قر پرەمەر ءمينيسترى كارىم ءماسىموۆ مىرزانىڭ،

وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسىنىڭ اكىمى اسقار مىرزاحمەتوۆ مىرزانىڭ

نازارىنا!

قر پرەزيدەنتى ن.ءا.نازارباەۆ يندۋستريالاندىرۋ كۇنىنە ارنالعان جالپىۇلتتىق تەلەكوپىر بارىسىنداعى ونلاين-رەجيمدە «مينيستردەن، ۆيتسە-پرەزيدەنتتەن، ايماق اكىمىنەن، كومپانيا باسشىسىنان، مەردىگەردەن باستاپ ءاربىر جاۋاپتى ادامنىڭ جۇمىس كۇنى ينسپەكتسيالاۋدان باستالۋى ءتيىس. ءاربىر تيىننىڭ قالاي جۇمسالعانىنا قاتاڭ باقىلاۋ جاسالادى. مەملەكەتتەن بولىنگەن ءاربىر تيىن ىسكە جاراتىلۋى كەرەك. ال وعان قول سۇققان سۇعاناقتار جەدەل ۇستالىپ، قامالادى» - دەپ قاتاڭ تۇردە ەسكەرتكەن بولاتىن. الايدا، وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسىنىڭ قيىر وڭتۇستىگىندە ورنالاسقان ماقتاارال اۋدانىنىڭ كەيبىر دوكەيلەرى ەلباسىنىڭ بۇل ايتقاندارىن بەلشەسىنەن باسىپ جاتىر. جەمقورلىقتىڭ ورداسىنا اينالعان بۇل ولكەدە شارۋالار ابدەن تونالىپ بىتەتىن بولدى. اشىق تۇردە جاسالىپ جاتقان دوكەيلەردىڭ قاسكويلىگىنە قارا حالىق وسى ۋاقىتقا دەيىن اۋىز اشپاي كەلدى. دەگەنمەن، ۇرا بەرسەڭ تەمىر دە سىنادى عوي، اشىنىپ وتىرعان حالىق بۇدان كەيىن ءوز ەرىكتەرىمەن جەمقورلىقپەن كۇرەسۋگە بەل بۋدى. نەگىزگى كۇنكورىسى ەگىنشىلىك بولىپ وتىرعان بۇل وڭىردە سۋدىڭ قوجايىنى بولىپ العان كەيبىر دوكەيلەردىڭ توناۋىنا قارسىلىق ءبىلدىرىپ جاتىر. بيبولوۆ اسقار، نىسانباەۆ التىباي، يسمايلوۆ تولەن، ءجۇسىپوۆ مارات باستاعان 200-دەن استام شارۋالار «بەكارىس-سۋ»، «بەيبارىس-سۋ»، «بەيبارىس–2010» سستك-لارىنىڭ باسشىلارى تاراپىنان جاسالعان بىلىقتاردى اشۋ ءۇشىن ماقتاارال اۋدانىنىڭ پروكۋرورى ن.بورانباەۆقا ارىزدانادى. الايدا، ورتا جانە كىشى بيزنەستى تەكسەرۋگە موراتوريدى سىلتاۋراتىپ، اۋداننىڭ پروكۋرورى ارىزدى كەرى قايتاردى. ەڭ الدىمەن، «بەكارىس-سۋ»، «بەيبارىس-سۋ»، «بەيبارىس – 2010» سستك-لارى تولىقتاي مەملەكەتتەن قارجىلانىپ، مەملەكەتتىڭ اقشاسىن جەپ وتىر. ال، ونىڭ جەكە كاسىپكەرلىككە نە قاتىسى بار؟  سوسىن 200-دەن استام حالىق ارىزدانىپ وتىرعاندا سستك بىلاي تۇرسىن، اكىمشىلىكتىڭ ءوزى باستان-اياق تەكسەرىلۋى كەرەك قوي؟ سولاي ەمەس پە؟ ءبىز بىلەتىن مادەنيەتتى، زاڭدىق كۇشتەرى تولىقتاي قىزمەت كورسەتەتىن ەل سولاي جاساۋى كەرەك.

جالپى، سستك-لاردىڭ جەمقورلىعى تۋرالى تولىعىراق تارقاتاتىن بولساق، بىرىنشىدەن، «بەكارىس-سۋ» سستك 5 200 گا جەرگە سۋ بەرىپ كەلەدى. ال، ونىڭ ىشىندە ناسوسپەن سۋ ىشەتىن 2 200 گا جەر بار. وڭتۇستىك قازاقستان تابيعي مونوپوليالاردى رەتتەۋ اگەنتتىگى بەكىتىپ بەرگەن ءتاريفى بويىنشا 1 000 ت.مم³ اعىن سۋعا 430,64 تەڭگە تولەنۋى كەرەك، سوندا ناسوسسىز ىشەتىن 3 000 گا قىسقى زياب سۋى ءار گەكتار جەرگە (430,64ح3) = 1 291,92 تەڭگەدەن تۇسكەن. مەملەكەتتەن بەرىلگەن 20% سۋبسيديا 258,38 تەڭگە بولۋى كەرەك ەدى. شارۋا قوجالىقتارىنان الىنۋى ءتيىس نەگىزگى اقشا (1291,92-258,38)=1 033,54 تەڭگە بولۋى شارت. ال، سستك باسشىسى، اۋداندىق دەپۋتات ساتىبالديەۆ اسان مىرزا شارۋا قوجالىقتارىنان 1 800 تەڭگە (ماقتالىقتان) جانە 3 600 تەڭگە (باقشالىقتان) جيناپ الىپ وتىرعان. ەسەپكە جۇگىنسەك، ماقتالىق جەر 1500 گا بولعاندا، قىسقى جانە جازعى سۋ 3 000 گا بولىپ ەسەپتەلىنەدى. سوندا بۇل دوكەيىمىز ءار گەكتاردان (1800-1033,54)=766,46 تەڭگە ارتىق الىپ، 2 299 380 تەڭگەنى جەپ قويعان. سونىمەن قاتار، ناسوسپەن ىشەتىن جەر ءۇشىن بەكىتىلگەن تاريف 806,47 تەڭگە، سوندا 1 گا جەرگە شارۋا قوجالىقتارى 80% سۋبسيديامەن ەسەپتەگەندە (806,47ح3=2419,41-80%-1935,68)=484,34 تەڭگەدەن جيناۋ كەرەك بولسا، سستك باسشىسى، اۋداندىق دەپۋتات ساتىبالديەۆ اسان مىرزا 7 600 تەڭگەدەن جيناپ، ءار گەكتار جەردەن 7 112,87 تەڭگە ارتىق الىپ، توناۋدىڭ رەكوردتىق دارەجەسىن كورسەتكەن. قىسقى جانە جازعى سۋعا (2 200ح2)=4 400 گا جەردەن (4 400ح7 115,87) = 31 309 828 تەڭگە ناسوستان جەسە، بارلىعى (2 299 380+31 309 828)=33 609 208 (وتىز ءۇش ميلليون التى ءجۇز توعىز مىڭ ەكى ءجۇز سەگىز) تەڭگە ارتىق اقشا جيناپ، جەمقورلىققا بەلشەسىنەن باتقان. بۇل ءبىر عانا جىلدىڭ كورسەتكىشى. ال، ەكى جىلدا 67 218 416 تەڭگەنى جەپ قويعان. بۇدان بولەك، مەملەكەتتەن بەرىلەتىن سۋبسيديا 54 352 710 تەڭگەنى قوسىڭىز. بارلىعى (67 218 416+54 352 710) = 121 571 126 تەڭگەنى قۇرايتىن سوما بار بولعانى 2-3 دوكەيدىڭ قالتاسىنا كەتىپ وتىر. ال، مۇنداي جەمقورلىقتىڭ الدىن الۋعا اۋدان پروكۋرورى نەگە قاۋقارسىز؟ مۇندا «پارا بەرىپ ۇستالساڭ پارا بەرىپ قۇتىل» ستراتەگياسى جاتقان سىڭايلى.

ەكىنشىدەن، «بەيبارىس-سۋ» سستك 6 000 گا جەرگە يەلەنگەن شارۋا قوجالىقتارىنا سۋ بەرىپ كەلەدى. قىسقى جانە جازعى سۋ ءۇشىن ماقتالىق جەر بارلىعى (3 000ح2)=6 000 گا قۇرايدى. ءار گەكتارعا 1 800 تەڭگەدەن بارلىعى 10 800 000 تەڭگە شارۋالاردان الىنعان، ال جينالعان تاريف بويىنشا 1 000ت.مم³ ەسەپتەگەندە 391,85ح3=1 175,55 تەڭگە، ال 20% سۋبسيديانى الىپ تاستاعاندا شارۋا قوجالىقتارىنىڭ ءار گەكتار جەرىنەن 940,44 تەڭگە جيناۋ كەرەك بولاتىن. سوندا ءار گەكتار جەردەن 859,56 تەڭگە ارتىق الىپ وتىرعان. ياعني، 3 000 گا جەردىڭ ءاربىر گەكتارىنان 1 800 تەڭگە، جازعى سۋعا باقشا ءۇشىن 3 600 تەڭگەدەن گەكتارىنا جيناپ الىندى. ەسەپتەسەك، بارلىعى 10 800 000 تەڭگە بولادى ەكەن. بەكىتىلگەن تاريف بويىنشا 859,56 تەڭگە سستك باسشىلارى (859,56ح3 000)=2 578 680 تەڭگە جيناۋدىڭ ورنىنا،  سستك باسشىسى ساتىبالديەۆ اسان مىرزا بۇل اقشانى مۇسە تۇتپاي (10 800 000-2 578 680)=8 221 320 تەڭگە ارتىق جيناپ، حالىقتى توناۋىن جالعاستىرادى. ەكى جىلدىڭ ەسەبىن قوسىڭىز، سوسىن وعان سۋبسيدياعا بەرىلەتىن 1 716 303 تەڭگەنى قوسىڭىز، جالپى مۇنداي سوراقى توناۋدى قالاي اتاۋعا بولادى ءوزى؟ بۇل ساتىبالديەۆ اسان دوكەيدىڭ كوزگە كورىنگەن جەمقورلىقتارى، ال كورىنبەيتىندەرىن ەسەپتەپ ۇلگەرە المايتىنىمىز دا بەلگىلى.

ۇشىنشىدەن، «بەيبارىس–2010» سستك باسشىسىنىڭ سەنىم حاتى ارقىلى ابديروۆ جاپپار مىرزا شارۋا قوجالىقتارىنىڭ 4 500 گا جەرىنە سۋ بەرىپ كەلدى. سونىڭ ىشىندە 1 600 گا جەر باقشا ءونىمى ءۇشىن جانە 2 500 گا جەر ماقتالىق، 100 گا جۇگەرى، 300 گا جوڭىشقاعا شارۋالار تاراپىنان اقشا تولەنگەن. سوندا دەيمىز، 2 500 گا ماقتالىق پەن 100 گا جۇگەرىنىڭ قىسقى سۋ ءۇشىن جالپى (2 500+1600+100)=4 200 گا جەرگە 1 800 تەڭگەدەن 2 880 000 تەڭگە تولەنسە، باقشا ونىمدەرىنىڭ جازعى سۋىنا 5 760 000 تەڭگە جينالعان. ماقتالىق پەن جۇگەرىنىڭ جازعى سۋىنا 4 680 000 تەڭگەدەن بارلىعى (2 880 000+4 680 000+5 760 000)=13 320 000 تەڭگە كومكەرىلگەن. ال، بەكىتىلگەن تاريف بويىنشا ەسەپتەگەنىمىزدە ءار گەكتار ءۇشىن 1 004,81 تەڭگە بولۋى كەرەك ەدى. سوندا «بەيبارىس-2010» 8 700 گا ءۇشىن (8 700ح1 256,01)=10 927 287 تەڭگەنى عانا جيناۋى كەرەك-ءتىن. سستك باسشىلارى شارۋا قوجالىقتارىنان 19 080 000 تەڭگە جيناعان، ال ارتىق الىنعان اقشا 8 152 713 تەڭگە. 2 جىلدا 8 152 713ح2=16 314 426 تەڭگە ارتىق اقشانى قوپارىپ تاستاعان. ال، وعان مەملەكەتتەن الىنعان سۋبسيديانى قوسىڭىز (22 097 402 ت). بۇدان باسقا شالى ت.ب. ەگىنشىلىكتەر ءۇشىن دە شارۋالاردان ارتىق اقشا الىپ، جەمقورلىقپەن حالىقتى توناپ وتىر.

«بەكارىس-سۋ»، «بەيبارىس-سۋ»، «بەيبارىس-2010» سستك شارۋ قوجالىقتارىنان 2 جىلدا جيناعان ارتىق اقشانىڭ جالپى كولەمى 183 299 257 تەڭگەنى قۇرايدى. بۇل جەمقورلىقتىڭ 2 جىلدىق جەمىسى. بۇلاي كەتەتىن بولسا، كەدەيلەنگەن شارۋلار كەدەيلەنە بەرەتىنى انىق. جالپى، سستك باسشىلارىنىڭ جىلىنا 2 رەت شارۋا قوجالىقتارىنا ەسەپ بەرۋى اكىمنىڭ ت.ب. جارعىسىندا كورسەتىلگەن. بىراق، سستك باسشىلارى ەسەپ بەرۋ بىلاي تۇرسىن، شارۋا قوجالىقتارىن ادام قۇرلى كورمەيتىنىن، ويىنا كەلگەنىن ايتىپ، ويىنا كەلگەنىن ىستەپ جۇرگەنىن قارا حالىق اشىنا ايتادى. سستك-نىڭ نەگىزگى باسشىسى كوبەەۆ ابدرايم مىرزا بۇل بىلىقشىلىقتىڭ بارلىعىن ءوز قولىمەن ىستەمەي، ابديروۆ جاپپار جانە ساتىبالديەۆ اسان ارقىلى جۇزەگە اسىرۋدا. باسشىسى ءوزى بولا تۇرا نوتاريۋس ارقىلى جۇمىسىن ەكى كومەكشىسىنە بەرىپ قويعان. ال، اقشانى الاتىن تىكەلەي ءوزى بولىپ تابىلادى. جالپى، تانىستىق، تۋىسقاندىقتى تىكەلەي پايدالانىپ وتىرعان كوبەەۆ ابدرايم - ماقتاارال اۋدانى اكىمىنىڭ اۋىل شارۋاشىلىعى ورىنباسارى سىزدىقوۆ قاناپيانىڭ تىكەلەي قۇداسى. ءبىر عانا مىسال، سستك شارۋا قوجالىقتارىنا بولىنگەن اممياك سەليتراسىن 33,50 تەڭگەدەن بوساتۋدىڭ ورنىنا 39 تەڭگەدەن شارۋا قوجالىقتارعا بوساتىپ وتىر. ال، ءدال وسى اممياك سەليتراسىن نۇرلىباەۆ، جاڭا جول، ەڭبەكشى اۋىل اكىمدىگى شارۋا قوجالىقتارى ەسەبىندەگى 18 300 گا جەرگە الىپ، ارتىق اممياك سەليتراسىن 60 تەڭگەدەن ساتىپ جىبەرگەن. وسىلايشا مەملەكەتتەن بولىنگەن اممياك سەليتراسى شارۋا قوجالىقتارىنا تولىق بەرىلمەي كەلەدى.

«بەكارىس-سۋ»، «بەيبارىس-2010» سستك-لارىنىڭ سەنىم حات ارقىلى باسقارۋشىسى ءابديروۆ جاپپار جانە اۋداندىق دەپۋتات ساتىبالديەۆ اسان مىرزالار 2010-2014 جىل ارالىعىندا 46 560 000 تەڭگەنى زاڭسىز جيناپ الادى. ولار «بەرەكە»، «تازا-سۋ» سستك-سى ارقىلى اقشا جيناۋ كەرەك ەدى، بىراق اقشا جيناۋعا «بەكارىس-سۋ» مەن «بەيبارىس-2010» ارالاسقان. سونىمەن قاتار، «بەكارىس-سۋ»، «بەيبارىس-2010» سستك 57 تىك درەناجداردى قابىلداپ العان. ءدال قازىرگى ۋاقىتتا 57 تىك درەناجداردىڭ تەك قانا قاڭقاسى قالعان. سستك باسشىلارى ابديروۆ جاپپار جانە دەپۋتات ساتىبالديەۆ اسان درەناجداردى قاراۋىلداۋدىڭ ورنىنا ەلەكتر جۇيەلەرىنىڭ ماتەريالدارىن جيناپ، ونى ساتىپ جىبەرگەنىن حالىق ءوز كوزىمەن كورگەن.

مەملەكەت شارۋا قوجالىقتارى ءۇشىن قارجىنى بولمەيدى ەمەس، بولەدى. بىراق، كوبەەۆ ابدرايم، ابديروۆ جاپپار جانە دەپۋتات ساتىبالديەۆ اسان سياقتى سىبايلاسقان جەمقور توپتار مەملەكەت اقشاسىنىڭ شارۋا قوجالىقتارىنا جەتۋىنە توسقاۋىل بولىپ وتىر. ءدال قازىرگى ۋاقىتتا ماقتاارال اۋدانى سور باسقان، جەرى ءونىم بەرمەس، ءبىر بەتپاقدالاعا اينالۋدا. ءوز ۋاقىتىندا گەكتارىنا 10 تونناعا دەيىن ماقتا بەرەتىن جەر بۇگىندە ارەڭ دەگەن 1 توننانى شىعارادى. ال، ماقتا باعاسىنىڭ جاعدايى كوڭىل كونشىتپەيدى. دەموگرافيالىق احۋالى ۋشىققان حالىق وسى قارا جەرگە قاراپ وتىر. جەردەن ءۇمىت كۇتكەن شارۋا قوجالىقتارىنىڭ احۋالى بولسا مىناۋ؟ تونالۋدا. سىزگە جازعان بۇل حاتىمىز اۋدانداعى 300 مىڭنان اساتىن حالىقتىڭ اتىنان جازىلىپ وتىر. سونىمەن قاتار، 200-دەن استام شارۋا قوجالىقتارى قول قويىپ، ءمورىن باسقان. كەلتىرىلگەن دەرەكتەرىمىز قۇجاتتالعان جانە مىڭداعان ادام كۋا.

دىنمۇحامەد ايازبەكوۆ،

جۋرناليست.

وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسى.

اباي.kz