وتكەن جىلقى جىلى «ۇيرەتىلمەگەن اساۋ اتتاي، موڭكىپ-موڭكىپ» وتە شىعىپ ەدى. «وتكەنگە سالاۋات» دەگەندەي، جاقسىسى مەن جامانى، «ۇركەگى مەن ۇيرەنشىكتىسى» قابات-قابات كەلىپ، كوزىمىزدى اشىپ-جۇمعانشا تاريح قويناۋىنا ءسويتىپ اتتاندى دا كەتتى. ال ەسىگىمىزدەن ەنگەن بيىلعى قوي جىلى... قويداي موماقان بولا قويمايتىن سياقتى - وتكەن جىلقى جىلىنىڭ مىنەزىنە سالعانداي، شىم-شىتىرىق وقيعالارىمەن شىڭعىرىپ كىردى ەسىگىمىزدەن.

بۇعان ءبىر عانا پاريج لاڭكەستىگىن مىسالعا الساق تا جەتكىلىكتى بولار دەپ ويلايمىز. ال ەندى «ايقايلاپ باستالعان» بيىلعى جىلدىڭ ساياساتى قانداي بولماق – كۇنى كەشە عانا الماتىدا «قازاقستان ساياساتى-2015: ترەندىلەر جانە ستسەناريلەر» دەپ اتالاتىن دوڭگەلەك ۇستەل باسىنا جينالعان رەسمي ءتىلدى ساياساتكەرلەر وسىناۋ سۇراققا جاۋاپ ىزدەپ كوردى. جينالعانداردى البەتتە، وتكەن-كەتكەن وقيعالار ەمەس، سول وتكەن-كەتكەن وقيعالاردان ساباق الا وتىرىپ «بيىلعى جىل نەسىمەن قۋانتىپ، نەسىمەن قاپالاندىرۋى مۇمكىن؟» دەگەن سۇراق اجەپتاۋىر مازالاعانعا ۇقسايدى. «ستراتەگيا» ساياسي-الەۋمەتتىك زەرتتەۋلەر قوعامدىق قورىنىڭ پرەزيدەنتى گۇلميرا يلەۋوۆا حانىمنىڭ ايتۋىنا قاراعاندا، بيىلعى جىلى ءبىزدىڭ مەملەكەتىمىز اقپاراتتىق-ناسيحاتتىق باعىتتاعى نەگىزگى قىزمەتىن كۇشەيتەتىن كورىنەدى، ويتكەنى ەسىگىمىزدەن ەنگەن جىلقى جىلىنىڭ موينىنا ارتىلىپ وتىرعان «ساياسي سالماق» جەڭىل ەمەس. ماسەلەن، بيىلعى جىلى ەلىمىزدەگى ساياسي تۇراقتىلىقتىڭ نەگىزگى فۋندامەنتى بولىپ وتىرعان... بولىپ كەلە دە جاتقان (كەيبىرەۋلەردىڭ ويىنشا) قازاقستان حالقى اسسامبلەياسىنا 20 جىل تولادى ەكەن. قابىلدانعان كونستيتۋتسيامىزعا دا 20 جىل تولادى ەكەن. ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستىڭ اياقتالىپ، جەڭىس تۋىنىڭ جەلبىرەگەنىنە 70 جىل تولادى ەكەن. «تولادى ەكەندەر» كوپ. مۇنى ازداۋ دەسەك، قازاق حاندىعىنىڭ ىرگەتاسىنىڭ قالانعانىنا 550 جىل تولادى ەكەن. ءسوز جوق، ايتىلىپ وتىرعان اتاۋلى داتالاردىڭ ىشىندەگى ەرەكشە نازار اۋدارىپ، ەرەكشە كوڭىل بولىنۋگە ءتيىستى داتا ول – قازاق حاندىعىنىڭ 550 جىلدىعى. الدىڭعى ۇشەۋىنە قاراعاندا، بۇل داتانىڭ ايرىقشا اتاپ ءوتىلۋىنىڭ قازاق حالقى مەن تاۋەلسىز  مەملەكەتتەر دوستاستىعى اۋماعىنداعى ەلدەر ءۇشىن عانا ەمەس، بۇكىل الەم الدىنداعى ماڭىزدىلىعى اسا زور. سوندىقتان دا جىل سايىن اتالىپ ءوتىپ جاتاتىن قازاقستان حالقى اسسامبلەياسى مەن جەڭىس مەرەكەلەرىنىڭ ورنى ءبىر بولەك تە، قازاق حاندىعىنىڭ مەرەكەلەنۋىنىڭ ورنى ءبىر بولەك. ال وسىناۋ داتالاردىڭ قالاي اتالىپ وتەتىندىگى، ولاردىڭ قازاق ءۇشىن قانشالىقتى جەمىستى بولاتىندىعى – بۇل ەندى بيىلعى جىلدىڭ ەنشىسىنە جازىلعان نەگىزگى جۇك بولماق. مۇنى ۋاقىت كورسەتە جاتار. «الايدا بيلىكتىڭ وسىندا ايتىلىپ وتىرعان اقپاراتتىق-ناسيحاتتىق رەسۋرسى قانشالىقتى ءتيىمدى بولماق دەگەنگە كەلەتىن بولساق، بۇل وتە ۇلكەن ماسەلە، - دەيدى «التەرناتيۆا»  اكتۋالدى زەرتتەۋلەر ورتالىعىنىڭ ديرەكتورى اندرەي چەبوتارەۆ مىرزا، - ويتكەنى وتكەن جىل بويىنا بىزدەر ۋكراينا مەن سيرياداعى جانە يراكتاعى سوعىستاردىڭ، سونىمەن بىرگە رەسەيگە قاتىستى سانكتسيالار ورىن العان سىرتقى فاكتورلاردىڭ ىقپالىنىڭ نەگىزىندە ءومىر سۇردىك. ال ءدال قازىر بىزدەر ءۇشىن «وتاندىق ساياسي ونىمدەردى جەدەل ءوندىرۋ» ۋاقىتى كەلىپ جەتتى. بۇعان دەگەن العىشارتتار بىزدە قازىردىڭ وزىندە بوي كورسەتە باستادى. ماسەلەن، جاقىندا عانا ەلىمىزدەگى فەرمەرلەر وداعى وزدەرىنىڭ ساياسي پارتيالارىن قۇراتىندىعىن مالىمدەدى. بۇل، ءبىر جاعىنان الىپ قارايتىن بولساق، وتە-موتە تۇسىنىكتى دە، ويتكەنى ەلىمىز پارلامەنتىنەن ورىن الا قالعان جاعدايدا بۇلار ءوز مۇددەلەرىن وزدەرى قورعاۋعا كوشەتىن بولادى... ايتسە دە بولاشاقتا ورىن الاتىن ساياسي جاعدايلار ەلىمىز پرەزيدەنتىنىڭ العا قانداي ماقساتتار قوياتىنىنا تىكەلەي بايلانىستى...»

مىنە، چەبوتارەۆتىڭ سوزدەرىنە دەن قوياتىن بولساق، بيىلعى جىلدىڭ سايلاۋالدى جىل بولۋ-بولماۋى دا ءدال وسى پرەزيدەنت العا قوياتىن نەگىزگى ماقساتتارعا بايلانىستى كورىنەدى. قاي جاعىنان الىپ قارايتىن بولساق تا، چەبوتارەۆ سوزدەرىنىڭ قيسىنى بار سياقتى، ويتكەنى 2016-شى جىلى كەزەكتى پرەزيدەنت سايلاۋى وتكىزىلۋگە ءتيىستى. ال ەندى بيىلعى جىلى بولا قالۋى مۇمكىن-اۋ دەگەن پارلامەنتتىك سايلاۋعا كەلەتىن بولساق، ساياساتتانۋشى دانيار اشىمباەۆ بۇل ماسەلەنى قوزعاي قويۋعا قانداي بولماسىن سەبەپ جوق دەيدى. ونىڭ ۇستىنە، اشىمباەۆتىڭ ايتۋىنا قاراعاندا، وتكەن جىلى جۇرگىزىلگەن ۇكىمەتتىك رەفورمالارعا بيىلعى جىلى ۇلكەن تەكسەرۋلەر جۇرگىزىلۋى مۇمكىن كورىنەدى. دوڭگەلەك ۇستەل بارىسىندا قوزعالعان وسىنداي دا وسىنداي ويلاردان كەيىن بيىلعى جىلى بولۋى مۇمكىن ەلىمىزدىڭ سىرتقى ەكونوميكالىق سيتۋاتسيالارى جونىندە «مير ەۆرازي» قوعامدىق قورىنىڭ جەتەكشىسى ەدۋارد پولەتاەۆ مىرزا اڭگىمەلەدى. ەدۋارد مىرزانىڭ بولجامىنا قاراعاندا، بيىلعى جىلدان باستاپ جۇمىس ىستەي باستاعان ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق وداق قۇرامىنداعى ەلدەردىڭ ينتەگراتسيالىق قارىم-قاتىناستار جۇيەسىندە ەشكىم ويلامايتىنداي وزگەرىستەر بولۋى عاجاپ ەمەس. مىسالى، تاۋەلسىز مەملەكەتتەر دوستاستىعىنىڭ فورماتى ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق وداق كولەڭكەسىندە قالىپ كەتۋى ابدەن مۇمكىن. ونىڭ ۇستىنە، بۇگىنگى كۇنى ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق وداق پەن ەۋرازيالىق وداق اراسىن جاقىنداستىرۋ ماسەلەلەرى قارالىپ جاتقانعا ۇقسايدى. راس، مۇنداي ماسەلەنىڭ ناقتى قاي جەردە، ناقتى قانداي دەڭگەيدە قاراستىرىلىپ جاتقانىن پولەتاەۆ مىرزا اشىپ ايتپاسا دا، مۇنىڭ ابدەن مۇمكىن ماسەلە ەكەنى كوزى اشىق، كوكىرەگى وياۋ ادامعا بۇگىنگى كۇننىڭ وزىندە-اق بەلگىلى بولا باستادى. «جاقىندا تۋنيس ەلشىسى ءوز ەلىنىڭ كەدەندىك وداققا كىرگىسى بار ەكەنىن مالىمدەدى، - دەيدى ەدۋارد پولەتاەۆ جوعارىدا ايتىلعان پىكىرلەرىن ناقتى دالەلدەرمەن شەگەلەگىسى كەلگەندەي، - ولاردىڭ وسىناۋ ويلارى فانتاستيكا ءتارىزدى بولىپ كورىنگەنىمەن، تۇركيا، ۆەتنام، ينديا سياقتى ەلدەردىڭ كەدەن وداعىنداعى ەلدەرمەن ەركىن ساۋدا ايماعىن قۇرۋعا ۇمتىلىپ وتىرعانىن ەسكەرەتىن بولساق، تۋنيس تاراپىنان ايتىلىپ وتىرعان ۇسىنىستىڭ جۇزەگە اسىپ كەتۋى دە ابدەن مۇمكىن...»

ىشكى ەكونوميكامىزدىڭ بولاشاعىنا دا بولجام جاسالماي قالعان جوق، دوڭگەلەك ۇستەل بارىسىندا. ماسەلەن، ەكونوميكالىق شولۋشى دەنيس كريۆوشەەۆتىڭ ايتۋىنا قاراعاندا، سوڭعى كەزدەرى ءبىزدىڭ ەلىمىزدە پرەزەنتاتسيالىق ەكونوميكا قاتتى بەلەڭ الا باستاعان كورىنەدى. پرەزەنتاتسيالىق ەكونوميكا دەگەنىمىز، جالپاق تىلمەن ايتاتىن بولساق، مىناۋ: مىسالى، بىزدەگى ونداعان-جۇزدەگەن باعدارلامالار نە ءۇشىن تۇساۋكەسەرىن جاسايدى؟ حالىق ءۇشىن بە، الدە پرەزيدەنت ءۇشىن بە؟ ءوزىڭىز دە جاقسى بىلەسىز، قۇرمەتتى وقىرمان، البەتتە پرەزيدەنت ءۇشىن. پرەزيدەنتتى قالاعا، بولماسا ءبىر وبلىس ورتالىعىنا الىپ كەلىپ، «بىزدەردە مىناداي بار، مىناداي بار» دەپ كورسەتۋ ءۇشىن. سودان كەيىن، ياعني پرەزيدەنت كەلىپ كەتكەننەن كەيىن «تۇساۋى كەسىلگەن كاسىپورىنعا» قايتادان تۇساۋ تاعىلادى. دەنيس مىرزانىڭ پىكىرىنشە، بىزدەگى بۇگىنگى كۇننىڭ ەڭ قاۋىپتى دە وزەكتى ماسەلەسىنىڭ تاعى ءبىرى ول -  تەڭگەنىڭ رۋبلگە دەگەن تاۋەلدىلىگى. «بۇدان قولىمىزدان كەلگەنشە قاشۋعا تىرىسۋىمىز كەرەك!»دەيدى كريۆوشەەۆ.

دۇرىس-اق! ەستىر قۇلاق بولسا، ەڭىرەتىپ تۇرىپ ايتتى – ەكونوميكا شولۋشىسى. ءرۋبلدىڭ كولەڭكەسى تەڭگەگە تىنىش ءومىر سىيلامايدى. ءادىلىن ايتۋ كەرەك، دوڭگەلەك ۇستەل بارىسىندا ايتىلعان پىكىرلەر مەن بولجامدار سالماعى ءتۇرلى-ءتۇرلى ويلارعا دا جەتەلەدى. نەگىزى، جاپ-جاقسى «دوڭگەلەك ۇستەل» وتىرىسى بولدى. سالماقتى دا ساليقالى ويلار، باعىتتى دا باتىل بولجامدار جاسالدى. ولاردىڭ دۇرىس-بۇرىسىن قوي جىلىن قورىتىندىلاعاندا بىلەتىن بولامىز. ال كوڭىلىمىزدىڭ ءبىر ورتايعانى – مۇنداي دوڭگەلەك ۇستەلدەر مەن ءتۇرلى-ءتۇرلى ترەند-ستسەناريلەردىڭ رەسمي تىلدە كوپ وتكىزىلەتىندىگى. جاسىراتىنى جوق، ەلىمىزدەگى قاپتاعان قورلار مەن ۇكىمەتتىك ەمەس ۇيىمداردىڭ كوپشىلىگى رەسمي تىلدە «سويلەيدى». ال ەندى نەگە وسىنداي ساياسي-ەكونوميكالىق، الەۋمەتتىك ترەند-ستسەناريلەر مەن پىكىرسايىستاردى قازاق تىلىندە دە وتكىزبەسكە؟ راس، وتكىزبە دەپ ەشكىم ايتىپ جاتقان جوق - بۇعان ءبىزدىڭ بەلسەندىلىگىمىزدىڭ تومەندىگى، تاۋەلسىز بولساق تا، تاۋەلدىلىكتىڭ قانىمىزعا ءسىڭىپ قالعاندىعى... كىنالى. «رەسمي تىلدە ءوتتى...» دەپ وزىمىزشە رەنجيمىز، ال سولار رەسمي تىلدە بولسا دا قازاق ەلىنىڭ بولاشاعىنا بولجام جاساپ، قازاق ەلى ءۇشىن نەنىڭ جاقسى، نەنىڭ جامان ەكەنىن تالقانداپ-تالداپ جاتىر عوي. ال ءبىز شە؟

ال ءبىز اسحانادا... اڭگىمە ايتقاندى جاقسى كورەمىز. ءشاي ءىشىپ وتىرىپ...

مارات ماداليموۆ.

اباي.kz