بۇگىنگى كۇنى اباي شىعارماشىلىعى نەسىمەن وزەكتى، ومىرشەڭ، قاجەتتى دەگەن سۇراقتار بارشا قاۋىمدى تولعاندىراتىنى انىق. دانا اباي تۋىلعانىنا 170 جىل تولعالى وتىرعان تۇسىندا دا، قانشا ۋاقىت ءوتىپ، ادامزات بالاسى جاڭا فورماتسياعا، جاڭا دامۋ ساتىسىنا كوتەرىلسە دە، تۇتاس ءبىر حالىقتىڭ اداستىرماس تەمىرقازىعى، رۋحاني سۋاتى، سارقىلماس قازىناسى بولىپ وتىر. شىندىعىندا، ۇلىلاردىڭ مۇراسى زامان مەن ۋاقىت تورەلىگىنە باعىنبايدى. ءوز شىعارمالىعىن ادامزات بولمىسىنا قاتىستى ماڭگىلىك تاقىرىپتارعا ارقاۋ ەتە بىلگەن عۇلامالار ۋاقىت وتكەن سايىن تۇرلەنىپ، تولىعىپ، قۇندىلىعى ارتا تۇسەتىنى تاعى بار.

قازاق مادەنيەتى مەن اقىل-ويىنىڭ زاڭعار بيىگى اباي قۇنانبايۇلىنان كەيىن دە تالاي ءدۇلدىل جاراپ شىعىپ، وزدەرىنىڭ ولمەس تۋىندىلارىن تارتۋ ەتسە دە، حاكىم  ابايدىڭ جۇلدىزى بيىك تۇراتىندىعى نەلىكتەن؟  ول ەڭ الدىمەن اباي شىىعارماشىلىعىڭ امبەباپتىلىعى، ەنتسيكلوپەديالىعىمەن تۇسىندىرىلسە كەرەك. ليريكا، پوەزيا، ساتيرا، پوەما، اۋدارما جانرلارىنىڭ نەگىزىن سالىپ قانا قويماي، وسى جانرلاردى الەمدىك بيىككە شىعارا ءبىلۋى، مۋزىكالىق مۇراسى، الەۋمەتتىك-پۋبليتسيستيكالىق، فيلوسوفيالىق، ءدىني، عىلىمي، تاريحي ەڭبەكتەرىنىڭ مازمۇن تەرەڭدىگى، اعارتۋشىلىق، پەداگوگيكالىق ويلارى ونىڭ ۇلت ۇستازى، ءتىپتى ادامزات عۇلاماسى اتانۋىنا ارقاۋ بولدى.

بۇگىنگى قازاق قوعامى – دانا اباي ايتقان دەرتتەردەن تولىق ارىلىپ كەتتى مە؟ ابايدى شەرلى ەتكەن قوعام مەرەزدەرى ءبىزدىڭ قوعامىمىزدا تولىق جويىلدى ما؟اباي زامانىنداعى كۇردەلى ساياسي-الەۋمەتتىك احۋال، جاڭا قازاقستاننىڭ باسىنان تولىقتاي تاركى ەتىلدى مە؟

ارينە، اباي زامانىنان بەرى، قازاق ەلى وتە ۇلكەن عالامدىق وزگەرىستەردى باسىنان وتكەردى. پاتشالىق رەسەي بيلىگىنەن كەيىن، كەڭەستەر وداعى تۇسى حالقىمىز ءۇشىن تالكەكتى، ناۋبەتتى بولسا دا، اۋىرتپالىقتاردى قايىسپاي كوتەرە بىلگەن ەل دامۋدىڭ داڭعىل جولىنا بەت العان كەزەڭدەر بولدى. قازاق جەرى فورماتسيالاردى الماستىردى، يندۋسترياليزاتسيانى، عىلىمي-تەحنيكالىق پروگرەسستى،  عىلىم مەن ءبىلىمدى يگەردى،   كەشەگى زاماننان ەلدىڭ تۇرمىس-تىرشىلىگى مەن ساناسى ەلەۋلى وزگەردى. تاۋەلسىزدىگىن العان قازاق ەلى جاھاندىق ىقپالداسۋ كوشىنەن كەيىن قالماي، شەكاراسى ايقىن، الەمنىڭ بارلىق ەلدەرىمەن تەرەزەسى تەڭ قارىم-قاتىناس ورناتقان، ءوز الدىنا سەرپىندى ماقساتتار قويعان، دامۋ ساتىسىنىنا جاڭا بەلەسىنە قادام باسقان مىزعىماس ەل. الايدا، اباي شىعارماشىلىعىنا وزەك بولعان ماسەلەلەر ولار – ماڭگىلىك تاقىرىپتار. جان مەن تانمەن جاراتىلعان ادام بالاسىنىڭ رۋحاني ومىرىندە ماڭگىلىك بولاتىن دىڭگەكتى ماسەلەلەر. ماتەريالدىق، تەحنيكالىق تۇرعىدان ادامزات قوعامى قانشالىقتى دامىپ، ءومىر ءسۇرۋ تىم قولايلى ءارى جەڭىل، ىڭعايلى بولعانىمەن، ادامنىڭ جان مەن ءتاننىڭ قوسىندىسى ەكەندىگى، ونىڭ ساناسى، اقىل-ويى،  ىشكى جان دۇنيەسى، رۋحانياتى مەن ءدىلى قاتپارلى بولاتىندىعى بەلگىلى.   اباي زامانىنان بەرى، ادامزات اقىل ويى، اسىرەسە، الەمنىڭ دامىعان، باسەكەگە قابىلەتتى ەلدەرىندە جاڭا دەڭگەيگە كوتەرىلدى. ول ەلدەردە دامىعان ازاماتتىق قوعام مەن قۇقىقتىق سانا، قۇقىقتىق مادەنيەت ادام بالاسىنىڭ باقىتتى ءومىر سۇرۋىنە مول مۇمكىندىكتەر بەرۋدە. قازاق قوعامى – ادامي قاسيەتتەر، مەنتالدىق، رۋحانياتتىق تۇرعىدا قانشالىقتى ىلگەرى دامي الدى؟ اباي شىعارماشىلىعىنا ارقاۋ بولعان – جالعان قۇندىلىقتار، جالعان نامىس، ناداندىق ۇياتى، قىزىل ءسوز، وسەك، وتىرىك، ماقتانشاقتىق، ايارلىق، كۇنشىلدىك، ناداندىق قاسيەتتەردەن تولىق ارىلا الدىق پا؟ اباي سىندى ۇلى قالامگەرلەردىڭ ويلارىنىڭ قۇدىرەتى ءاربىر جەكە ادامنىڭ جەكە قاسيەتتەرىن قوزعاۋمەن قاتار، تۇتاس ءبىر ۇلتتىڭ، مەملەكەتتىڭ ادامگەرشىلىك كەلبەتىن تارازىلايدى، ءتىپتى ول شەڭبەردەن دە شىعىپ، تۇتاس ادامزات بالاسىنىڭ ادامدىق قاسيەتتەرىنىڭ ساپاسىن انىقتايدى. اقىننىڭ ەتيكالىق مولشەرلەرىنىڭ ادامزات بالاسىنا ورتاق ماڭگىلىك قۇندىلىقتارعا نەگىزدەلگەندىگى سەبەبىنەن  ونىڭ كوتەرگەن ماسەلەلەرى قازاق بالاسى ءۇشىن عانا ەمەس، بارلىق ادامزات بالاسى ءۇشىن وتە وزەكتى بولىپ قالا بەرمەك.

اباي ءوز شىعارمالارىندا رۋحاني جۇتاڭدىقتى، بىلىمسىزدىكتى، كوكىرەك كوزىنىڭ مورلىلىگىن، ناداندىقتى، يمانسىزدىقتى، توعىشارلىقتى، ەنجارلىقتى،  جالقاۋلىقتى، سوزۋارلىقتى، ەكىجۇزدىلىكتى، كۇنشىلدىكتى، ماقتانقۇمارلىقتى، ماقتانسۇيگىشتىكتى، دۇنيەقوڭىزدىقتى، مانساپقورلىقتى، كورسەقىزارلىقتى، مەنمەندىكتى، ماقتانشاقتىقتى، ەڭبەكسىزدىكتى، ادىلەتسىزدىكتى، ساتقىندىقتى جانە ت.ب. قاي زامانداردا بولماسىن ادام بويىندا بولاتىن مورالدىق-ەتيكالىق قاسيەتتەردى ء سوز ەتە وتىرىپ، ادام بالاسىنىڭ بويىنداعى قاسيەتتەرىن جاقسارتۋعا، جەتىلدىرۋگە، تولىقتىرۋعا، جامان قاسيەتتەرى بولسا سولارمەن كۇرەسۋگە، ولاردى اۋىزدىقتاۋعا تالاپتانۋى كەرەكتىگىن ءتۇسىندىرىپ، عاسىرلار بويىنا ادامزات بالاسىنىڭ اقىل-ويىندا ۇشتالىپ كەلە جاتقان، ءدىني-پالسافالىق، مورالدىق-ەتيكالىق، ينتەللەكتۋالدىق، ادامگەرشىلىك تۇجىرىمداماسى – تولىق ادام ءىلىمىن ادامزات قوعامىنا مۇرا ەتىپ قالدىردى. اباي اڭساعان تولىق ادام – يدەالدى ادام با؟ ومىردە تولىق ادام بولىپ ءومىر ءسۇرۋ مۇمكىن بە؟ ابايدىڭ تولىق ادامى تەك ءدىني-مورالدىق باعدارلى عانا ادام با؟

اباي شىعارمالارىنىڭ قۇندىلىعىن تەك قانا ءدىني قۇندىلىقتارعا الىپ كەلىپ تىرەپ قويۋعا بولمايدى. اباي ءدىن تاقىرىبىندا وتە تەرەڭ ءبىلىمدى عۇلاما بولعانىمەن، اسىرە ءدىنشىل، نە ءدىندار ەمەس. ول تۋرالى اباي ءوز قارا سوزدەرى مەن ولەڭدەرىندە انىق ايتىپ كەتكەن. ال وتارلاۋ ەزگىسىنە ءتۇسىپ، رۋحاني-ەتيكالىق تۇرعىدان ۇساقتالىپ بارا جاتقان حالقىنا، تۋرا جول مەن تۋرا ءدىندى نۇسقاۋ بارىسىندا عيبراتتى ءدىننىڭ ءىلىمىن ءتۇسىندىرىپ، تاربيەلىك، تانىمدىق ماقساتتا كوپتەگەن ويلارىن قالدىرعان. ول تۇستا دۇمشە مولدالىق پەن دۇمشە دىنشىلدىكتىڭ كەڭ قانات جايعان تۇسى بولعاندىقتان، اسىل ءدىننىڭ ماڭىزىن تۇسىنگەن اقىن، حالىقتى كلەرەكاليزمنەن، سوقىر دىننەن، سوقىر ءدىني سانادان ساقتاندىرىپ، ءدىني قاجەتتىلىكتە دە مول وقۋ مەن ىزدەنىس كەرەكتىگىن حالىقتىڭ ساناسىنا سىڭدىرگەن. جالپى ادام ءومىرىنىڭ، ادامزات تىرشىلىگىنىڭ ءمانىن ءدىنسىز تارازىلاۋ قانداي ءمانسىز بولسا، ادامزات ءومىرىنىڭ قۇندىلىعىن تەك دىنمەن عانا ءتۇسىندىرۋ، دىنمەن عانا شەكتەۋ سونداي ءمانسىز. دانا اباي ۇلىلارعا عانا ءتان تەرەڭدىكپەن، ءدىني تانىم مەن قوعامدىق سانانى، عىلىمدى، جالپىادامزاتتىق ماڭگىلىك قۇندىلىقتاردى ساباقتاستىرىپ، ادامزاتتىق ءىلىمدى، «ادام بول» قاعيداتىن ۇستانىپ، سول ءىلىمدى بارشا ادامزاتقا ۇندەيدى.

اباي شىعارمالارى قازىرگى تاڭدا ادامزات قوعامىنىڭ دەرتىنە اينالعان ۇلتشىلدىق، كسەنوفوبيا، ناسىلشىلدىك، فاشيزم، ءدىني انتاگونيزم، كلەرەكاليزم ماسەلەلەرىنە تۇبەگەيلى قاراما-قايشى. باسقاشا ايتقاندا، بۇگىنگى كۇنى جاھاندىق ماسەلەلەرگە اينالعان ۇلتشىلدىق، كسەنوفوبيا، ناسىلشىلدىك، ءدىني انتاگونيزم، راديكاليزم مەن فاناتيزم،  كلەرەكاليزمنىڭ ەمى، ايىقتىرار جولى اباي شىعارمالارىندا جاتىر.

اباي شىعارماشىلىعىنا ارقاۋ بولعان قۇندىلىقتار قاي قوعامدا ۇستەمدىك ەتىپ، سالتانات قۇرسا، سول ەلدەر بارلىق كورسەتكىشتەر بويىنشا جاقسى ءومىر سۇرۋدە. اباي ءىلىمى قۇندىلىقتارى اياق استى بولىپ، ەكىجۇزدىلىك، ايارلىق سالتانات قۇرعان قوعامدار شىرعالاڭعا قادام باسىپ، ءىرىپ-ءشىرۋ ساتىسىندا تۇر. 

اقىننىڭ جيىرما ءبىرىنشى قارا سوزىندە ايتىلاتىن – ماقتان دەگەن قاسيەت بار. قازاق حالقىنىڭ بويىنداعى ماقتان سەزىمى تۋرالى ابايدىڭ ايتقاندارى بۇگىنگى كۇنى جاڭا ساتىعا كوتەرىلىپ، مەملەكەتىمىزدىڭ ستراتەگيالىق بەت-پەردەسىنە اينالدى. جاۋىردى جابا توقۋ، كىلەڭ جىلت ەتكەن جاقسىنى عانا تەرمەلەۋ، «ايداعانى بەس ەشكى، ىسقىرىعى جەر جارادى» دەگەندەي تۇيمەدەيدى تۇيەدەي ەتىپ جارياعا جار سالۋ، قوعام ءۇشىن ىستەلۋى كەرەك قاجەتتى دۇنيەلەردى  قوعام يگىلىگى، ازاماتتاردىڭ باقىتتى ءومىر ءسۇرۋى ءۇشىن ەمەس، ۇپاي جيناۋ، مانساپ،  كورىنىپ قالۋ، جاعىنۋ، ەلدى الداۋ ءۇشىن ىستەيتىن داڭعازا دەڭگەيىنە جەتكىزۋ بەلەڭ الىپ كەتكەنى جاسىرىن ەمەس.  ەلباسىنىڭ كوتەرىپ وتىرعان دامىعان 30 ەلدىڭ قاتارىنا ەنۋ، باسەكەگە قابىلەتتى مەملەكەتتەرمەن تەڭەسۋ سىندى باستامالارى ناقتى ءىس پەن كورسەتكىش، ناتيجە ەمەس قۇر سوزبۇيداعا سالىنۋ، كوزبوياۋشىلىق بولىپ بارا جاتىر. لەپىرمە ءسوز، لەپىرمە ۇراندار، ىشكى مازمۇن مەن ساپاعا ۇڭىلمەي داقپىرتقا ۇيىرسەكتەۋ، جالعاندىققا الىپ كەلىپ، ماقتانۋدىڭ ۇلتتىق دەرتكە اينالعاندىعى كورىنىپ تۇر. ارينە، تاۋەلسىز ەلىمىزدىڭ جەتكەن جەتىستىكتەرى از ەمەس، ونى ەشكىم جوققا شىعارمايدى، جوققا شىعارۋعا تىرىسۋ ول ناعىز قياناتشىلىق، دەگەنمەن اسىرە ماقتانعا جول بەرمەۋگە تىرىسۋ قاجەت. قازاقستان مەملەكەتىنىڭ ەكونوميكالىق كورسەتكىشتەرى، ونىڭ ىشىندە ىشكى جالپى ءونىم پايىزى ەسەلەپ ارتتىپ، وتاندىق ونىمدەر مولىنان ءوندىرىلىپ، ەلىمىزدە عانا ەمەس ەكسپورتقا شىعارىلعاندا، ەل ىشىندە كەڭ قانات جايعان ءوزىن ءوزى ءولتىرۋ، قىلمىس، تۇسىك جاساۋ، تاستاندى بالا، قارتتار ءۇيى، جۇمىسسىزدىق، باسپاناسىزدىق ماسەلەلەرى شەشىلىپ، سىبايلاس جەمقورلىق اۋىزدىقتالعاندا (الەم بويىنشا جەمقورلىقتى قابىلداۋ فاكتورى بويىنشا قازاقستان 126-ورىندا), ءسوز بوستاندىعى كورسەتكىشىنەن الەمدەگى 166-ورىننان العاشقى وتىزدىققا كىرگەندە ەلدىڭ وركەندەۋى تۋرالى ءسوز ەتۋگە بولادى. ماقتاننان ماقتانقۇمارلىق، ماقتانسۇيگىشتىك پايدا بولىپ، ول اسقىنعان كەزدە ماقتانشاقتىق قاسيەتكە ۇلاسادى.

دانا ابايدىڭ ۇلىلىعى سول – جەكە ادامعا قاتىستى وتە نازىك، شەتىن قاسيەتتەردى تالداي وتىرىپ، ۇلتتىق مىنەزدەن دە وسى قاسيەتتەردىڭ كورىنىس الاتىندىعىن اڭعارتادى. قىرىق ءتورتىنشى قارا سوزىندە «ادام بالاسى يا تالاپتى، يا تالاپسىز بولسىن، ايتەۋىر «بارەكەلدىنى» كەرەك قىلمايتۇعىنى بولمايدى. ارنەشىك، ورىنسىز با، ورىندى ما، «بارەكەلدى» دەۋشىنى كوڭىل ىزدەپ تۇرادى» دەپ ادام بالاسىنىڭ ءالسىز تۇسىنىڭ تامىرىن ءدوپ باسادى. وسىنداي «بارەكەلدى» تىلەگىشتىك ءبىزدىڭ ەلدە مەملەكەتتىك سيپات الدى. مەملەكەتتىك تەلەارنالار مەن باسپاسوزدە تەك «بارەكەلدى» تىلەگىشتىك سارىن، «بارەكەلدى» تىلەگىشتىك ساياسات. قازاق قوعامىندا ماسەلە، نە شەشىلمەگەن ءتۇيىن جوق پا دەگەن وي تۋدىرۋى دا مۇمكىن. الەمنىڭ دامىعان 30 ەلىنىڭ ۇستانىمدارى قالاي؟ ادامدىق ساپا-قاسيەتتەردى مەيلىنشە ساراپتان وتكىزگەن بۇل دامىعان ەلدەردە ماقتان مەن «بارەكەلدى» تىلەگىشتىك ساياسات ابدەن ەكشەۋدەن، تالقىدان، تارازدان وتكەن سىڭايلى. ول ەلدەر جۇرگىزىلىپ وتىرعان ساياساتتىڭ جەمىستىلىگىن – باق-تا ايتىلىپ، جازىلعان بويىنشا نە ۇكىمەتتىڭ ەسەبىنەن ەمەس، ازاماتتاردىڭ تۇرمىس-تىرشىلىگىنىڭ كورسەتكىشىنەن ەسەپتەيدى.

قازىرگى جاھاندانعان قوعامدا قۇندىلىقتار، وركەنيەتتەر، سانالار قاقتىعىسى ورىن الۋدا. ءبىر كونفەسسيانىڭ ەكىنشى ءبىر كونفەسسيامەن شيەلەنىسى تىم كۇشەيىپ وتىر. ەۋروپا قۇندىلىقتارى ءۇشىن قاتارداعى ءىس، وزگە ەلدەر ءۇشىن كەشىرىلمەس كۇنا، بارىپ تۇرعان ازعىندىق. ونداي ارەكەتتەرى ءۇشىن ورتاعاسىرلىق جازالاۋ ادىستەرى دايىن تۇر. ءدىني قۇندىلىقتاردى ادامي قۇندىلىقتان جوعارى قويۋ، اسىل ءدىندى دۇرىس تۇسىنبەۋ، تۇسىندىرمەۋ ءتۇرلى قاسىرەتتەرگە الىپ كەلۋدە. كەرتارتپا، سوقىر، جالعان، تاپتاۋرىن سەنىم، نامىس ادامزات قوعامىن جالپىادامزاتتىق قۇندىلىقتاردان الىستاتۋدا.

اباي وتىز التىنشى سوزىندە «ناداندىقتىڭ ۇياتى» دەگەن قاسيەتتى ايتادى. ۇيالمايتىن نارسەگە ۇيالاتىن، ۇيالاتىن نارسەدەن ۇيالمايتىن توعىشار سانادان، ەرگەجەيلى رۋحتان، تاياز پاراساتتان، سوقىر ناداندىقتان، پارىقسىزدىقتان، اردىڭ لاستىعىنان تۋىىندايتىن  ارەكەت.  ابايدىڭ «ناداندىقتىڭ ۇياتى» ۇعىمى – اقىن ءومىر سۇرگەننەن بەرى  ەكى عاسىرعا جۋىق ۋاقىت وتسە دە، ادامزات سانا، تانىم، پاراسات تۇرعىسىنان جاڭعىرا الماي وتىرعاندىعىن كورسەتەدى. سول سياقتى قازاق قوعامىنا دا مەنتالدىق، رۋحاني، پاراسات تۇرعىسىنان جاڭاراتىن، ەسكىلىكتىڭ شەڭبەرىنەن شىعىپ، جاڭاعا ۇمتىلاتىن، قۇندىلىقتار دۇنيەسىندە رەۆيزيا جاساپ، داقپىرت پەن داڭعازاعا، كەرتارتپالىق پەن سوقىر نانىمعا، تاپتاۋرىنعا، ەكىجۇزدىلىك پەن ايارلىققا،  جالعان نامىس پەن ماقتانعا تولى رۋحاني، ادامگەرشىلىك كەلبەتىمىزدى جاقسارتۋعا، ادام قۇقىقتارى مەن باقىتىن دارىپتەيتىن جالپىادامزاتتىق قۇندىلىققا ۇمتىلاتىن كەزەڭ كەلدى.

ادام قۇنى مەن قۇقىعى كەمىگەن، ارزاڭداعان، اياق استى بولعان قوعامدا – ادام ەشقاشان باقىتتى بولمايدى. ادام قۇنى مەن قۇقىعى جوعارى قوعامدا عانا ادام ءوزىڭ تولىق باقىتتى سەزىنەدى.

وتىز ءتورتىنشى سوزىندە : «ادام بالاسىنا ادام بالاسىنىڭ ءبارى - دوس» دەگەن حاكىم اباي ولەڭدەرىندە «ادامزاتتىڭ ءبارىڭ ءسۇي – باۋىرىم دەپ» جىرلاپ، ۇلتقا، دىنگە، ناسىلگە، الەۋمەتتىك جىككە، جىنىسقا بولمەي بارشاعا ماحاببات سەزىمدە بولۋدى ۇندەۋى، قازىرگى ادامزات قوعامىنىڭ باستى ۇرانىنا اينالۋى ءتيىس. مىناۋ بىزگە جات، مىناۋ بىزگە تەرىس، مىناۋ مۇلدە بولمايدى، مىناۋ وزگە دىننەن، مىناۋ وزگە ۇلتتان دەپ ادام مەن قوعام ءتۇرلى شەكتەۋ، تىيىم، نارازىلىق، جيىركەنىش، جەككورۋشىلىكتى ورشىتكەندە ەشقاشان كەلىسىم مەن تاتۋلىق بولمايدى. ادامزات قوعامى اباي سىندى ۇلىلاردىڭ پاراساتى ارقاسىندا ۇلىق، بيىك. الەم ۇلىلارىنىڭ اسىل ويلارى ادام بالاسىن باقىتتى ءومىر سۇرۋگە شاقىرىپ وتىرادى. ادامزات بالاسىنىڭ باقىتى ول – شەكتەۋ مەن تىيىمداردان ادا،  جانى مەن ءتانىنىڭ ۇيلەسىمى، جان قالاۋىن جۇزەگە اسىرا ءبىلۋ مۇمكىندىگى، ادام قۇقىقتارىنىڭ سالتانات قۇرۋى.

نويابر كەنجەعارەۆ،

فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى،

قازاقستان جۋرناليستەر وداعىنىڭ مۇشەسى.

اباي.kz