بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارى بەتىندە كەيىنگى كەزدە جەر-سۋ اتاۋلارىنا بايلانىستى «تيسە تەرەككە، تيمەسە بۇتاققا» دەگەندەي نەشە ءتۇرلى قيسىنسىز بولجامدار جازىلىپ ءجۇر.
قوستاناي اۋماعىنداعى كوپتەگەن جەر اتاۋلارى ورىسشاعا «جەتىك» بىرەۋلەردىڭ جەر اتتارىن قازاقشالاۋىنان قاتە ايتىلىپ كەلگەنى راس. اۋليەكول دەگەن جەر اتى ورىس بوسقىندارىنىڭ قوڭىستانۋىنان كەيىن سول ارادا جەتى كولدىڭ بولۋىنا بايلانىستى سەميوزەر بولىپ اتالعان بولاتىن. ونى سول جەردىڭ كەيبىر تۇرعىندارى قازاق تىلىنە سوزبە-ءسوز اۋدارىپ الىپ، ءبىراز ۋاقىت جەتىكول دەپ تە اتاپ ءجۇردى. سول سەكىلدى جىتىقارا قالاسىنىڭ اتى ءبىراز ۋاقىت جەتىقارا دەپ جازىلىپ كەلدى. جىتىقارا ورىس تىلىنەن قازاقشاعا كوشكەن اتاۋ ەمەس، كەرىسىڭشە، الدىنا «د» ءارپىن قويىپ، بۇرمالانىپ جازىلعان اتاۋ بولدى. سودان ورىسشا دجەتىگارا بولىپ ايتىلعان ءسوز قايتادان «شالا قازاقشالانىپ»، جەتىقارا بولىپ بۇرمالانعان بولاتىن. قازىرگى ۋاقىتتا تاريحي ادىلەت قالپىنا كەلتىرىلدى. 
جەتىسۋدى سەميرەچە، كوكشەتاۋدى سينەگورە دەپ اۋدارىپ العان ورىس تىلدەستەر جىتىقارانىڭ ەكىنشى بۋناعىنداعى «قارا» دەگەن ءسوزدى دە وزدەرىنشە وڭدەپ، دجەتىگورا دەپ تە جازعانىن بىلەمىز. سونداي جازۋلار قالاارالىق اۆتوبۋستاردىڭ بۇيىرىندە «مەن مۇندالاپ» تۇراتىن.
قازاق توپونومياسىنداعى سىن ەسىمدەرگە كەلسەك، قازاق ۇعىمىندا قاسيەتتى بولىپ ەسەپتەلەتىن ء«ۇش»، «جەتى»، «توعىز» ساندارىنا بايلانىستى قويىلعان اتاۋلار دا جەتكىلىكتى. ماسەلەن، توعىزاق. ونى كەيبىر باسىلىمدار توعۇزاق دەپ جازىپ ءجۇر. شىن مانىسىندە، ەل اۋزىنداعى اڭگىمەگە قاراعاندا، اتاۋدىڭ ءتۇبىرى توعىز. ءبىر شايقاستا توعىز ۇلى بىردەي قازا تاپقان قىپشاق جۇرتىنىڭ اقىلمان قارياسى: «توعىز-اق» دەپ بارماعىن شايناپ جىبەرگەننەن كەيىن تۋعان اتاۋدا تاريح شىندىعى جاتىر. 
«عىلىم» باسپاسىنان 1989 جىلى جارىق كورگەن «ورتالىق قازاقستاننىڭ جەر-سۋ اتتارى» دەگەن كىتاپتا بەرىلگەن تىزىمدە جىتىقارا اتاۋى سان ەسىمدىك توپونوميالىق اتاۋلار قاتارىنا جاڭساق جاتقىزىلعان. قازاق سوۆەت ەنتسيكلوپەدياسىنىڭ 4-ءشى تومىندا قالانىڭ اتى جەتىقارا دەپ كورسەتىلگەن.
وسى قاتەلەردىڭ سالدارىنان كەيىن قالپىنا كەلتىرىلگەن قالا اتاۋى كوبىنەسە، اسىرەسە، ورىس تىلىندە قاتە ايتىلدى. تەلەديدار ديكتورلارى جيتيكارانى ىسىرىپ قويىپ، باياعىشا دجەتيگورا دەپ ساڭقىلدادى.
قازاقستاننىڭ وڭتۇستىك-شىعىسىندا دولانقارا دەپ اتالاتىن تاۋ بار. بۇل اتاۋدىڭ العاشقى بۋناعى دولان موڭعول تىلىندە دولوون، ياعني جەتى دەگەن ءسوز. بەلگىلى عالىم ە.مۋرزاەۆ ءوز زەرتتەۋىندە وسى اتاۋدىڭ ەكىنشى بۋناعىنداعى «قارا» ءسوزىن سلاۆيان تىلىندەگى گورا (تاۋ), اۋعان تىلىندەگى گور (تاۋ), البان تىلىندەگى گۋر(تاۋ), ارميان تىلىندەگى قار (تاس), كونە ءۇندى تىلىندەگى گيريس( تاۋ), حيندي تىلىندەگى گار (قامال), گرۋزين تىلىندەگى گورا (تاۋ) سوزدەرىمەن سالىستىرادى. ارينە، انا تىلىمىزدەگى «قارا» ءسوزى تاۋ دەگەن ۇعىمدى ءبىلدىرۋى مۇمكىن. بىراق، ءبىز بىلەتىن جىتىقارادا جەتى تاۋ جوق، جالعىز-اق تاۋ بار. قازاقى ۇعىمعا سالساق، جالعىزتوبە. «قارايمىن قارايعانعا مال ما ەكەن دەپ» باستالاتىن حالىق انىندە ايتىلعانداي، بۇل ءسوزدىڭ باسقا ماعىناسى دا جەتكىلىكتى.وسى سوزدەرگە زەر سالساق، «جىتى»، ء«جىتى» دەگەن سوزدەر باجايلاپ قارا، انىقتاپ قارا دەگەندى، ال ەكىنشى بۋناقتاعى ءسوز كادىمگى كورۋ، قاراۋ دەگەندى بىلدىرەدى ەمەس پە؟! ياعني، جىتىقارا اتاۋىن سان ەسىمنەن ەمەس، سىن ەسىمنەن ىزدەگەن ابزال.
شوقان ءۋاليحانوۆتىڭ بەس تومدىق شىعارمالار جيناعىنىڭ 1-ءشى تومىنىڭ 152 بەتىندە «جىتى» سوزىنە تۇسىنىك بەرىلگەن. وندا: «جىتى-تەز، شاپشاڭ، قولما-قول. جىتى قارا – تەز حابار الاتىن قاراۋىل ورنى (سم. كيرگيزسكو-رۋسسكي سلوۆار. يزدانيە ۆتوروە. ورەنبۋرگ، 1903, ستر 89)» – دەپ اتاپ جازىلعان. 
«قوزى كورپەش –بايان سۇلۋ» جىرىنداعى:
«الىس بولىپ بايان قىز بارا المايدى،
جىتى حابار جارىنا بەرە المايدى.
جۇرتىن جيىپ، قاراباي ويلاتسا دا،
سان كىسىدەن ءبىر كىسى تابا المايدى» – دەگەن شۋماقتاعى «جىتى» ءسوزى وسى ماعىنانى بىلدىرەدى. ياعني، جىتىقارانىڭ العاشقى اتاۋى جىتىقارا بولۋى دا ىقتيمال.
ورىس پاتشاسىنىڭ وكىلى تەۆكەلەۆتىڭ 1748 جىلى جازىلعان قۇجاتتارىندا: «ابۋلگاير-حان كوچۋەت نىنە وت ورسكا نا ۆەرشينە كامىشلاك-رەكي نا دۆۋدەننۋيۋ ەزدۋ، ا دجانەبەك-تارحان – پو رەكە توبولۋ ۋ نازىۆاەموي گورى دجيتىكارا ەزدى نا تري دنيا» («يستوريا كازاحستانا ۆ رۋسسكيح يستوچنيكاح ءحۇى-حح ۆەكوۆ»، توم 3,152 بەت)» – دەگەن دەرەكتەر بار. وسى ورىس تىلىندەگى تاۋ اتىنىڭ جازىلۋىنان دا، ونىڭ اتاۋى جەتىقارا ەمەس، جىتىقارا بولعانى كورىنىپ تۇر. 
قوستاناي وڭىرىندەگى اتاقتى ايەت وزەنىن ورىسىڭ دا، قازاعىڭ دا ايات دەپ جازىپ ءجۇر. ايات – قاسيەتتى ءسوز، قۇراننىڭ اياتى. ال وزەن اتى قازاق تىلىندە ايەت، ورىس تىلىندە ايەت بولىپ جازىلۋى كەرەك. ايەت وسى ءوڭىردى قوڭىس قىلعان قىپشاق تايپاسىنىڭ ءبىر بۇتاعى، كىسى ەسىمىنە بايلانىستى قويىلعان اتاۋ. سوندىقتان دا ولجاستى الجاس دەگەندەي الجاسۋىمىزعا بولمايدى. نۇرحان احمەتبەكوۆتىڭ «جاساۋىل قىرعىنى» داستانى «سازدى ايەت، سارىارقادا تۇيەمويناق» – دەگەن جولدارمەن باستالادى. جىرداعى جەر اتۋلارى ايەت وزەنى مەن تۇيەمويناق – قازىرگى تاران جانە دەنيسوۆ اۋداندارى ورتالىقتارىنىڭ ءتۇپ اتاۋى.
اقىلبەك شاياحمەت،
احمەت بايتۇرسىنوۆ اتىنداعى قمۋ پروفەسسورى، جازۋشى.

اباي.kz