شىعىس قازاقستان وبلىسىنىڭ اكىمى د. احمەتوۆكە!

قۇرمەتتى دانيال!

اكىمدەر اۋىسقاندا، ابدەن ساياساتتانعان جۇرت قۇلاعىن بيلىك جاققا تىگە قالادى. كەتكەن اكىمدى جامانداپ، كەلگەن اكىمدى ماقتايتىن ادەتىمىز تاعى بار. اينالاڭدا «جاڭا اكىمنىڭ كوزىنە قالاي تۇسەمىز؟» دەگەن جاعىمپازدىقتىڭ جارىسى ەندىگى باستالىپ تا كەتكەن شىعار. بۇل ءسوزدى بيلىك جۇيەسىندە كوپ جىلدار ىستەگەن ءوز تاجىريبەمنەن ايتىپ وتىرمىن.

ەندىگى ءسوز – جاعىمپازدىق ەمەس، كوكىرەكتە كوپ جىلدار قوردالانعان ۇسىنىستار. شارۋاشىلىقتىڭ جايىن وزىڭنەن ارتىق بىلەتىن ەشكىم بولماس، (ماقتاپ جىبەردىم عوي دەيمىن), مەنىكى رۋحاني دۇنيە جايىندا. بەردىبەك ساپارباەۆتىڭ شەنەۋنىكتىك ەرلىگى سول – الدىمەن وسكەمەننىڭ تورىنە، ورتالىق الاڭداعى وبىلىستىق اكىمشىلىك عيمىراتىنىڭ الدىنا ۇلى ابايدىڭ ەسكەرتكىشىن قاسقايتىپ قويعاندىعى! وسىلاي ءور التايعا اباي رۋحى، قازاق رۋحى كەلگەن ەدى. ال، وسكەمەننىڭ بيىگىنەن بۇكىل الاپقا كوز سالعان قاراكەرەي قابانباي ەسكەرتكىشى – التاي، كونە تۇرىك ەلىنىڭ  التىن بەسىگى - سونىڭ تىنىشتىعىن كۇزەتكەن ەل شەتىندەگى قاھارمانى!

بيىل قازاق مەملەكەتتىگىنە – 550 جىل.                                     

ەلباسى نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ «قازاقستان جولى – 2050: ءبىر ماقسات، ءبىر مۇددە، ءبىر بولاشاق» جولداۋىندا ماڭگىلىك ەلدىڭ جەتى قۇندىلىعى جەكە-جەكە اتالىپ، ناقتى كورسەتىلگەن. سونىمەن قاتار ۇلىتاۋداعى ۇلى سوزىندە ساقتار مەن عۇنداردى بىلاي قويعاندا «كونە تۇرىك قاعاندىعى – ءبىزدىڭ ءتۇپ-تامىر، اۋەلگى ۇلى مەملەكەتىمىز. التىن وردا – ودان سوڭعى بابالارىمىز ورناتقان داڭقتى ۇلىسىمىز. كوك وردا – قازاق جۇرتىنىڭ ەتنيكالىق بىرلىگىنە جول اشىپ، مەملەكەتتىك جۇيەسىن قالىپتاستىرعان كەزەڭ دەسەك، قازاق ورداسى – ءبىزدىڭ ءوز اتاۋىمىزبەن اتالعان، حالقىمىزدى ەتنوس رەتىندە ءبىرجولا ورنىقتىرعان قۇرىلىم بولدى» دەگەن بولاتىن.

ءبىز تاۋەلسىزدىكتىڭ تابالدىرىعىن ۇلتتىق يدەياسىز اتتاعان ەلمىز. ۇلتتىق يدەياعا بيلىك ارالاسىپ، باسشىلىق جاساماي، ونىڭ تامىرىنا قان جۇگىرمەيتىنىن بۇگىن سەزىپ تە، كورىپ تە وتىرمىز.

قازىر ءوزىڭ باسقارىپ وتىرعان وبىلىستىڭ بارلىق اۋدان، قالالارىندا «قازاق حاندىعىنا – 550 جىل» دەپ اتالاتىن مادەني ءىس-شارالار جوسپارى بەكىتىلىپ، جۇزەگە اسا باستاعانى تۋرالى وبىلىس كولەمىندەگى ءباسپاسوز اڭگىمەلەرىن باستاپ تا كەتكەن. بۇل ۇلكەن جاقسىلىق، ولاردىڭ سولاي وتەتىنىنە جۇرت سەنىمدى.

مەملەكەتتىگىمىزدىڭ 550 جىلدىعىن وبلىس كولەمىندە اتاپ ءوتۋدىڭ  شىرقاۋ شىڭى وسكەمەندە – تامىز ايى بولسا كەرەك. وسى كەزەڭگە وبلىس اكىمىنىڭ سپارتاكياداسىن جوسپارلاعان دۇرىس بولار ەدى. بارلىق اۋدان، قالالار بۇل شاراعا ەرتە باستان «بارىن كيىپ، باقانىن قولعا الىپ» دەگەندەي، سپورتى مەن مادەنيەتىن دامىتىپ، قيىز ۇيلەرىن جاڭعىرتىپ، جاسارتىپ، سالتانات-سانىمەن كەلگەنى دۇرىس. ولاردىڭ ءوز باعدارلامالارى بولسا.

قازاق ۇيلەر قالاسى ءداستۇرلى «ۆيننوە» اۋدانىندا بولاتىن شىعار، ول قالاشىقتىڭ ءوز الدىنا ستسەناريى، پوستانوۆكاسى بولۋى كەرەك، رەجيسسەرلىعىنا عيبرات ازۋباەۆ لايىق دەپ ويلايمىن.

ال وسكەمەننىڭ ورتالىق ستاديونىندا وتكىزىلەتىن سالتانات – 550 جىلدىقتىڭ كۋلميناتسياسى بولۋى كەرەك! بۇنى وتكىزۋدىڭ ستسەناريىنە بۇگىننەن باستاپ كونكۋرس جاريالاۋ قاجەت دۇنيە. اۋىز وزىمدىكى بولعان سوڭ ايتايىن، بۇرىن دا سولاي بولعان، بۇل شارانىڭ، جانە  وسكەمەن قالاسىندا 550 جىلدىققا بايلانىستى وتكىزىلەتىن بارلىق مادەني شارالاردىڭ باس رەجيسسەرى سەمەيدەگى دوستوەۆسكي اتىنداعى تەاتردىڭ ديرەكتورى گورەلنيكوۆ مار-ياكوۆ بولۋى كەرەك دەپ ويلايمىن.

ەندى وسى شارالارعا دەيىن وتكىزىلۋگە ءتيىس دەپ ويلاعان اسا ماڭىزدى شارالار تۋرالى ايتسام دەيمىن.

ەلباسى نۇرسۇلتان نازارباەۆ ۇلىتاۋداعى ۇلى سوزىندە «كونە تۇرىك قاعاندىعى – ءبىزدىڭ ءتۇپ-تامىر، اۋەلگى ۇلى مەملەكەتىمىز» دەسە، ونىڭ بۇرىنعى-بۇگىنگى ورتالىعى – التاي،  ال، وسكەمەن ونىڭ استانا-بايتاعى!

وسىعان بايلانىستى ءماسليحات دەپۋتاتتارىمەن كەڭەيتىلگەن تۇسىنىك جۇمىستارىن جۇرگىزە وتىرىپ، وسكەمەن قالاسىنىڭ مەكتەپتەرى مەن كوشەلەرىنە كونە تۇرىك كوكسىلدەرىنىڭ ەسىمدەرىن كوپتەپ بەرۋ كەرەك دەپ ويلايمىن. مەن ءبارىن تىزبەي، كەيبىرەۋلەرىن عانا اتاپ وتەيىن: تارعىتاي، يشپاقاي، پارتاتۋرا، اناقارىس، تۇمار، زارينا، يدانبارس، ەسكىل، سايماق، تۇمان، مودە، ەلجاۋ بي، باۋتيان، مويىنشور، تاڭشىقاي، اشينا – كوكبورى، بالامەر، ەدىل (اتتيلا), اداكەر (ودواكر), ەستەمي، قارا شورا، بايان، الىپ ەلتەبەر، قۇتىلىق- ەلتەرىس، الىپ ەر تۇنعا، بىلگە تونىكوك، كۇلتەگىن، بىلگە قاعان، وتتەگىن، سۇلۋشور، قۇلاشور، ەلۋي داشى،تايان حان، كۇشىلىك حان، تۇعىرىل حان، بۋناق (بونياك), قۇنشاق، قىران قادىر – بۇقا حان، تەركە حاتۋن، الىپ تەرەك – قايىر حان، يۋري قۇنشاق، قوتان، كەتبۇقا، بەيبارىس ت.ت.

بۇلار تۋرالى بۇگىندە تاريحي مالىمەتتەر مەن عىلىمي دايەكتەمەلەر جەتىپ ارتىلادى. بۇل – قازاق مەملەكەتتىگىنىڭ 550 جىلدىعىن اتاپ وتۋدەگى ەڭ ماڭىزدى، ەڭ باستى شارالار بولسا كەرەك. وسىنداي جاعدايدا تۇرىك كوكسىلدەرى ەسىمىمەن اتالعان مەكتەپتەر ولاردىڭ ءومىر سۇرگەن زامانىنىڭ تاريحىمەن اينالىسىپ، شاعىن مۋزەيلەر ۇيىمداستىتار ەدى. ەڭ باستىسى – ۇرپاق ءوز تاريحىن بىلۋگە بەت الادى. ال، وسكەمەن – كوك تۇرىكتىڭ رۋحى جەبەگەن قالاعا اينالار ەدى!

بۇل ماسەلەگە «سكيفتەر – ءبىزدىڭ دە اتا-بابالارىمىز!»، - دەپ جارماسىپ جۇرگەن سلاۆيان تىلدىلەردىڭ ماسليحاتتاعى ۇرپاقتارى دا قارسى بولا قويماس!

ەگەر مەنى قابىلداۋىڭا شاقىرساڭ، التايداعى «وتىكەن»، «ەرگەنە كوڭ»، «كوك تۇرىكتەردىڭ جاڭا جىلى» تۋرالى عىلىم-بىلىمنەن جيعان-تەرگەندەرىمدى دە ورتاعا سالار ەدىم. مىنا حاتتا ول ۇزاق اڭگىمە بولىپ كەتەتىن ءتۇرى بار. بۇنى ءبىر دەپ قويىڭىز.

ەكىنشى ماسەلە – قازاق مەملەكەتتىگىنىڭ 550 جىلدىعىنا ارنالعان ستەللا - مونۋمەنت تۋرالى.

1968 جىلى سەمەيدە ونىڭ 250 جىلدىعىنا ارنالعان مونۋمەنت ورناتىلىپ، ول كۇنى-بۇگىنگە دەيىن اسقاقتاپ تۇر! بۇل ءبىزدىڭ قۇلدىق قامىتتى موينىمىزعا كيگەندىگىمىزدىڭ بەلگىسى ەدى. سەمەي شاھارىنا كىرەتىن ءتورت باعىتتىڭ  تورتەۋىندە دە وسى «1718 جىل!» دەگەن قاسىرەت تاڭباسى ايقۇلاقتانىپ، جالاۋىن جەلبىرەتىپ تۇر. ەندى ونىڭ 300 جىلدىعىن تويلايىق دەۋشىلەردىڭ قوزعالىسى باستالدى.

سول سياقتى وسكەمەن قالاسىنىڭ ورتاسىنداعى كيروۆ كوشەسىندە «دەكوراتيۆنايا سكۋلپتۋرا، پوسۆياششەننايا وسنوۆاتەليام ۋست-كامەنوگورسكوي كرەپوستي» دەپ اتالاتىن، 1998 جىلى ورناتىلعان راپپوپورتتىڭ جاۋلاۋشى جاھانگەرلەرگە ارناعان ەسكەرتكىشى تۇر. سوۆەتتىك زاماندا سالىنباعان ەسكەرتكىشتىڭ قازاقستان تاۋەلسىزدىگىن العاننان كەيىن ورناتىلعانىن قايتەرسىڭ! باسسىز ءۇيدىڭ ءيتى - وسىراق. ءيا، ۇلتتىق يدەولوگياسى جوق مەملەكەتتە سەپاراتيزمنىڭ اۋىق-اۋىق باس كوتەرۋى زاڭدى قۇبىلىس بولسا كەرەك. راسىندا دا ول تۇستا بۇگىنگى «ماڭگىلىك ەل» يدەياسى قيالدا دا جوق، شىعىستاعى سەپەراتيزممەن كۇرەستىڭ بىردەن-ءبىر جولى -- سەمەي وبلىسىن شىعىس قازاقستان وبلىسىنا  قوسۋ بولاتىن. بۇگىندە كوزىمىز جەتىپ وتىرعانداي، بۇل ۇلكەن شارا ءوزىن- ءوزى اقتاعان، بىردەن-ءبىر دۇرىس، سول كەزدەگى ەڭ ۇلكەن ساياسي شارالاردىڭ بىرەگەيى بولعانىن ءومىر ءوزى كورسەتىپ وتىر.

سوندىقتان «قازاق حاندىعىنىڭ 550 جىلدىعىنا» ارناپ ورناتىلاتىن مونۋمەنت-ەسكەرتكىش ۇلكەن كەشەن تۇرىندە، قازاق-تۇرىك حالقىنىڭ ارعى-بەرگىدەگى تاريحىن تولىق قامتيتىنداي قالانىڭ ورتاسىندا بولۋ كەرەك دەپ ويلايمىن.

ارينە، بۇل ۇلكەن شارۋا، بىراق بۇگىنگى وسكەمەننىڭ قۋات-كۇشى جەتىپ-ارتىلاتىنى انىق! جانە وعان كوپ كەشىكتىرىلمەي قاراجاتى ەسەپتەلىنىپ، كونكۋرس جاريالانسا ەكەن دەپ ويلايمىن.

ەكونوميكادا  بىردە – ارى، بىردە – بەرى بولىپ جاتاتىن جاعدايلاردىڭ باسى-قاسىندا ءوزىڭ دە كوپتەن بەرى ءجۇرىپ كەلەسىڭ.

ال، رۋحاني دۇنيە – باسقا الەم! ونداعى شەنەۋنىكتىڭ ەرلىگى – ەرەكشە قۇبىلىس! يمانعالي تاسماعامبەتوۆ «ۇلكەن كۇلتەگىن ەسكەرتكىشىن» قازاقستانعا اكەلۋىمەن قازاق حالقىنىڭ رۋحاني الەمىنەن ماڭگى ورىن الدى دەپ ەسەپتەۋگە بولادى.

قازاقتا «اتقا ءمىندىڭ – اجالعا ءمىندىڭ!» دەگەن ءسوز بار. بۇل ەل تىزگىنىن قولىنا العان  ەرگە قاراتىپ ايتىلعان ءسوز. اكىم بولعان ەكەنسىڭ – تاس شاينا! دانيال، وزىڭە دە وسىنداي رۋحاني ەرلىك جاساۋدىڭ كەزەڭى كەلىپ تۇر دەپ ويلايمىن (قايراۋداي-اق قايرادىم-اۋ دەيمىن)!

ەندى وزىڭە قۇلاققاعىس رەتىندە تاعى ەكى ماسەلە تۋرالى ايتا كەتپەكپىن.

تاريحقا قيماق-قىپشاق قاعاناتىنان باستاپ بەلگىلى (840 جىل) ەجەلگى سەمەي قالاسى حح عاسىر باسىندا الاشوردا ۇكىمەتىنىڭ استاناسى بولعانى بەلگىلى. 2008 جىلى قازاقستان ۇكىمەتى الاش قوزعالىسى جانە الاشوردا اۆتونومياسىنىڭ 90 جىلدىعىنا بايلانىستى سەمەي قالاسىندا الاشقا ارنالعان ەسكەرتكىش-كەشەن سالۋ جونىندە قاۋلى قابىلداعان بولاتىن. وسى قاۋلى كۇنى بۇگىنگە دەيىن ورىندالعان جوق!

وسىدان بۇرىن، قاي كەزدە، قانداي دارەجەدە كوتەرىلگەنىن بىلمەيمىن، سەمەي قالاسىندا الاش قوزعالىسىنا ارنالعان مۋزەي اشۋ ماسەلەسى دە قوزعالعان بولاتىن. بۇل ماسەلە دە ءالى اشىق كۇيىندە جاتىر!

حاتىمدى اياقتايمىن.

ەڭبەگىڭە تابىس تىلەپ: قۇسمىليا نۇرقاسىم.

اباي.kz