يليا جاقانوۆ. سىرلى جۇرەك پەرنەسى
سوڭى. ماقالانىڭ باستاپقى بولىمدەرىن باسى مىنا سىلتەمەلەر ارقىلى وقي الاسىزدار: http://abai.kz/post/view?id=2575 http://abai.kz/post/view?id=2600 http://abai.kz/post/view?id=2626
تەمىرتاۋ ءتۇنى
2001-جىل.
تەمىرتاۋدا التىن كۇز. جىپ-جىلى… جەلسىز تىنعان ماۋجىر ءسات. كوك جۇزىندە قيمىلسىز قالقىعان اقشا بۇلت.
وسى ساپار مەنى تەمىرتاۋداعى ءبىر قادىرلەس جان تىلەۋكەن سماعۇلوۆ قارسى الدى. تىلەۋكەن قارقارالى جاعىنان. مەنىمەن كەزدەسكەن سايىن جانعا جايلى جۇمساق ازىلىنە باسىپ: ء«سىز ءبىزدىڭ قارا ورمانداي قايىسقان قاراكەسەكتىڭ كومپوزيتورىسىز. ءبىر بالقانتاۋ جونىندە ءتورت ءانىڭىز بار. بىرىنەن-ءبىرى وتەدى. ول تەك ماحاببات جىرى ەمەس، ءبىزدىڭ ەلىمىز بەن جەرىمىزگە دەگەن ىستىق ىقىلاسىڭىز. ءسىزدى سول ءۇشىن سيلايمىز. ءوز ازاماتىمىز دەيمىز، ماقتانىپ. قاراعاندى، تەمىرتاۋدا توڭىرەگىڭىزدە دۋىلداسىپ جۇرەتىن سەرى جىگىتتەردىڭ بارىنەن سىزگە مەن جاقىنداۋمىن» دەپ مەنى ەلدەن ەرەك وبەكتەپ جۇرەدى.
سول كەلگەن كۇنى كەشىندە تىلەۋكەننىڭ ۇيىندە ءبىر كەلىستى وتىرىس بولدى. ارقا ازاماتتارىنىڭ يگى ءداستۇرى بار، باستارى قوسىلىپ، جينالا قالسا ءمازىرى، ءمانى جوق قىسىر اڭگىمە ايتىلمايدى، تەگى. كوكەيدەگى سوزدەر ارعى-بەرگى تاريحتان قوزعالادى، ءان توڭىرەگىندە عانا ءوربيدى. ارقانىڭ «جيىرما بەسى»، «ەكى جيرەنى»، «دۋدارايى»، «قاراكەسەگى»، «اۋپىلدەگى»، ء«لايلىمى»، «بالقاديشاسى»، «حورلانى»… ارقايسىسى ءبىر-ءبىر حيكايا، تەك سول اندەر عانا ما، ءبىزدىڭ زامانىمىزدىڭ «قارلىعاش»، «كەستەلى ورامال»، «جاس قازاق»، «اقەركە» سەكىلدى اندەرىن دە سۇيسىنە ءسوز ەتتىك. ولاردى ساعىنىشتى جۇرەكتىڭ لۇپىلىمەن ەمىرەنە اندەتتىك.
ءان سايابىرلاعان ءبىر ساتتە اڭگىمە باسقا ءبىر سالاعا ويىسا بەردى:
-تەمىرتاۋىڭىز وسى… ءجۇز جەتپىس مىڭ حالقى بار، توقساننان استام ۇلت تۇرادى.
- ال، ول ءبىر كەزدە قاراعاندىنىڭ شەتىندەگى سامارقان دەگەن قالاشىق ەدى. ول دا وزىنشە ءبىر تاريح.
-كەشەگى ەكىنشى ۇلى وتان سوعىسى باسىلعان جىل. سول جىلى كۇزدە قازاقستان ۇكىمەتىن باسقارىپ وتىرعان نۇرتاس وڭداسىنوۆ ماسكەۋگە بارىپتى.
-ە، وسىنى ايتشى…
-وڭداسىنوۆ سسسر اۋىر ونەركاسىبى ءمينيسترى تەۆوسياننىڭ قابىلداۋىندا بولادى. بارعان ماسەلەسى –جاڭاعى سامارقان قالاشىعىن بولاشاق مەتاللۋرگتەر قالاسى ەتۋ. تەۆوسيان سابىرلى، توقتامدى كىسى ەكەن، وڭداسىنوۆپەن ەمىن-ەركىن پىكىرلەسىپ، دۇرىس شەشىمگە كەلەدى. ءبىر كەزدە تەۆوسيان ويلانىپ وتىرىپ: ء«سىز بۇل قالانى «سامارقان» دەيسىز، ءا؟ وزبەكستاندا ايگىلى سامارقان قالاسى بار ەمەس پە؟» دەپ وقىس ساۋال قويادى. وڭداسىنوۆ بۇل سوزگە نە دەرىن بىلمەي، ءمۇدىرىپ، ساسقالاقتاپ قالادى. تەۆوسيان جۇمساق ۇنمەن: «قازاقتار مەتاللدى نە دەيدى؟» دەپ سۇرايدى. وڭداسىنوۆ «تەمىر» دەپ جاۋاپ بەرەدى. تەۆوسيان «دۇرىس» دەپ، جىميا باس يزەيدى. وڭداسىنوۆ جۇرەگى ءلۇپ ەتە ءتۇسىپ: ء«بىز تەمىر كەنىن تاۋ-تاۋ عىپ وندىرەتىن بولامىز. ءسىزدىڭ «تەمىر» دەگەن سوزىڭىزگە «تاۋ» دەگەن ءسوزدى قوسساق قايتەدى؟» دەيدى، ەركىنسي سويلەپ. قويشى نە كەرەك، ەكەۋى ءارى-بەرى ويلانىپ، وسى مامىلەگە توقتايدى. كەيىن قازاقستان ورتالىق كوميتەتى مەن جوعارعى سوۆەت پرەزيدۋمى مەتاللۋرگتەر قالاسىن «تەمىرتاۋ» دەپ ماقۇلداپتى.
-بىزگە كوپ نارسە بەيمالىم، ءالى. و باستا اتالارىمىز وسى جەردى «سامارقان» دەپ قالاي اتاعان، ونى ءبىز بىلمەيمىز.
-ارقانىڭ كۇرە تامىرى دەرلىك نۇرا وزەنىنەن بولىنەنتىن ءبىر كەڭ ارنا بۇگىندە وسى سامارقان كولى… ۇلكەن سۋ قويماسى، ول. ونىڭ جوباسىن سول كەزدەردە قازاقستان عىلىم اكادەمياسىنىڭ پرەزيدەنتى قانىش ساتباەۆ جاساتقان. قانەكەڭ!
-بۇل جەردى ەرتەدە قارەكە-مۇرات دەگەن ەل جايلاعان. جازۋشى عابيدەن ءمۇستافيننىڭ، نۇرسۇلتاننىڭ جارى سارا الپىسقىزىنىڭ ەلى… بۇل ەلدەن باتىراش- قوتىراش ەسىمدى الپاۋىتتار شىققان.
مەن ءۇشىن وسىنداي توسىن سىرلار شەرتىلدى.
وتىرىس ۇزاققا سوزىلدى. ءتۇننىڭ ءبىر ۋاعىندا ءبارىمىز تىسقا شىقتىق. تىم-تىرىس تىنا قالعان دۇنيە… قالا شۋى باسىلعان. كۇزدىڭ سالقىن لەبى. تولىقسىپ اي دا تۋعان ەكەن. جۇلدىزدار بيىكتەپ، الىستاي باستاپتى.
تىلەۋكەن: -مىنە، ءبىزدىڭ اۋلا. بۇل جەرگە ءبىز جاقىندا عانا كوشىپ كەلدىك. ەسكى ءۇيدى بالالارعا قالدىردىق. ءانى… ەكى قاتارلى ءۇي… شامى دا سونبەپتى. سول ۇيدە نۇرسۇلتان نازارباەۆ تۇردى. كوزىمىزگە ىستىق كورىنەدى. كەزىندە وسى ۇيدە اندەتىپ، دۇرىلدەتىپ جاتۋشى ەدىك. سودان بەرى نەشە رەت كۇز كەلدى، نەشە رەت قىس ءتۇستى، ءومىر ءوز اۋەنىمەن جۇرە بەرەدى ەكەن. نۇرسۇلتان ءابىشۇلى تەمىرتاۋعا كەلسە بولدى، بۇل ۇيگە سوقپاي كەتپەيدى. تاريحي ءۇي!-دەدى، جىلى سەزىممەن.
قاسىمىزداعى جىگىتتەردىڭ ءبىرى: -و، شىركىن، تەمىرتاۋ ءتۇنى! سامارقاننىڭ لەبىن قاراشى، جايلاپ قانا جەلپىپ جاتىر، -دەپ قالدى.
مەن كوك جۇزىنە كوز سالدىم، اي دا جىلجىپ بارادى…
ەرتەڭىندە تىلەۋكەن ەكەۋىمىز تەمىرتاۋدى ارالادىق. ول مەنى ءا دەگەننەن قالانىڭ ورتالىعىندا سالىنىپ جاتقان مەتاللۋرگتەر مونۋمەنتىنە الىپ كەلدى. ەكى مەتاللۋرگتىڭ بەينەسى… وعان ۇزاق قارادىم. مەنى قانداي سەزىم بيلەدى، بىلمەدىم، سول بەينەنىڭ ءبىرىن نۇرسۇلتان ءابىشۇلى نازارباەۆقا ۇقساتتىم.بۇل نە تۇيسىك، قۇداي-اۋ، بىردەمە دەگىم كەلدى، بىراق، ەشنارسە ايتا المادىم. وتە… وتە تارتىمدى مونۋمەنت!
تىلەۋكەن جايلاپ قانا ءسوز باستادى: -نۇرسۇلتان 1958-جىلى ونجىلدىقتى بىتىرە سالا الماتى وبلىستىق كومسومول كوميتەتىنىڭ جولداماسىمەن ءوزى سەكىلدى ءبىر توپ جاستاردىڭ قاتارىندا تەمىرتاۋدىڭ جاڭادان سالىنىپ جاتقان مەتاللۋرگيا زاۆودىنا كەلدى. ەنتۋزياستار! كەلە سالا بىلەك سىبانىپ، قاۋىرت ىسكە ارالاستى. جاس مامان اۋاداي قاجەت. زاۆود باسشىلارى ءبىراز جىگىتتەردى ىرىكتەپ، ۋكراينانىڭ دنەپرودزەرجينسك قالاسىنا وقۋعا جىبەردى. سولاردىڭ ىشىندە نۇرسۇلتان دا بار ەدى. وندا ول ۋچيليششە ءبىتىرىپ، مەتاللۋرگ ماماندىعىن الدى. قۇيۋ ماشيناسىنىڭ شويىنشىسى بوپ شىعا كەلدى. بۇل –1960-جىل. سول جىلداردان باستاپ، نۇرسۇلتانمەن جۇمىستاس، قىزمەتتەس… دوس-كوڭىلدەس بوپ بىرگە ءجۇردىم.
قازاقستان ماگنيتكاسى! ءبىرىنشى جانە ەكىنشى دومنا پەشتەرى شويىن سەلىن اعىزدى. مارتەن پەشتەرى مىڭ گرادۋستىق جالىنمەن لاۋلادى. بۇل نە دەگەن عالامات دەسەڭىزشى! سول ءبىرىنشى دومنا ىسكە قوسىلعاندا نۇرسۇلتان اعا گورنوۆوي بوپ تاعايىندالدى. وسى كەزدە بەلسەندى كومسومول رەتىندە دە جۇلدىزى بيىكتەدى. 1962-جىلى قازاقستان لكجو نىڭ ح – سەزىنە، موسكۆادا بلكجو ح1ۋ-ءشى سەزىنە دەلەگات بوپ قاتىستى. مەتاللۋرگيا زاۆودىنىڭ جولداماسىمەن ينستيتۋتقا وقۋعا ءتۇستى. قاراڭىز، ەندى ءبىر ساتتە ول ءبىرىنشى دومنانىڭ ديسپەچەرى!
نۇرسۇلتان بىلىمىمەن دە، ىسكەرلىگىمەن دە ەرەكشە كوزگە ءتۇستى. ول قالالىق كومسومول كوميتەتىن باسقاردى. ودان قالالىق پارتيا كوميتەتىنىڭ ەكىنشى حاتشىسى… قاراعاندى مەتاللۋرگيا كومبيناتى پارتيا كوميتەتىنىڭ حاتشىسى… قاراڭىز، الماتىنىڭ ىرگەسىندەگى جۇپىنى ءبىر اۋىلدان تۇلەپ ۇشقان كەشەگى بالاۋسا جىگىت ىسىلعان ازامات بوپ، كوز الدىمىزدا ءومىر بەلەستەرىنەن وسىلايشا ورلەي-ورلەي، مىنە، بۇگىن تاۋەلسىزدىك العان قازاقستاننىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتى بولىپ وتىر. جالىنداعان جاس جىگىتتىڭ سول جىلدارداعى ازاماتتىق كەلبەتىنە قىزىعىپ، «اياداي عانا تەمىرتاۋدىڭ ۋىسىنا سيار ما، ەكەن!» دەپ قيال جەتە بەرمەيتىن اسقار شىڭنان كورگەندەي تاڭعالۋشى ەدىك. بۇل ءسۇيىنىشتى ءسوزدى، ارينە، نۇرسۇلتانمەن تاعدىرلاس بولعان ەسكى كوز مەن ايتپاعاندا بۇگىنگى ۇرپاققا كىم ايتادى؟ قىران قياعا سامعايدى دەگەن وسى!
تىلەۋكەن وسىلاي دەدى دە اجارى كىرىپ، ساۋلەتتەنە تۇسكەن كوشەلەر مەن گۇلزارلاردى كورسەتىپ، سامارقان كولىنىڭ جاعاسىنا كەپ توقتادى. ول كولگە ويلانا قاراپ تۇرىپ، ءسوزىن جالعاستىردى: -وي، سول كەزدەگى قايناعان ءومىر… زاۆود تا جالىنداپ، لاۋلاپ جاتادى، بولات قۇيىپ. نۇرسۇلتان دا جايساڭ جاستاردى تىڭ وي، تىڭ باستامالارمەن ءۇيىرىپ، قات-قابات ءىستىڭ باسىندا جالىندايدى دا جۇرەدى. دەمالىس كۇندەرى… ءبارىمىز لەك-لەك بوپ، كول جاعاسىنا كەلەمىز. جاستار دۋمانى دۇرىلدەيدى. ورتامىزدا نۇرسۇلتان… دومبىرا تارتتى، ءان سالدى. حالىق اندەرىن جاقسى ءبىلدى. ونىڭ ىشىندە ء«بىزدىڭ شەشەي ايتۋشى ەدى.» دەپ، ءبىر سىرلى ءاننىڭ:
قۇرالاي،
وتىرسىڭ جايدى سۇراماي،
ءمانىسىن ايتشى، قالقام، بۇل قالاي؟، -دەيتىن ويناقى قايىرماسىن لىپىلداتقاندا كوزىنەن ۇشقىن اتىپ، جانىپ كەتۋشى ەدى. سونداي-اق، «دەدىم-اي، اۋ!»، «توپ دۋاداق دەگەندە توپ دۋاداق» دەپ باستالاتىن تاعى ءبىر شالقىمالى ءانى، «ۋگاي-اي، ۋگاي- ۋگاي، ءاي، ۋگاي» دەيتىن بيازى، ماقپال ءانى… كەيىن ويلاپ قاراساق، بۇل اندەردىڭ ءبارى نۇرسۇلتان وسكەن جەتىسۋ ءوڭىرىنىڭ اندەرى ەكەن. جىبەك سامالداي جەلپيتىن قوڭىر اۋەز. جۇرەككە سونداي جىلى تيەدى. ء«ا، شىركىن، قازاق ءانى!» دەيتىنىمىز دە سودان عوي.
نۇرسۇلتان دومبىرامەن ارقانىڭ كەڭ تىنىستى اندەرىن كەربەز سەزىممەن كەرىلتىپ شىرقاعاندا «ۇستىنە وقالى شاپان، باسىنا ۇكىلى بورىك كيگىزسە باياعىنىڭ سەرىسى بوپ شىعا كەلەر ەدى» دەپ، قىزىعۋشى ەدىك. سول قۇشتار سەزىمىنە قوسا ويلى دا ەدى. باسقا ءبىر انشىلەردەن «حورلان»، «اۋپىلدەك»، «ارمان-اي»، «قاراكەسەك»، «ۇشقارا» اندەرىن تىڭداعاندا بار دۇنيەنى ۇمىتىپ، تۇڭعيىق ويعا باتىپ كەتەتىن-ءدى.
كەشەگى فيلمدەرىمىز دە گۋمانيستىك يدەيالاردان تۋدى عوي. سونىڭ ءبىرى -«ۆەسنا نا زارەچنوي ۋليتسە» ءفيلمى. سول فيلمدەگى:
كوگدا پريدەت ۆەسنا نە زنايۋ،
پرويدۋت دوجدي، سويدۋت سنەگا.
نو، تى منە، ۋليتسا رودنايا،
ي ۆ نەپوگودۋ دوروگا، -دەپ ايتىلاتىن ءان نۇرسۇلتاننىڭ ەڭ سۇيىكتى ءانى ەدى.
سول جىلداردا «رازنىە سۋدبى» دەيتىن فيلمدەگى باس كەيىپكەر كومپوزيتور ءروششيننىڭ رومانسى دا جۇرت جۇرەگىن ەرەكشە تەبىرەنتتى. نۇرسۇلتان سول رومانستىڭ:
گولوۆا ستالا بەلويۋ،
چتو يا س نەي پودەلايۋ، -دەپ كەلەتىن قايىرماسىن مۇڭايا قوڭىرلاتقاندا ءبارىمىز قوعاداي ءيىلىپ، ءۇنىمىزدى شىعارماي، مۇلگىپ قالۋشى ەدىك.
سوندا وسىنداي ءبىر تۇنجىر ساتتەن ءبىزدى نۇرسۇلتاننىڭ ءوزى قۇتقاراتىن-دى. ءيا، سەزىمى الماس قىلىش جۇزىندەي جارقىلداپ:
وي، كراسيۆىي ناد ۆولگوي زاكاتى،
تى مەنيا پروۆوجالا ۆ سولداتى.
رۋكۋ جالا، پروۆوجالا،
پروۆوجالا، پروۆوجالا! –دەپ، شالقىتىپ الا جونەلۋشى ەدى. وعان ىلەسە ءبارىمىز زاماتتا ءدۇر سىلكىنىپ، انگە قوسىلا كەتۋشى ەدىك.
ە، وسىنىڭ ءبارى قادىرلى كۇندەرىمىزدىڭ شۋاقتى ەلەسى ەكەن. كول جاعاسىنداعى سونداي دۋلى كەشتەردە قىز-جىگىت اتاۋلى نۇرسۇلتاننىڭ عانا اۋزىنا قاراپ، توڭىرەگىندە دۇركىرەپ جۇرەتىن-ءدى. ولاردىڭ اراسىندا سارا دا جۇلدىزداي جارقىراپ، نۇرسۇلتاننىڭ قاسىنان ءبىر ەلى اجىرامايتىن-دى. ءبىز ەكەۋىنە سۇيسىنە قارايتىنبىز. سول جاستاردىڭ ىشىندە ۋكرايندىق قىز-جىگىتتەر باستاپ، «كيەۆسكي ۆالسپەن» ۇيىرسە، ونىڭ تولقىندى اۋەزى سول توقىعان كۇيى ءبىزدىڭ «قازاق ۆالسىنە» ۇلاساتىن-دى. سايرانىمىز، سەيىلىمىز ءتۇننىڭ ءبىر ۋاعىنا دەيىن سوزىلاتىن-دى.
و، شىركىن، تەمىرتاۋ ءتۇنى! سامارقان كولىنىڭ سامالى… ساف اۋانى جۇتىپ جۇرە بەرگىڭ كەلەدى. بىراق، ەرتەڭ جۇمىس… ءبىز ءۇيدى-ۇيىمىزگە قايتار كەزدە:
نە سلىشنى ۆ سادۋ داجە شوروحي،
ۆسە زدەس زامەرلا دو ۋترا.
نە زابۋد ي تى ەتي لەتنيە،
تەميرتاۋسكيە ۆەچەرا، -دەپ سامارقاننىڭ جاعاسىنان كەتە الماي، ءبىر-بىرىمىزگە جىمىڭ قاعىپ، تۇرىپ الۋشى ەدىك.
ىلەكە، وسىنىڭ ءبارى ەسىمىزدە. نوستالگيا! جاستىقتىڭ جايناعان رومانتيكاسى!
ءبىزدىڭ تەمىرتاۋدى كەزىندە ەكى اتاقتى كومپوزيتور انگە ارقاۋ ەتتى. باقىتجان بايقاداموۆ «قازاقستان ماگنيتكاسى جاستارىنىڭ مارشىن» دۇبىرلەتسە، سىدىق مۇحامەدجانوۆ «جارقىرايدى، تەمىرتاۋدىڭ وتتارى» ءانىن جالىنداتتى. ول اندەر بۇگىندەرى المەعايىپ ءبىر كونتسەرتتەردە، نە راديودا ورىندالا قالسا تەمىرتاۋدىڭ سول كەزدەگى تىنىسى كوز الدىمىزعا كەلىپ، وتكەن ءومىرىمىزدى ەلەستەتىپ، كادىمگىدەي جەلپىنىپ، كوتەرىلىپ قالامىز. ءومىر… تاريح ءوز بەلگىسىن اندەردە دە قالدىرا بەرەدى ەكەن.
تىلەۋكەن وسى سوزىمەن جۇرەگىمنىڭ پەرنەسىن جايلاپ قانا باسقانداي بولدى.
***
ەكى كۇننەن كەيىن مەن «قاراعاندى – الماتى» پوەزىندا كەلە جاتتىم. پوەزدىڭ ءبىر سارىندى ءجۇرىسى… مۇنداي ساتتە ادامدى قىم-قيعاش وي قامالايدى. كوڭىل تۇكپىرىندەگى ءار جاي كينو لەنتاسىنداي كوز الدىڭنان وتە بەرەدى. ەلەس ءبارى… مەن تىلەۋكەننىڭ ۇيىندە شەرتىلگەن اڭگىمەنىڭ ءبارىن ەسكە ءتۇسىردىم. تەمىرتاۋدىڭ ماقپال ءتۇنىن ەلەستەتتىم. كۇلكىسى، اندەرى شالقىعان جاستار… ولاردىڭ ورتاسىندا نۇرسۇلتان مەن سارا! ەكەۋى قول ۇستاسىپ، سامارقان كولىنىڭ جاعاسىندا سەيىل قۇرىپ كەلە جاتىر. نۇرسۇلتان ساراعا كۇلىمسىرەي قاراپ: «ايعا بەتىڭدى بۇرشى» دەيدى. سارانىڭ كۇمىس كۇلكىسى توگىلەدى. وسى كورىنىستەر ىشتەي تامىلجىتتى.
مەن پوەزدان تۇسكەندە جۇرەگىمە جىبەكتەي ەسىلگەن ءبىر سىرلى اۋەزدىڭ تولعانىن سەزدىم…
***
مىنا ءبىر كۇز… تاعى ءبىر ءان مولدىرەدى. ونى ەلۋىنشى جىلداردىڭ ءانى دەسە بولادى. ءدال سولاي. سول كەزدەگى ليريكا!
ءار جاڭا ءان تۋعاندا ويلايتىنىم – اقىن مەن ءانشى. ارينە، ءان ءسوزىن ءوزىم جازسام، وندا كوڭىلىمدە تەك ءانشى عانا تۇرادى. ال، بۇل جولى دا ادەتتەگىشە ءبىراز اقىنمەن ىشتەي تىلدەسىپ كوردىم. بىرىنە توقتاعام جوق. قاسىمحانعا عانا ەلەڭدەي بەردىم. مەنىڭ كومپوزيتورلىق لابوراتورياما ەركىندەپ ەنىپ، ءوز ۆيدەنيەم- كوڭىل دىتىمە ابدەن كونگەن ءتوزىمدى اقىن قاسىمحان عانا. سونداي ەتەنە، ىلكىمدى… ويىمدى ارىدەن سەزىپ، ۇيلەسە كەتەدى. جاڭا ءان «نە» دەپ تۇر، سونى تۇسىنۋگە بار جانىن سالادى. كەيبىر اقىندار سياقتى «وزىمشىلدىگى» جوق. قاسىمحاننىڭ بولمىسى ولاردان مۇلدە بولەك. قاسىمحاندى مويىندايتىن اقىن اعالارى ونى «ماحاببات اقىنى!» دەيدى. دۇرىس ءسوز! قاسىمحانعا توقتادىم.
ءۇش كۇننەن كەيىن قاسىمحانعا تەلەفون سوقتىم. ول جانى قالماي الماتىمەن ىرگەلەس اباي اۋلىنداعى ۇيىنە شاقىردى. كەلدىم.
كۇزدىڭ تىپ-تىنىق جايماشۋاق كۇنى. قاسىمحاننىڭ اۋلاسى جايناعان گۇل. جۇپارى كوكىرەك جارادى. گۇلدىڭ ورتاسىندا دوڭگەلەك ستول. ەكى كرەسلو. بىراق، ءبىز جۇرە اڭگىمەلەستىك. ىشتەي تولقۋلىمىن. جۇرەك ءلۇپىلىن زورعا باسىپ، دىتتەگەن ويىمدى شاشىراتپاي سۋىرتپاقتاپ، شىعارا باستادىم: -ءبىرىنشى شۋماعى ء–تۇن. تەمىرتاۋ ءتۇنى! تولىقسىعان تولعان اي! ايداي سۇلۋ قىز كوركىنە قۇلاي بەرىلگەن البىرت سەزىمدى جايساڭ جىگىت.
ەكىنشى شۋماعى- بۇلعاقتاپ، جەلىگىپ جۇرگەن سول جىگىت قىز الدىندا ءسوز ايتا الماي تولقىپ، تەك كوزىمەن ورتەپ، سۇقتانا قاراي بەرەدى.
ءۇشىنشى شۋماقتا - قىز ءجۇزىن ايمالاعان سارىارقانىڭ سامالى! ىڭكارلىك سەزىم.
ءتورتىنشى شۋماعى – تەمىرتاۋدىڭ كەربەز كولى سامارقان… سامال تەربەگەن اق ايدىن… اسپاندا قالقىعان التىن اي! اي سۇلۋ ما، قىز سۇلۋ ما، جۇرەك جاندىرعان قۇمارلىق وتى.
بەسىنشى شۋماعى-تەمىرتاۋلىقتار ايلى تۇندەردە سامارقان كولىنىنڭ جاعاسىنداعى سەيىلدەن قايتىپ بارا جاتىپ، ءدايىم:
نە زابۋد ي تى ەتي لەتنيە،
تەميرتاۋسكيە ۆەچەرا، -دەپ اندەتەدى ەكەن. سولاردىڭ اراسىندا - نۇرسۇلتان مەن سارا بار! ءان ءدال وسىلاي قيماس كوڭىلدىڭ ۇمسىندىرعان سەزىمىمەن اياقتالۋى ءتيىس!
قاسىمحان وسى سوزدەردى ءۇنسىز تىڭداپ، باس يزەي بەردى.
مەن قاسىمحاندى جەكە قالدىردىم دا اۋلانىڭ ىشىندە ءارى-بەرى ءجۇرىپ، ودان ءالى دە بولسا جەلەگى جەلكىلدەپ تۇرعان باقتى ارالاپ، ءوز ويىممەن ءوزىم بوپ كەتتىم.
شامالى ۋاقىتتان كەيىن قاسىمحان العاشقى ەكى شۋماقتى كورسەتتى:
جارقىلداعان سىرعاڭ-اي،
تولىقسىپ ءبىر تۋعان اي!
تەمىرتاۋدا كەزدەستىك،
جانىم، ساعان، جانىم، قۇربان-اي!
قىز سوزىنە ەلىتكەن،
جىگىت ەدىم جەلىككەن.
كورگەن ساتتە ءوزىڭدى،
تولقىدىم مەن، ايتشى، نەلىكتەن؟
قاسىمحاننىڭ اسىعىس جازىلعان شيمايىنا قاراپ تۇرىپ، «ۆەليكولەپنو!» دەدىم، باسقا ءسوز اۋزىما تۇسپەي. قاسىمحان قاعازعا قايتا ءشۇيىلدى. ىركىلگەن جوق:
سارىارقانىڭ سامالىن،
ايمالاتقان جامالىڭ!
جۇرەگىمدى جاندىردى،
سىرعا تولى ءمولدىر جانارىڭ، -دەگەن شۋماقتى جارق ەتكىزدى. مەن «تاماشا ەكسپرومت!» دەدىم، ءسۇيسىنىپ. قاسىمحان قويان ىلگەن قارشىعاداي جۇتىنىپ:
كول تەربەتىپ جاعانى،
جۇلدىز جىمىڭ قاعادى.
الاۋلاعان ءجۇزىڭدى،
اي دا قيماي باتىپ بارادى، -دەگەن سوزدەردى اسىقپاي، بيپازداپ جازدى. مەن: «كاكايا كراسوتا!» دەدىم، -ەندى كونتسوۆكا!..
قاسىمحان شامىرقانا قوزعالاقتاپ: -ىلاعا، اندەتىڭىزشى، -دەدى.
مەن وسى شۋماقتاردىڭ ءبارىن انگە قوسىپ، ەكى رەت قايتالادىم. قاسىمحان ەكى كوزى قارا بۇلاقتاي تۇنىپ:
تەمىرتاۋدا ماقپال ءتۇن،
جان سىرىڭدى اقتاردىڭ،
ارمانداي ءبىر ءان قالدى،
بەلگىسى بوپ، قيماس شاقتاردىڭ!-دەگەن شۋماقتى ەش كىدىرىسسىز مولدىرەتتى. ەلەستەتكەنىم دە، كۇتكەنىم دە ءدال وسى كورىنىس، وسى ءسوز! قاسىمحانعا ءۇن-ءتۇنسىز توگىلە قارادىم…
***
ەكى كۇننەن كەيىن تەلەفون ارقىلى جاڭا ءاننىڭ تۋعان ءمان-جايىن تەمىرتاۋداعى تىلەۋكەن سماعۇلوۆقا جەتكىزدىك. تەلەفوندا اندەتىپ ايتىپ تا بەردىم. تىلەۋكەن جەلپىنە سويلەپ، جەر-كوككە سيماي قۋاندى.
قاسىمحان ىلە-شالا تەمىرتاۋداعى جەرگىلىكتى گازەتتىڭ رەداكتورى امانجول اقىنعا تەلەفاكسپەن ءاننىڭ نوتاسى مەن ءسوزىن سالىپ جىبەردى. سول كۇنى بىزگە تەمىرتاۋلىق ازاماتتاردىڭ ريزا بولعان لەبىزى دە جەتتى.
تىلەۋكەن بۇل جايدى قالا اكىمى سەرىك نىعمەتۇلى احمەتوۆكە ماقتانىش سەزىممەن ايتىپتى. ءسويتىپ، «تەمىرتاۋ تۇنىنە» قىزىققانى سونداي، ولار قالاداعى مادەنيەت قىزمەتكەرلەرىمەن تەز ارادا مامىلە ءتۇزىپ، بۇل ءاندى ورىنداۋشىلارعا كونكۋرس جاريالاپتى. مەنىڭ تەمىرتاۋدا اۆتورولىق كەشىمدى وتكىزۋدى دە جوسپارلاپتى. تەمىرتاۋلىقتار ءوستىپ دۇبىرلەدى-اي كەپ.
ارادا ءبىراز كۇندەر وتكەندە تىلەۋكەن تەلەفون سوعىپ: «انشىلەر كونكۋرسىندا ءوزىمىزدىڭ تەمىرتاۋلىق كۆارتەت –ەكى جىگىت، ەكى قىز ەرەكشە كوزگە ءتۇستى. وسى ءبىر كۇندەرى مەملەكەت حاتشىسى ءابىش كەكىلباەۆ تەمىرتاۋعا ارنايى ءىس ساپارمەن كەلىپ ەدى، ءبىر اسەرلى كەزدەسۋدە «تەمىرتاۋ ءتۇنى» ءانىن سۇيسىنە تىڭداپ، جىلى لەبىز ءبىلدىردى» دەدى.
ءدال وسى كەزدە (2001-جىل، 11-قاراشا) «جاس الاش» گازەتىنىڭ بەتىندە «تەمىرتاۋ ءتۇنى» ءانىنىڭ نوتاسى جاريالاندى.
قاراشا ايىنىڭ 23-جۇلدىزى كۇنى تەمىرتاۋدىڭ مادەنيەت سارايىندا «تەمىرتاۋ ءتۇنى» دەپ اتالعان اۆتورلىق كەشىم تاتتىمبەت اتىنداعى اكادەميالىق وركەستردىڭ شالقىمالى دۇبىرىمەن باستالدى. ديريجەرى الدابەرگەن مىرزابەكوۆ! ارقا انشىلەرى مەنىڭ ءار كەزەڭدە جازىلعان جيىرمادان استام اندەرىمدى شىرقادى. كونتسەرتتىڭ ورتا تۇسىندا «تەمىرتاۋ ءتۇنىنىڭ» جازىلۋ تاريحى ايتىلدى. تەمىرتاۋلىق كۆارتەت-جاننا حاسەنوۆا، تابىسبەك شاكەي، ايدار سەرىكۇلى، ءتولجۇما ارىستانباەۆتار ونى سىرلى سەزىممەن مولدىرەتە ورىندادى. تەمىرتاۋلىقتار دۇرىلدەتە قول سوقتى. قاسىمداعى ەكى قىزىم - قارلىعاش، ءلايلا… جانە وسى تەمىرتاۋدا تۇراتىن ناعاشى جەڭگەمىز مۇقتاريما قۇشاق-قۇشاق گۇلدىڭ ورتاسىندا تەبىرەنە تولقىپ تۇردىق.
سونىڭ ەرتەڭىندە قاراعاندى جۇرتى «شالقىما» اتتى كونتسەرتتىك زالدا «ارقانىڭ ايلى تۇنىندە» دەگەن اۆتورلىق كەشىمدى تاماشالادى. كەشتى مەديتسينا عىلىمىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور، اتاقتى كارديولوگ… ادەبيەت پەن مۋزىكاعا بىلىكتى ەستەت جان قابدوللا قۇلقىباەۆ جۇرگىزىپ، ءار ءاننىڭ حيكاياسىن ليريكالىق سەزىممەن بايانداپ وتىردى. بۇرىننان بەلگىلى اندەردىڭ ىشىندە جۇرت «تەمىرتاۋ ءتۇنىن» ەرەكشە ىقىلاسپەن تىڭدادى.
كەش سوڭىندا وبلىس اكىمى كامالتين مۇحامەدجانوۆ ەل اتىنان ريزالىق سەزىمىن ءبىلدىرىپ: - «تەمىرتاۋ ءتۇنى» ءانى – پرەزيدەنتىمىز نۇرسۇلتان ءابىشۇلى نازارباەۆتىڭ رومانتيكاعا تولى جاستىق شاعىنا ارنالعان ءان. مۇنداي ءاننىڭ شىعۋى زاڭدى دا. حالقىمىزدىڭ ماڭدايىنا بىتكەن كەمەڭگەر جاندى قالاي ارداقتاساق تا ءبىزدىڭ ءجۇزىمىز جارقىن. سول پەيىلىمىزگە لايىقتى دا. ىلەكەڭنىڭ وسى ءبىر ساۋلەلى ءانى جۇرەككە سونداي جىلى، ونىڭ اڭىزى دا ەل اراسىنا كەڭ تاراپ بارادى. ءاننىڭ ءسوزى دە جىبەكتەي ەسىلگەن كوركەم دۇنيە ەكەن. ىلەكە، «تەمىرتاۋ ءتۇنى» ءۇشىن اقىن قاسىمحان بەگمانوۆ ەكەۋىڭىز قاشاندا ءبىزدىڭ قاراعاندىعا، البەتتە، ونىڭ ىشىندە تەمىرتاۋعا ەڭ قادىرلى جاندار بوپ ەسەپتەلەسىزدەر. وسىنداي شالقىعان اندەرىڭىزبەن ءجيى كەلىپ تۇرىڭىزدار!-دەدى.
كونتسەرتتەن سوڭ ءبىر توپ كىسى دۋىلداسا قۇتتىقتاپ، مەنى جىبەرگىسى كەلمەدى. ءبىر ازامات تۇرىپ: -ءسىز «الماتى كەشىندە»، «جايلاۋكول كەشتەرى»، «كەڭگىردىڭ قوڭىر كەشتەرى» دەيتىن اندەرىڭىزبەن قازاق دالاسىنىڭ قىزارىپ باتقان كەشىنە قىزىقتىردىڭىز… و، شىركىن، سونداي… سونداي كەشتەرىمىز!-دەدى.
جانىما جاقىن جۇرەتىن اقىن ءىنىم زاعىپار: -وسى اندەردەن كەيىن الاۋلاعان كەشتەر جۇرەگىمىزدى تولقىتاتىن بولدى. ونى ولەڭمەن بەينەلەپ تە كوردىك. بىراق، ءتىل دە دارمەنسىز ەكەن، -دەپ، شابىتتانا سويلەدى.
وسى سوزدەردى كۇلىمسىرەي تىڭداعان پروفەسسور قابدوللا قۇلقىباەۆ: -ماكسيم گوركي 1925-جىلدارى جازعان ءبىر ماقالاسىندا «دجون رەسكين ۆوزۆەستيل گلۋبوكۋيۋ يستينۋ، سكازاۆ، چتو زاكاتى ۆ انگلي ستال پرەكراسنەە پوسلە كارتين تەرنەرا» دەيدى. سىزدەر سول ءسوزدى ايتىپ تۇرسىزدار… ەندى، مىنە، «تەمىرتاۋ ءتۇنى» دەپ اتالاتىن ءان… بۇل ءان دە ماقپال تۇندەردە شەرتىلگەن ماحاببات سىرىمىزدى ءدايىم ەسكە سالادى... سونداي تۇندەردى «اھ» دەگىزە اڭساتادى… سوعان سۇقتاندىرادى، -دەدى ءوزى دە تەبىرەنە قالىپ.
***
اتىراۋدا توكەن جۇماعۇلوۆ ەسىمدى ءبىر تەكتى ازامات بار. ونى جۇرتتىڭ ءبارى قادىرلەپ، ۇلكەنى دە، كىشىسى دە “توكەن تاناەۆيچ” دەيدى. ماعان جان-جۇرەگىمەن بەرىلگەن، ءدىلى كىرشىكسىز تازا، ءبىر بەكزات جان. ەكەۋىمىز ءجيى باس قوسامىز. سەيىلگە دە بىرگە شىعامىز. ارامىزدا ايتىلمايتىن ءسوز، اشىلمايتىن سىر بولمايدى.
توكەن تاناەۆيچ ءبىر جولى ۇيىنە شاقىردى. داستارحان باسىندا ادامدى يبالى مەيىرمەن ۇيىرەتىن جان-جارى دينانىڭ بالداي ءتاتتى اقبۇيرا شايىن ءىشىپ، اڭگىمە-دۇكەن قۇردىق. توكەن تاناەۆيچ اعىنان جارىلىپ، شەشىلە سويلەدى: - ىلەكە، قازاقستاننىڭ قاي جەرىنە بارمايىن، اندەرىڭ شىرقالادى دا جاتادى. سول اندەرىڭنىڭ ءبىرى – “تەمىرتاۋ ءتۇنى”… بۇل انگە ءبىر كليپ ءتۇسىرىلىپتى. تەلەديداردان كورىپ، وي، قاتتى تولقىعانىم. ونى قاراعاندىلىق انشىلەر توبى سونداي اسەرلى ورىندادى، مەنى ءتاتتى قيال تەربەدى. ويىم وتكەن كۇندەرگە زىمىراپ الا جونەلدى. باياعى ەلۋىنشى، الپىسىنشى جىلدار… تەمىرتاۋدىڭ مەتاللۋرگيا كومبيناتى… كوك تىرەگەن دومنا پەشتەرىنىڭ بۋداقتاعان قاراقوشقىل ءتۇتىنى… سامارقان كولىنىڭ جاعاسىندا تورعىن جەلەك جامىلعان قالانىڭ قايناعان ءومىرى… باستارىندا جاپ-جالپاق قالپاقتارى، قولدارىندا تەمىر وجاۋى بار بولات قورىتۋشىلار… گۇلدەرى كوز تۇندىرعان بۋلۆارلار… قول ۇستاسىپ كەتىپ بارا جاتقان جارقىن ءجۇزدى جايساڭ جاستار، مىنە، وسىلاردىڭ ورتاسىندا ءزاۋلىم تەرەك تىزىلگەن تروتۋاردا، و، قۇدايا توبا، قۇددى اۋماعان نۇرسۇلتان ءابىشۇلى نازارباەۆ! ءيا، ءيا، نۇرەكەڭ - سولقىلداعان بوزبالا! ەكى كوزى جاس قىراننىڭ كوزىندەي جالت-جۇلت ەتەدى. قاسىندا ۋىلجىعان ءبىر ءمولدىر كوز… مەن ونى سارا دەدىم! “اپىر-اي، ءا!” دەپ تاڭ-تاماشا بولعانىم. بۇل قانداي نارسە، ىلەكە، ا؟ وسى اياۋلى جانداردىڭ سول جاستىق شاعى سەنىڭ “تەمىرتاۋ ءتۇنى” ءانىڭنىڭ وزەگى بوپ تارتىلىپتى. مەن وسى ءان ورىندالىپ بىتكەنشە ءومىرىمىزدىڭ ساعىمداي بۇلدىراپ، ارتتا قالعان التىن كۇندەرىن ەلەستەتىپ، وزگەشە ءبىر حال كەشتىم. لاززاتقا بولەندىم.
مەن بۇگىندە تەك قازاقستاندا عانا ەمەس، شەت ەلدەرگە قانات جايعان “تەنگيزنەفتەستروي” اكتسيونەرلىك قوعامىنىڭ ديرەكتورلار كەڭەسىنىڭ توراعاسىمىن. رەسپۋبليكا بيزنەسمەندەرىنىڭ كەلەلى جيىندارىندا پرەزيدەنتپەن ءجيى-ءجيى جۇزدەسەمىز. مۇددەلى ورتاق ماسەلەلەردى بىرگە تالقىلايمىز. ەمىن-ەركىن اقىلداسامىز. نۇرسۇلتان ءابىشۇلى ءبىزدىڭ ارقايسىمىزدى جىلى سەزىممەن باۋراپ، پىكىرىمىزدى تىڭدايدى، وي بولىسەدى. ال، ىلەكە، سەن بولساڭ ەلىمىزدى نۇرلى بولاشاققا باستاپ بارا جاتقان وسى ءبىر كەمەڭگەر جاندى “تەمىرتاۋ ءتۇنى” انىڭمەن ارداقتاپسىڭ، بۇل- ول كىسىگە دەگەن حالىق ماحابباتى. ءبارىمىزدىڭ جۇرەگىمىزدەگى ىزگى سەزىم، ىلەكە!
توكەن تاناەۆيچ سول جولى وسىلاي دەدى.
* **
2003-جىل. قاڭتار ايىنىڭ ەكىنشى جارتىسى… ءبىر كۇنى ۇيدە مازام بولماي، سىرقاتتانىڭقىراپ وتىر ەدىم، توكەن تاناەۆيچ تەلەفون سوقتى.
-ىلەكە، سالامات پا؟
-ءا، توكەن تاناەۆيچ، سالەم… سالەم!
-جول جۇرگەلى جاتىرمىن، بۇگىن… كەشكى رەيىسپەن.
-قاي جاققا؟
-پرەزيدەنت باستاعان بيزنەسمەندەر دەلەگاتسياسىمەن شۆەيتسارياعا بارادى ەكەنبىز. وسى توپتىڭ ىشىندە اسلان مۋسين، قىرىمبەك كوشەرباەۆ، ۆلاديمير شكولنيك، گريگوري مارچەنكو بار. دەلەگاتسيا قۇرامىنا ۇلىم اباي دا كىردى. ول “تەنگيزنەفتەستروي” اكتسيونەرلىك قوعامىنىڭ پرەزيدەنتى عوي. جاس بيزنەسمەن! ءبىز اباي ەكەۋىمىز اتىراۋدان جەنەۆانىڭ وزىنە تىكە ۇشامىز. دەلەگاتسيامىزبەن سول جەردە باس قوسامىز.
-و، توكەن تاناەۆيچ، ابايجاندى ۇلكەن ساپارعا الىپ بارا جاتىر ەكەنسىڭ، قۋانىشتىمىن! قوعامنىڭ بۇگىنى مەن ەرتەڭى وسى اباي سەكىلدى جاس ازاماتتاردىڭ قولىندا عوي. قىرىق شىلتەن شىلاۋىندا بولسىن، قىدىر اتا قولداي ءجۇرسىن!
-راحمەت، ىلەكە، راحمەت! ءىمم… ەندىگى ءسوز بىلاي: “تەمىرتاۋ ءتۇنى” ءانى بار ەمەس پە؟
-ءيا.
-مىناداي جاقسى ساپارعا بەت الدىق…سول “تەمىرتاۋ ءتۇنىن” اق تىلەگىڭ رەتىندە شۆەيتسارياعا الا كەتىپ، ءوز اتىڭنان پرەزيدەنتكە تابىس ەتسەم دەيمىن! ماعان نوتاسى، كاسسەتاسى كەرەك.
-و، توكەن تاناەۆيچ… نوتا بار، ال، كاسسەتا… “تەمىرتاۋ ءتۇنى” ازىرشە كاسسەتاعا جازىلا قويعان جوق.
-ىلەكە، اتىراۋدا ول ءاندى ورىندايتىن انشىلەر بار ما؟
-بار.
-كىمدەر ولار؟
-گۇلنار، زينا ەسىمدى ەكى قىز. ادەمى دۋەت.
-ىلەكە، وتىنەم… وسى انىڭە پەيىلىم كەتىپ تۇر، قالاي ەتسەڭ دە بۇگىن كەشكى التى-جەتىدەن قالدىرماي ءاندى جازدىر دا قولىما تيگىز! جانە “ەدىل-جايىق” ءانىڭنىڭ تاريحى باياندالعان ءبىر كىتاپشاڭ بار ەدى عوي، سونى دا قوس. وسىنىڭ ءبارىن ءبىر پاكەت ەتىپ ازىرلە. جان دوسىڭنىڭ بۇيرىعى وسى!
ال، ورىنداماي كور، مىنا تىلەكتى. سىرقات جايىنا قالدى. مەن ۇلى ساسكە كەزىندە دينا اتىنداعى مۇنايشىلار سارايىنا كەلدىم. ىشكە كىرە بەرگەنىمدە سىزىلا اندەتكەن دۋەتتى قۇلاعىم شالدى. تانىدىم. گۇلنار مەن زينا! ولار مەنى كورگەندە قۋانىپ كەتتى. مەنىڭ ىشكى ءدىتىمدى الدىن الا سەزگەندەي ەكەۋى قوسارلانا سويلەپ: -اعا… اعا، ءبىز باعانالى بەرى ءبىراز اندەردى ورىنداپ، ازىرلىك جاسادىق. ءسىزدىڭ “تەمىرتاۋ ءتۇنى” ءانىڭىز داۋىسىمىزعا سونداي ىڭعايلى، تىڭداپ كورەسىز بە؟ – دەدى، ەلپىلدەپ.
-ءيا، قانى، - دەدىم، جۇرەگىم ءلۇپ ەتە ءتۇسىپ.
ءان ورىندالدى. ءبىر ەمەس، ەكى-ءۇش رەت قايتالاندى. ەكى ءانشى قىزدىڭ سىرلى ۇنىنە قاتتى تەبىرەندىم.
ءان كەشكى ساعات بەستىڭ كەزىندە كاسسەتاعا جازىلدى. سالدەن سوڭ توكەن تاناەۆيچتىڭ قولىنا ءتيدى.
كەيىن سول شۆەيتساريا ساپارىن توكەن تاناەۆيچتىڭ ۇلى اباي بىلاي دەپ اڭگىمەلەدى: -ءبىزدىڭ بيزنەس- دەلەگاتسيا اۋەلى جەنەۆادا، ودان كەيىن تسيۋريح قالاسىندا وتكەن كونفەرەنتسياعا قاتىستى. تسيۋريحتاعى بەدەلدى جيىندى ەلباسى نۇرسۇلتان ءابىشۇلى كىرىسپە سوزبەن اشىپ، قازاقستاننىڭ بۇگىنگى جانە بولاشاقتاعى مۇمكىندىگى جونىندە جارقىن مىسالدار كەلتىردى. مەملەكەتىمىزدى جان-جاقتى تانىستىردى. بانكيرلەر مەن ينۆەستورلاردى قازاقستاندا كەڭ كولەمدە بيزنەس جاساۋعا شاقىردى.
سودان كەيىن اسلان مۋسين، “ۇلتتىق بانكتىڭ” باستىعى گريگوري مارچەنكو بايانداما جاسادى. قازاقستانعا قىزىققان شەت ەلدىك ينۆەسترلەر بىرىنەن سوڭ ءبىرى سويلەدى.
ءبىر كەزدە ءۇزىلىس جاريالاندى. مىنە، ءدال وسى ساتتە ەلباسى تريبۋنادان تۇسە بەرگەندە پاپام ورنىنان تۇردى دا ول كىسىنىڭ الدىنان شىعىپ، قولىن الىپ، سالەمدەستى. سوسىن ءسىز بەرگەن پاكەتتى تاپسىردى.
بۇل جايىندا ماعان توكەن تاناەۆيچتىڭ ءوزى دە ماقتانا سويلەپ: ”نۇرسۇلتان ءابىشۇلى، سىزگە اتىراۋدا تۇراتىن كومپوزيتور يليا جاقانوۆ سالەم حات بەرىپ ەدى. مىنا پاكەتتىڭ ىشىندە وزىڭىزگە ارنالعان “تەمىرتاۋ ءتۇنى” ءانى جانە ءسىز ءسۇيىپ تىڭدايتىن “ەدىل-جايىق” ءانىنىڭ تاريحى جازىلعان كىتاپشا بار. كومپوزيتوردىڭ سىزگە دەگەن لەبىزى جانە بار. قابىل الىڭىز” دەدىم.
ەلباسى پەشەنەسى جازىلىپ: “جاقسى، توكەن تاناەۆيچ، ءسىز بەن ءبىز دوس - كوڭىلدەس جاندارمىز، جاس كەزىمىزدە ىلەكەڭنىڭ اندەرىن ايتىپ وستىك، ول كىسىنى ەرەكشە سيلايمىن. مىنا جولداعان ءانىن تىڭدايمىن، ارينە… كىتاپشاسىن دا وقيمىن، وزىنە ريزاشىلىق سەزىمىمدى حات ارقىلى بىلدىرەمىن. راحمەت، سىزگە!” دەپ، قولىمدى قايتا-قايتا قىستى. ال، ىلەكە، كۇتە بەر، ءبىر ءساتتى كۇنى پرەزيدەنتىمىزدىڭ سالەم حاتى دا قولىڭا ءتيىپ قالار، -دەدى.
***
سول جىلى جەلتوقسان ايىندا ەلباسى اتىراۋعا كەلدى. وسى ءبىر كۇندەرى مەن ورال، اقتوبە جاعىندا ءجۇردىم. ءبىرازدان كەيىن اتىراۋعا ورالدىم. ءبىر كۇنى تاڭەرتەڭ تەلەفون شىلدىر ەتە ءتۇستى. ترۋبكانى كوتەردىم.
-اعا، سالەمەتسىز بە؟
-ءا، گۇلنارمىسىڭ، سالەمەت پە، اينالايىن؟
-انا جولى… پرەزيدەنت كەلگەندە ءسىز قالادا بولمادىڭىز.
-ءيا.
-مەن پرەزيدەنتتىڭ الدىندا ءان سالدىم.
-و، قاي جەردە؟
-وبلىس اكىمى اسلان ەسبولايۇلى ءمۇسيننىڭ رەزيدەنتسياسىندا. اعا، سول وتىرىستا ءبىراز ءانشى بولدىق. مەنىڭ كەزەگىم كەلگەندە گيتارمەن “تەمىرتاۋ ءتۇنى” ءانىن ايتتىم. نۇرسۇلتان ءابىشۇلى ورنىنان ۇشىپ تۇرەگەلدى دە: “قالقام، بۇل ءاننىڭ ءسوزى بار ما، وزىڭدە؟” دەدى، كۇلىمسىرەپ. “بار، اعا” دەدىم، بلوكنوتىمدى كورسەتىپ. نۇرسۇلتان ءابىشۇلى: “قالقام، ەندى وسى ءاندى ەكەۋىمىز ايتىپ كورەيىك” دەدى، ورتاعا شىعىپ. مەن گيتاردى جۇرەكسىنە شەرتىپ، جايلاپ اندەتە باستاپ ەم، نۇرسۇلتان ءابىشۇلى بىردەن قوسىلا بەردى. ءۇنى ماقپالداي جۇمساق… سەزىمى سىرلى… تاڭعالدىم! ءان ورىندالىپ بىتكەندە جۇزىنەن نۇرى توگىلىپ: “راحمەت، قالقام، بۇل ءاندى ىلعي ايتىپ ءجۇر…بىزدىڭ جاستىق شاعىمىزدىڭ ءانى” دەدى. اعا، ادام ومىرىندە ساتتىلىكتەر بولا بەرەدى عوي، ال، مەن ءۇشىن ەلباسىمەن اندەتكەن كۇنىم ەڭ باقىتتى كۇن. ونداي ءاندى جازعان ءسىز دە باقىتتىسىز!
-ە، گۇلنار اينالايىن، پرەزيدەنتپەن ەكىنىڭ ءبىرى قوسىلىپ ءان سالىپ جاتقان جوق، بۇل دا بولسا ءتاڭىردىڭ يگەنى. جۇلدىزىڭ انمەن بيىكتەي بەرسىن!
اتىراۋلىق ءانشى گۇلنار تۇراليەۆانىڭ وسى اڭگىمەسى اجەپتەۋىر اڭىز بوپ تاراپ، جۇرت نۇرسۇلتان ءابىشۇلىنىڭ كىشىپەيىل قاسيەتىن ءدايىم سۇيسىنە ءسوز ەتەدى.
***
2004-جىل. قاراشا ايىنىڭ سوڭعى كۇندەرى…
استانادا جەلتوقساننىڭ ءبىرىنشى جۇلدىزىندا “كونگرەسس-حولل” سارايىندا “ەدىل-جايىق” اتتى كونتسەرتىم بولۋعا ءتيىس. سونىڭ قامىمەن ەرتەرەك كەلگەم-ءدى.رەپەتيتسيا باستالدى. ءبىر كۇنى مەنى پرەزيدەنت اپپاراتىنىڭ باستىعى يمانعالي تاسماعامبەتوۆ قابىلدادى. مەن كابينەتىنە كىرە بەرگەنىمدە يمانعالي ورنىنان كۇلىمسىرەي تۇرەگەلىپ: -ىلاعا، وردەنىڭىزبەن قۇتتىقتايمىن!-دەپ قۇشاقتاي الدى.
مەن اڭ-تاڭ بوپ ۇندەي المادىم. يماناعالي: -بۇگىن بىشكەكتەن قىرعىزستاننىڭ مەملەكەتتىك حاتشىسى جولداعان قۇتتىقتاۋ حات الدىق. ءسىز “دانەكەر” وردەنىمەن ناگرادتالىپسىز،-دەدى.
مەن يمانعاليعا وسى قۋانىشتى حابارى ءۇشىن جانە وسى جازدا الماتىدا رەسپۋبليكا سارايىندا وتكەن “ەدىل-جايىق” اتتى كونتسەرتىمە، مىنا استانادا بولاتىن كونتسەرتىمە جان-جاقتى كورسەتكەن كومەگى ءۇشىن رازىلىق سەزىمىمدى ءبىلدىرىپ، جاڭا عانا شىققان كومپاكديسكىمدى سيلادىم. يمانعالي ديسكىگە ويلانا قاراپ وتىرىپ: -و، “تەمىرتاۋ ءتۇنى” ءانى دە كىرىپتى عوي، ماعان تاعى بىرەۋىن… نۇرسۇلتان ءابىشۇلىنا بەرەيىن، - دەپ جىمىڭ ەتە ءتۇستى.
ابىروي بولعاندا پورتفەلىمدە ەكى-ءۇش ديسكى بار ەدى، يمانعالي سونىڭ بىرەۋىنە پرەزيدەنتتىڭ اتىنا اۆتوگروف جازدىرىپ الدى.
جەلتوقسان ايىنىڭ ءبىرىنشى جۇلدىزىندا استانادا “كونگرەسس-حولل” زالىندا “ەدىل-جايىق” اتتى اۆتورلىق كەشىم ءوتتى. “تەمىرتاۋ ءتۇنى” انىنە قول سوققان جۇرتتىڭ سول ءدۇبىرىن ەش ۋاقىتتا ۇمىتا قويماسپىن. ول دا اندەتكەن ءومىرىمنىڭ ءبىر ساۋلەلى كۇنى!
سول جەلتوقساننىڭ ون التىنشى جۇلدىزىندا مەن قازاقتىڭ ءبىر توپ زيالىلارىنىڭ قاتارىندا “پاراسات” وردەنىمەن ناگرادتالدىم. وسى قۋانىش ۇستىندە پرەزيدەنت نۇرسۇلتان ءابىشۇلى نازارباەۆ ءدۇيىم جۇرتتىڭ الدىندا ماعان وسى وردەنمەن قوسا ءبىر كونۆەرت ۇسىندى. جۇرت بۇعان ەلەڭ ەتە قالدى. سالدەن سوڭ جۇرەگىم تولقىپ، كونۆەرتتى اشىپ قاراسام پرەزيدەنتتىڭ ءوز قولىمەن جازىلعان حاتى ەكەن. مىنە، سول حات:
“قۇرمەتتى كومپوزيتورىمىز يليا جاقانوۆقا!
لەكە، ءوزىڭىزدى جانە اندەرىڭىزدى اسا قۇرمەتتەيتىنىمدى ءسىز بىلەسىز.
قۋانىشى دا، اۋىرلىعى دا مول وسى تاۋەلسىزدىك جىلدارىندا ءار ۋاقىتتا قولداۋ كورسەتىپ، جانىمدا بولدىڭىز. زور راحمەت! بۇل ءسىزدىڭ ەلگە، وتانىمىزعا ىستەگەن ەڭبەگىڭىز دەپ بىلەمىن.
اندەرىڭىز باسىلعان تاباقشانى الدىم. “تەمىرتاۋ ءتۇنى” ءانىن بىزگە (جانۇيامىزعا) ارناپسىز. راحمەت!
امان-ساۋ بولىڭىز. ءالى دە تالاي تاماشا اندەر كۇتۋشى ن.نازارباەۆ.
15.ح11.2004 ج. استانا”
وسى حاتتا قانشاما جان جىلىلىعى بار، ىزگى جۇرەكتىڭ ءلۇپىلى... ءار كەز كوزىمە وتتاي باسىلادى.
***
2005-جىل. ەلباسى پرەزيدەنت سايلاۋى قارساڭىندا بۇكىل قازاقستاندى ارالاپ ءجۇردى. ەلىمىز شاتتىق قۇشاعىندا. سول كۇندەردىڭ بىرىندە اتىراۋ وبلىسى اكىمشىلىك اپپاراتىنىڭ باستىعى سارسەنباي قۇرمانۇلى ەڭسەگەنوۆ ماعان تەلەفون سوعىپ: -اعا، ءسىزدى قاراعاندى جاققا “جول جۇرەدى” دەپ ەستىدىم، بوگەلە تۇرعانىڭىز ءجون. ەلباسىن كۇتىپ وتىرعان جايىمىز بار. قات-قابات ازىرلىك. اسلان ەسبولايۇلى سول شارانىڭ باسى-قاسىندا ءسىزدىڭ بولعانىڭىزدى قالاپ وتىر، -دەدى.
مەن بۇل سوزگە ەلەڭ ەتىپ، ىزەتى مەن ادەبى زيپا بويىنا بەك جاراسقان سۇيكىمدى ازامات سارسەنبايدىڭ تىلەگىن قابىل الدىم.
ماۋسىم ايىنىڭ جيىرماسىنشى جۇلدىزى كۇنى ەلباسى اتىراۋعا كەلدى. اتىراۋ جۇرتشىلىعى ءماز، قالانى مەرەكەدەي بەزەندىرىپ، سالتاناتتى تۇردە قارسى الدى.
سول كۇنى “اتىراۋ” قوناق ءۇيىنىڭ ءماجىلىس زالىندا ەلباسى وبلىس ارداگەرلەرى مەن ينتەلليگەنتسيا وكىلدەرى، دياسپورا جەتەكشىلەرى قاتىسقان كوشەلى جيىن وتكىزدى.شىن ىقىلاستى اڭگىمەنىڭ باس كەزىندە ماعان ءسوز بەردى. مەن نۇرسۇلتان ءابىشۇلىنىڭ نۇرلى جۇزىنە قاراپ: -نۇرەكە، حوش كەلدىڭىز، الدىمىزدا پرەزيدەنت سايلاۋى. سونىڭ قارساڭىندا قازاقستاننىڭ ءبىراز جەرىندە بولدىڭىز. حالىق ءسىزدى شاتتانا قارسى الىپ، ءار ساپارىڭىز ۇلان-اسىر مەرەكەگە اينالىپ جاتىر. مىنە، ەندى، اتىراۋلىقتاردىڭ ورتاسىندا وسى تاۋەلسىزدىك جىلدارىنداعى تاريحي جەتىستىكتەرىمىزدى جارقىراتا ايتىپ، بولاشاقتىڭ جارقىن مۇمكىندىگىن كورسەتىپ وتىرسىز. ەلىمىزدىڭ ۇلى كوشىنىڭ الدى سونداي نۇرلى، ءبىز سىزگە، سەنەمىز! ءسىزدىڭ جولىڭىز - قاھارماندىق جول! ءبىز ءسىز باستاعان جولمەن جۇرەمىز!-دەدىم.
سوسىن جۇرەگىم تەبىرەنە تولقىپ، “اتىراۋلىق جەرلەستەرىم ءبىلسىن” دەگەن ويمەن ەلباسىنىڭ وتكەن جىلى وزىمە جازعان حاتىن وقىپ، “تەمىرتاۋ ءتۇنىن” اندەتتىم. و، عاجاپ… ويدا جوقتا نۇرسۇلتان ءابىشۇلى شابىتتانا شالقىپ، مەنىڭ “تولاعايىمدى” شىرقاي جونەلدى. مەن دە جۇرەگىم ورەپكىپ، قوسىلا كەتتىم. ءان ايتىلىپ بولعاندا نۇرسۇلتان ءابىشۇلى مەنى قۇشتار سەزىممەن قۇشاقتاي الدى. جۇرت ماساتتانا قول سوقتى. وبلىس اكىمى اسلان ەسبولايۇلى: -ۆەليكولەپنو! –دەپ، قولىمدى قىستى.
ەلباسىمەن بولعان وسى كەزدەسۋ تەلەديداردان الدەنەشە رەت كورسەتىلدى.
بۇل وقيعا دا انمەن ءوتىپ كەلە جاتقان ءومىرىمنىڭ ءبىر جارقىن بەتى…
***
سول جازدا ءبىز وتباسىمىزبەن قاراعاندىعا كەلدىك. تەمىرتاۋدا بولدىق. مۇنداعى دوس-كوڭىلدەس جاندارمەن قاۋىشا جۇزدەستىك. كوڭىلىمىزدى ەلەڭ ەتكىزگەن ءبىر جاي - قاراعاندىلىق ازامات ەرلان تولەۋتايۇلى “تەمىرتاۋ ءتۇنى” انىنە كليپ ءتۇسىرىپتى. ءتۇرلى ءتۇستى بۇل كليپتەن دە تەمىرتاۋدىڭ ەلۋىنشى جىلداردىڭ اياعى، الپىسىنشى جىلداردىڭ باسىنداعى ءدۇبىرلى ءومىرىن، قايناعان تىنىسىن، نۇرسۇلتان ءابىشۇلى نازارباەۆتىڭ جاستىق رومانتيكاعا تولى جايساڭ كەزىن كوردىم.
“تەمىرتاۋ ءتۇنى”… جۇرەگىمدى جاس جىگىتتىڭ جۇرەگىندەي سوقتىرىپ، ايلى تۇندەرگە سۇقتاندىرىپ قويعان ەركە نازدى اۋەزىم!!!
***
مەزگىلدە تولاس جوق. اعىلادى دا جاتادى…
تاعى ءبىر كۇز كەلدى. اق تۇبىتتەي شۇباتىلعان الاشاربى بۇلت جايلاپ قانا تۇپ-تۇتاس جىلجيدى. ءتىپتى، ونىڭ قوزعالىپ، ماڭىپ بارا جاتقانى سەزىلمەيدى دە. بۇل كەشەگى ءبىر جادىرا-جايساڭ كۇندەردە ۇلى تىرشىلىكتىڭ جازعى دۋ -دۋى سايابىر تارتىپ، قىرمىزى گۇلدەرى جايناعان دالانىڭ جۇپار لەبى بىلىنبەي، كۇن قىزۋى قايتقان قازان ايىنىڭ تۋعان ءساتى.
كوك جۇزىندە مونشاقتاي ءتىزىلىپ، جىلى جاققا بەت تۇزەگەن قۇستار ءۇنى ءار نەنى ويلاندىرا، ۋھىلەتە ەسكە سالىپ، مۇڭدى اندەرىن جىبەكتەي سىزىلتىپ، الۋان تۇسكە بويالعان تاۋ-توعايدى، ايدىنى سالقىن وزەن-كولدى، ءۇنسىز مۇلگىگەن سارى ادىرلاردى بەسىك جىرىنداي تەربەتەدى. قۇستاردىڭ قيقۋلاپ قايتۋى ارمان-تىلەگىڭدى الىپ كەتىپ بارا جاتقانداي كوز تالدىرا، سارىلتا قاراتادى.
كۇز - سارعايعان جاپىراق، سارى دالا.
كۇز – سارساڭ وي. قيالىڭ جەتپەيتىن ساعىم دۇنيە. سارىلتقان ساعىنىش. ەمىنتكەن اڭساۋ.
كۇز - كەشەگى ءبىر لەبىڭنەن جالىن اتىپ، اسپانداعى كۇن مەن ايعا، جىمىڭداسقان جۇلدىزدارعا قول سوزدىرىپ، ءوزىڭدى قويارعا جەر تاپپاي، بۇلعاقتاپ جۇرگەن ەسسىز كۇندەرىڭدى جايناتا ەلەستەتىپ، ءبار-ءبارىن الاقانعا سالىپ، سول ءتاتتى ساتتەردەن قالاي عانا “كوز جازدىم” دەپ… ءيا، وكىندىرە “اھ” دەگىزەتىن تولعانىس ءبىر.
كۇز –كولەڭكە باسى ۇزارعان ۇلكەن ءومىردىڭ بىرتە-بىرتە باياۋلاپ، قوڭىرقاي تارتىپ، قاراۋىتا بەرەتىن ءساتى.
كوك تورعىن ءشالى جامىلعان تاۋ قويناۋى، شالعىنى قۇلپىرعان بەل-بەلەستەردەگى شوق-شوق قايىڭدار مەن تەرەكتەردىڭ قۇبىلا قالعان وسى ءبىر قىزىلدى-جاسىلدى رەڭى مەنى ءار كەز ەلەگيا، رومانس اۋەزىمەن باۋرايدى. كۇز تۇسسە بولدى، تابيعات تورىندە جۇرە بەرگىم كەلەدى. دالا ءۇنى… سوعان قۇلاق تۇرەم.
كۇز. مەنىڭ كۇزىم! قاسىمحاننىڭ كۇزى! مەزگىل شىركىننىڭ جەتى كۇزى ءبىزدى وسىلايشا تولقىتىپ، تولعانىسقا سالىپتى…
اباي.kz
