولعىلارى كەلەدى. كەلگەن كاسىبىنە تەر توگىپ، جەمىستى ەڭبەك ەتۋگە كەلگەنى قانشا بولسا، ء«جاي» ديپلوم مەن «پونت» ءۇشىن كەلگەندەرى سونشاما (بۇل جاعداي تەك ونەر وردالارىندا عانا ەمەس، جالپى جوعارعى وقۋ ورىندارىندا دا ورىن الىپ جاتۋى مۇمكىن). دەگەنمەن، ءبارىن قامتۋ مۇمكىن ەمەس. مىنە، وسىندايدا ۇكىمەتكە كومەككە، جارايدى، ۇكىمەت ءۇشىن ەمەس، جالپى كينوعا جانى اشيتىن «قالتالى»، «قاۋقارلى» ازاماتتاردىڭ ۇلەسى زور بولار ەدى. سونداي ازاماتتار تابىلىپ جاتسا... كەرىسىنشە، ولارعا ۇكىمەت كومەككە كەلسە، كينو ونەرىنىڭ جاعدايى جاقسارماي ما. ۇكىمەت ونداي جانداردى قولدايتىنىنا كامىل سەنىمدىمىن. بۇگىندە ءتۇرلى توك-شوۋلاردا، باسپاسوزدە ءبىز تەك تالانتتىلاردىڭ جوعىنا كۇيىنەمىز دە، السىزدىگىنە قاپالانامىز. ال، ولاردىڭ تالانتىن اشۋعا ۇلەس قوسىپ جاتقان ناعىز جاناشىرلار قايدا؟ وسى ورايدا كومەكتى الىستان اربالاماي، جاقىننان دوربالاتساق شە؟ مەنىڭ «الىستان» دەپ ايتىپ وتىرعانىم وتاندىق كينو كەڭىستىگىندەگى ورىن الىپ جاتقان جاڭا تەندەنتسيا – «حالىقارالىق كينورىنوكتار». قازاقفيلم كينوستۋدياسىنا ارتىلعان «جۇكتىڭ» اۋىر بولۋىنىڭ سالدارىنان، كينو تۇسىرىلىمىنە شەتەلدەن دەمەۋشىلەر شاقىرىلىپ، ءتۇرلى حالىقارالىق ستسەنارلىق، جوبالىق كونكۋرستار ۇيىمداستىرىلۋدا. ءبىز بەرمەگەن قارجىلاي كومەكتى تالانتتى جاستار، كورىنگەننىڭ قالتاسىنان الۋعا ءماجبۇر. ال، ول كوسەمدەردىڭ تالاپتارى وزگەشە. ەلىمىزدىڭ ونەرىن دامىتۋعا ەمەس، ەلىمىزدىڭ تالانتتارىن ەلىكتىرۋ ماقساتىندا كەلىپ جاتىر. ەلىككەن جاس «كوسەمدەردىڭ» ويىن ەرەجەلەرىن قابىلداۋىنا ءماجبۇر. سول سەبەپتەن حالقىمىزعا جات دۇنيەلەر ءتۇسىرىلىپ جاتادى. ءيا، بۇل دا ءبىر كومەك، الايدا، تىعىرىقتان شىعۋدىڭ «تۋرا» جولى دەپ قاراستىرۋعا كەلمەيدى. وكىنىشتى. سول سەبەپتەن، «جاقىننان» كەلگەن كومەكتىڭ مادەنيەتىمىزدىڭ، سالتىمىز بەن ءداستۇرىمىزدىڭ تازا كۇيىندە دامۋىنا ماڭىزى زور. 

ءۇشىنشى ماسەلە.

الەمگە ايگىلى كينورەجيسسەر ليۋك بەسسون سوڭعى جىلدارى رەجيسسەرلىق تۇعىردان گورى پروديۋسەرلىك، ستسەناريلەردىڭ اۆتورى قىزمەتتەرىنەن ءجيى كورىنىپ ءجۇر. بىراق، ەسىمىن كىشكەنتاي بالادان، كارى شالعا دەيىن تانيتىن رەجيسسەردىڭ ەكىنشى قىرى ء(بىرىنشى قىرى – ارينە رەجيسسۋرا), ال ءۇشىنشى قىرى: گولليۆۋدتا سوڭعى جىلدارى ءجيى تۇراقتانعان ليۋي لەتەررە، پەر مورەل، وليۆە مەگاتون سەكىلدى رەجيسسەرلاردىڭ قالىپتاسۋىنا جول اشقان بىردەن ءبىر ادام. ليۋك بەسسون بۇل قىزمەتتە «باتىستىڭ» جاس رەجيسسەرلارىنىڭ باعىنا وراي جالعىز ەمەس. الەم كورەرمەندەرىن ءدۇر سىلكىندىرىپ، بار جوعى ون مىڭ دوللارعا تۇسىرىلگەن «پارانورمالنوە ياۆلەنيە» ءفيلمى ميلليونداعان كاسسا جيناپ، جالعاسىن تاۋىپ جاتقانى ەڭ الدىمەن گولليۆۋدتىڭ قايراتكەرى ستيۆەن سپيلبەرگتىڭ ارقاسى. سول كىسىگە وسى ايگىلى ءفيلمنىڭ قىسقا نۇسقاسى كورسەتىلمەگەندە، كينونىڭ جاعدايى ءماز بولماسى انىق. سپيلبەرگ مىرزانىڭ ارقاسىندا دج. دج. ابرامس ەسىمدى رەجيسسەر گولليۆۋدتا كوپ قولداۋ تاۋىپ، بۇگىندە «بلوگباستەرلەردىڭ» رەجيسسەرى اتانىپ ءجۇر. گولليۆۋدتا «جەڭىلىس تاپپاعان پروديۋسەر» اتاعىنا يە بولعان دجەرري برۋكحايمەر مايكل بەي («ارماگەددون»، «ترانسفورمەرى») ەسىمدى رەجيسسەردىڭ جولىنا، «Ren TV» پروديۋسەرى دميتري لەسنەۆسكي ا. زۆياگينتسەۆتىڭ شىعارمالىق جولىنا ەداۋىر ۇلەس قوسقاندارى بەلگىلى.  پيتەر دجەكسوننىڭ دەمەۋشىلىگىنىڭ ارقاسىندا نيل بلومكامپ الەم ەكراندارىنا ەرەكشە ءستيلدى، فورمالى دۇنيەسىن – «رايون №9» فيلمىمەن تانىلىپ، گولليۆۋدتا كوپ ميلليوندى جانرلىق كينو تۋىندىلار تۇسىرۋدە («ەلليزيۋم»). وسى جاس جىگىتتىڭ ينتەرنەتكە ۇسىنعان العاشقى قىسقا مەتراجدى ءفيلمىن سول باياعى ستيۆەن سپيلبەرگ مىرزا كورىپ، گولليۆۋدقا شاقىرعان دەسەدى. مىنە، بۇل كەلتىرىلگەن مالىمەتتەر دەمەۋشىلىك پەن ء«بىر ىستىلىكتىڭ» از عانا مىسالدارى.  وسىنداي ازاماتتاردى ەندى تەك الەم حالقى عانا ەمەس، بۇگىننەن باستاپ ءسىز بەن ءبىز دە بىلەتىن بولدىق. «بولشوي برات» («Big brother» – اعىل.) ستاتۋسىنا يە بولىپ قانا قويماي، بۇكىل الەمگە «ۇلكەن ادام» ەكەندەرىن كورسەتىپ وتىر.  مەن كينو ماماندىعىنىڭ مايىن ءسۇزىپ، سورپاسىن ىشكەن داڭقتى، اتاقتى، ارقا سۇيەر اعالاردى ايتامىن. ءبىزدىڭ ەلدە ءدال وسىنداي ء«ىنىم، باۋىرىم، بالام» دەپ، وزىمەن ەرتىپ، كوتەرىپ جۇرگەندەرى بار ما؟ ول اعالارعا دا پىسىق بولساڭ ءوزىڭ «جابىسىپ» الۋعا تىرىساسىڭ. ول دا قاراپ وتىرساڭ وڭاي ەمەس، وزىنشە ءبىر كاسىپ. ويتكەنى، ساعان دەيىن بىرەۋ ازەر «جابىسقاندىقتان»، وڭاي ايىرىلعىسى كەلمەيدى. كونكۋرەنتسيا! (!!!) ول اعالارىمىزدىڭ جانىنا جولاي المايسىڭ، ءتىپتى ءبىر ءمينيستردىڭ دەڭگەيىندەگى ادامدار سەكىلدى. اينالاسىنداعىلار جولاتپايدى، نە وزدەرى قاشادى... ال، جولىن سىلتەپ، قول ۇشىن بەرىپ، دەمەپ، يىعىنان قاققان «باۋىرلىقتى» سەزىنبەگەن جاستاردا قاتىگەز، ەگويستتىك مىنەز پايدا بولماسىنا كىم كەپىل.

قورىتىندىعا كەلسەك، كينو ماسەلەسىنىڭ ءالى دە وتە وزەكتى ەكەنى انىق. مەن كەلتىرگەن نەگىزگى ءۇش ماسەلەنىڭ ىشىندە سان ساۋال جاتىر. قازاق كينو ونەرىنىڭ بولاشاعى كوپتەگەن سۇراقتارعا تولى. ال، سول سۇراقتارعا دۇرىس شەشىم تابۋ جوعارىدا ايتىلعانداي ۇكىمەت، دەمەۋشىلەر مەن كينوگەرلەردىڭ اعا بۋىنىنا تىكەلەي بايلانىستى. ماسەلەن، ونەر وردالارىنىڭ، سونىڭ ىشىندە «ونەر اكادەمياسى»، «ونەر ۋنيۆەرسيتەتى» مەن «كينو جانە تۆ اكادەميالار دا»  وقىپ جاتقان تۇلەكتەردىڭ وقۋ ورنىن بىتىرگەننەن كەيىنگى جاعدايىنا كوڭىل بولىنسە، ونەر وردالارى جاس كينوگەرلەرىنىڭ، ونىڭ ىشىندە اسىرەسە، رەجيسسەرلەردىڭ ءوسۋ جولىن ءجىتى باقىلاپ، اسا دارىندىلارىن، ناعىز تالانت يەلەرىن كورە ءبىلىپ، سونداي تۇلەكتەردى ونەر ورداسىن بىتىرگەن ساتتە قۇزىرلى ۇكىمەت مەكەمەسىنە – مادەنيەت مينيسترلىگىنە تاپسىرعان جاعدايدا عانا ءبىر جاعىنان ناقتى ناتيجەلەرگە جەتىپ، ەكىنشى جاعىنان ونەرگە ەرىگىپ، «اداسىپ» كەلگەن تۇلەكتەردەن ايىرىلار ەدىك. بۇل بىرەۋدىڭ جولىن كەسۋ ەمەس، قايتا تۋرا جولعا سالۋ دەپ بىلەمىن. وسى ساتتە ونەر وردالارى تىكەلەي مادەنيەت مينيسترلىگىنىڭ قاداعالاۋى مەن قىراعى قاراۋىنا ەنسە، وتاندىق كينو ءوندىرىسىن وركەندەتەر، ەلىنىڭ داڭقىن اسقاقتاتار جاس دارىندىلاردىڭ سانى «اداسىپ» كەلگەندەردەن اناعۇرلىم كوبەيە تۇسەر. ديپلومىن الىپ، وقىعان ءبىلىم ورداسىنىڭ اتىنا، وقىعان ماماندىعىنا كىر كەلتىرىپ جاتقاندارى قانشاما. مىسالى، رەجيسسەر ماماندىعىنا سوڭعى جىلى قىزىعۋشىلىق كوبەيدى. بۇعان سەبەپ، بۇل كاسىپتىڭ ەجەلدەن تانىمالدىلىعى، وزگە كاسىپتەردەن وزىندىك ەرەكشەلىگىمەن قىزىقتىراتىن سينتەزدىك ونەردىڭ شىڭى ەكەندىگى. سوڭعى جىلدارى قازاق ۇلتتىق ونەر اكادەمياسىنىڭ ارنايى ۇيىمداستىرۋىمەن تۇڭعىش رەت قازاق جەرىنە، الەمگە ايگىلى كورشى مەملەكەتتەردەن – رەسەي، امەريكا سياقتى ەلدەردەن كەلگەن كينو، تەاتر، جانە ت.ب. شىعارماشىلىق شىڭداردى باعىندىرعان اتاقتى رەجيسسەرلاردىڭ، اكتەرلەردىڭ، سۋرەتشىلەردىڭ قوناق بولۋى. ول كىسىلەردىڭ كاسىبي بىلىمدەرىمەن، تاجىريبەلەرىمەن ءبولىسۋى. رەسەيلىك ۆگيك سەكىلدى الىپ  ونەر وردالارىنان كەلگەن مايتالمانداردىڭ ەلىمىزدە، اسىرەسە، بەلسەندى جاستاردىڭ اراسىندا كينو رەجيسسۋراعا، جالپى ونەرگە دەگەن  ۇلكەن قىزىعۋشىلىقتارىن تۋدىرىپ، ىنتالارىن جانداندىرۋدا. ال، ءبىر جاعىنان ونىڭ قول جەتىمدى ساتىعا ءتۇسىپ، ىرىكتەۋ دەڭگەيى تومەندەپ، كەيدە قالتالى ازاماتتاردىڭ «اتاعىن» ارتتىرۋشى قۇرال رەتىندە  مايدالانىپ كەتۋىندە.

مىنە، ونەر وردالارىنىڭ نەگىزگى ءرولى وسىمەن ءتامامدالىپ، كەلەسى كەزەكتە ۇكىمەت ۇلەسىنىڭ ءرولى باستالسا..

ەگەر ۇكىمەت ونەر وردالارىنا جوعارى تالاپ قويا وتىرىپ، جۇمىستارىن تىكەلەي بارلاپ وتىرسا، ولاردىڭ ۇسىنعان تۇلەكتەرىنە دەمەۋشىلىك كورسەتىپ، جولدارىن اشسا «قازاقفيلمنەن» كينو، تەلەارنالاردان سەريال نەمەسە دوكۋمەنتالدىق فيلمدەر اپەرۋ ارقىلى قامتاماسىز ەتسە، بۇل دەگەنىمىز، بىرىنشىدەن، جاستارعا ونەر ورداسىنان العان بىلىمدەرىن سىناۋعا مۇمكىندىك. ەكىنشىدەن، وزدەرىنە دەگەن سەنىمدىلىكتەرى مەن تاجىريبەلەرىن ارتتىرۋ. ۇشىنشىدەن، جاس ونەر يەلەرىنىڭ ۇكىمەتكە دەگەن سەنىم ارتتىرىپ، وتاندىق ونەر تۋىندىلارىن كوبەيتىپ، پاتريوتتىق سەزىمدەرىن كۇشەيتۋ. تورتىنشىدەن، بۇگىنگى كۇنى ءجيى كەزدەسىپ جاتقانداي كينو، تەلەسەريال، مۋلتفيلم تۇسىرۋگە شەت مەملەكەتتەردەن رەجيسسەرلار، پروديۋسەرلەر مەن وزگە دە اتاقتى تۇلعالاردىڭ شاقىرىلىپ، ولاردىڭ قىمبات گونورارلارى مەن «ەركەلىكتەرىنە» جاراتىلاتىن بيۋدجەتتىك قارجى شىعىندارىن ازايتۋ جانە سول قاراجاتتىڭ ءتيىمدى يگەرىلىپ، وتانىمىزدا قالۋىن كەپىلدەندىرۋ.

اتاعى جەر جارماسا دا، ونەرىمەن ەلىندە تانىمال اعا بۋىن، ونەرگە قاتىسى بولماسا دا، ەلىنىڭ رۋحاني دامۋىنا ۇلەس قوسۋعا نيەتتى بيزنەسمەن اعالارىمىز (ونداي كىسىلەر بولسا ارينە) ءوز تاراپىنان جاس كينوگەرلەردىڭ وسۋىنە قىزىعۋشىلىق تانىتسا، ءوز دەڭگەيىندە دەمەۋشىلىك جاساپ، جاس تۇلەكتەردىڭ دامۋ جولدارىن ءجىتى باقىلاپ، اقىل كەڭەس پەن قولدارىنان كەلگەنشە كومەك بەرسە «نۇر ۇستىنە نۇر». وسىنىڭ ءوزى جاستارعا اجەپتەۋىر كومەك. ەڭ بولماعاندا جاستار جالعىز ەمەس ەكەندەرىن، قازاق ونەرى شاڭىراعىنىڭ، ۇلكەن مادەنيەت وتباسىنىڭ اباي اتامىز ايتقانداي، ءبىر كىرپىشى ەكەنىن سەزىنەر ەدى.

ولجاس يساەۆ، جاس رەجيسسەر

Abai.kz