جەر-سۋ اتاۋلارى – ەستىڭ (پاميات) جادى (كودى), ەلدىڭ حاتى، تاريحى. جادىمىز جاڭىلىسىپ جازا باعىت الماۋ، ەلدىڭ تاريحىن ۇمىتپاۋ ءۇشىن جەر-سۋ اتاۋلارىنىڭ قىر-سىرىنا ابدەن قانىق بولۋىمىز قاجەت. سەبەبى توپونيميكالىق اتاۋلاردىڭ پايدا بولۋىنا جەرگىلىكتى جەردىڭ تاريحى، دۇنيەتانىمى، شارۋاشىلىق-تۇرمىستىق، گەوگرافيالىق ەرەكشەلىكتەرى، ءتىپتى، بەلگىلى ءبىر حالىقتىڭ وزىنە عانا ءتان لينگۆيستيكالىق زاڭدىلىقتارىنىڭ اسەرى مول. وسى ورايدا، قوستاناي ايماعىندا بۇگىنگى ايتىپ، جازىپ جۇرگەن اتاۋلاردىڭ ىشىندە وقشاۋ تۇرعان ءبىر جەر اتاۋى بار. ول – جىتىقارا.

اتالمىش اتاۋ رەسمي تۇردە وسىلايشا ورنىققانمەن، اندا-ساندا بۇعان كۇمان كەلتىرىلىپ، «جىتىقارا ەمەس، جەتىقارا» دەپ ايتىپ جۇرگەندەر دە بار. كەزىندە سول داۋعا قاتىسۋشىلاردىڭ بىرەۋى ماعان فيلولوگ رەتىندە ادىلدىگىن ايتىپ، باعا بەرۋدى دە ۇسىندى. بىراق كەڭەس داۋىرىندە قازاقشا اتالاتىن جەر-سۋ اتاۋلارى ورىسشا دىبىستالعاندا بۇرمالانعاندىعىن، كەڭەس ۇكىمەتى قۇلاپ، تاۋەلسىزدىك العان جىلدارى تاريحي اتاۋلاردى قالپىنا كەلتىرۋدە ناۋقانشىلدىق سيپات العاندىعىنا كۋا بولعاندىقتان جانە بۇل ماسەلەمەن تىكەلەي ارالاسپاعاندىقتان سىپايى تۇردە باس تارتتىم. دەگەنمەن دە; ىشكى تۇيسىگىمدە وسى ءبىر اتاۋدا شيكىلىك بار-اۋ دەگەن وي قىلاڭ بەرەتىن. سەبەبى قارا ءسوزىنىڭ الدىنا ء«جىتىنى» قوسىپ «جىتىقارا» دەپ جۇرگەندەردىڭ ءۋاجى حالقىمىزدىڭ جەر-سۋ اتتارىن قويۋداعى حالىقتىق قيسىنعا كەراعار ەدى. ال «قارا» ءسوزىنىڭ الدىنا «جەتى» ءسوزىن قويعاندا، ونىڭ كەڭ بايتاق قازاقستاننىڭ كەز-كەلگەن جەرىنەن وعان ۇقساس «اعايىندارىن» تابۋ وڭاي بولاتىن. قىسقاسى، الدىڭعىسىنىڭ «اعايىندارى» از، سوڭعىسىنىڭ «تۋما-تۋىسى» كوپ. مىسالى، جەر-سۋ اتتارىنان جەتىساي، جەتىباي، جەتىسۋ، جەتىكول، جەتىاسار، اسپان دەنەلەرى اتاۋلارىنان جەتىقاراقشى، رۋ-تايپا اتاۋلارىنان جەتىرۋ ت.ب.

جىتىقارا (جىتى+قارا) – ۇستەۋ مەن ەتىستىكتىڭ بىرىگۋىنەن قۇرالعان. ماعىناسى: ءبىر نارسەگە، زاتقا وتە مۇقيات قارا دەگەنگە سايادى. وسى جەردە اتاۋدىڭ قيسىنىن ىزدەپ كورەلىك. بىرىنشىدەن، قازاقستاننىڭ كەڭ-بايتاق ولكەسىندە ۇستەۋ مەن ەتىستىك سوزدەن قۇرالعان توپونيميكا جوقتىڭ قاسى. ەكىنشىدەن، حالىقتىق اتاۋ نەنى مۇقيات قارا دەپ وتىر؟ ول جاعى دا  تۇسىنىكسىز. راس، بۇل ايماقتا التىن، اسبەست سىندى كەن ورىندارى بار. بىراق ءبىزدىڭ حالقىمىز كەن ىزدەپ، ونى ءوندىرىۋدى كاسىپ ەتپەگەن عوي. قيسىنسىز دەپ وتىرعانىمىز – وسى.

جەتىقارا (جەتى+قارا) – سان ەسىم مەن زات ەسىم (قارا دەگەن ءسوز سىن ەسىمدىك تە، زات ەسىمدىك تە ماعىنا بەرەدى. ءبىز بۇل جەردە ول زات ەسىمدىك ماعىنادا تۇر دەپ ەسەپتەيمىز) سوزدەردىڭ بىرىگۋىنەن تۇرادى. ماعىناسى: جەتى قارايعان زات، نارسە دەگەنگە كەلەدى. بۇل اتاۋدا قيسىن بار. مال شارۋشىلىعىمەن اينالىسقان، دالالىق جەردە كوشىپ-قونىپ جۇرگەن حالقىمىز جەر جاعدايىنا بايلانىستى توبە، تاۋ-قىراتتى بولىپ كەلەتىن بۇل ولكەگە جەتىقارا دەپ اتاۋ بەرگەندەي... ونىڭ ۇستىنە توبىل وزەنى وسى وڭىردەن باستاۋ الادى. وزەن، سۋلاردىڭ بيىك قىرات، تاۋلى ولكەدەن ويعا قاراي اعاتىنى - تابيعاتتىڭ بۇلجىماس زاڭى. وسى ورايدا اتالمىش ويىمىزدى قۋاتتتايتىن قۇجاتتى وقىرمانعا ۇسىنعىمىز كەلەدى. ول - ءحۇىىى عاسىردا جازباعا تۇسكەن اكادەميك ي.پ. فالك ەكسپەديتسياسىنىڭ ماتەريالدارى. ورىس يمپەراتورلىق عىلىم اكادەمياسىنىڭ تاپسىرماسىمەن يوگانن پەتەر فالك 1768 جىلى ورىنبور ەكسپەديتسياسىن قوسىلىپ، 6 جىلداي ورال، ءسىبىر، قازاق دالاسىن ارالايدى.

1824 جىلى رەسەي عىلىم اكادەمياسى ي.فالك جۇرگىزگەن ەكسپەديتسيانىڭ ماتەريالدارىن «زاپيسكي پۋتەشەستۆيا اكادەميكا فالكا» دەگەن اتاۋمەن باسپا بەتىنەن جاريالايدى. سول جاريالىنىمداردىڭ ىشىندە ي.فالكتىڭ توبىل وزەنىنىڭ باستاۋ ارناسىنان باستاپ تومەنگى ساعاسىنا دەيىنگى ارالىقتا جۇرگىزگەن ەكسپەديتسياسىنىڭ ماتەريالدارى بار. بۇل ءبولىمدى عالىم ساياحاتشى «سترانا پو توبوليۋ» دەپ اتاعان.

ي.فالك توبىل وزەنى «تەتيگەرا» دەگەن تاۋدان باستاۋ الاتىنىن جازادى. ول بىلاي دەيدى: «توبول ۆىحوديت نا يۋگو-زاپاد ۆ كيرگيزسكوي ستەپي يز گور، سوەدينيايۋششيح ۋرال س التايسكيم حرەبتوم پري گوراح، نازىۆاەمىح كيرگيزتسامي تەتيگەرا-تاۋ. گورى تام وتلوگي، بەزلەسنى، پلوسكوست حولميستايا، ا بليز يستوچنيكا توبوليا ستويت وتدەلنايا، كەگلەوبرازنايا گورا، كوتورۋيۋ، پو پريچينە پراۆيلنوگو ەە ۆيدا، موجنو بى بىلو پوچەست تۆورەنيەم رۋك چەلوۆەچەسكيح، ەسلي بى ونا نە بىلا وچەن ۆىسوكا».

شامامەن ءحۇىىى عاسىردىڭ 1768-1774 جىلدارى  ارالىعىندا جازىلعان جازبادان ءبىزدىڭ بۇگىنگى تاڭدا «جىتىقارا» دەپ اتاپ جۇرگەن ءوڭىرىمىز «تەتيگەرا-تاۋ» دەپ اتالعانىن بايقايمىز. جەر اتاۋىنىڭ ورىسشا دىبىستالۋى ءبىزدىڭ سۇراعىمىزعا تولىق جاۋاپ بەرمەگەنىمەن، انىق نارسە - ول اتاۋدىڭ تاۋمەن بايلانىستىلىعى جانە توبىل وزەنى تاۋلى، قىراتتى جەردەن باستاۋ الاتىندىعى. بۇل بىزدەرگە مىناداي ويدى «مۇرىندىقتايدى»: بۇل جەردىڭ اتاۋىنا تاۋلى جەردىڭ سيپاتى سايكەس بولۋى كەرەك. ورىسشا بۇرمالانىپ جازىلعان «تەتي» ءسوزىنىڭ «جىتىگە» نەمەسە «جەتىگە» قانشالىقتى جاقىن ەكەندىگىن وقىرمان ءوز تۇيسىگىمەن انىقتار دەپ ويلايمىز. ءبىزدىڭ تۇسىنىگىمىزشە، توبە-توبە بولىپ كەلەتىن تاۋلى ولكە بولعاندىقتان وعان «جەتى» سانى لايىق سەكىلدى. قاراپايىم ۇعىممەن ايتساق، جەتىقارا - تاۋلى، قىراتتى ولكە.

ەۆروپالىق عالىم، تەگى شۆەد ي.فالك «جەتى» دەگەن ءسوزدى جازباعا تۇسىرگەندە نەمەسە ونىڭ جاناشىرلارى ساياحات كۇندەلىگىن جاريالاعاندا جاڭىلىسىپ «تەتي» دەپ اتاعان سەكىلدى كورىنەدى بىزگە. سەبەبى جەتىدەن باستالاتىن جەر-سۋ اتاۋلارى بىزدە وتە كوپ. جالپىلىق كورىنىس كەڭ ءورىس العان جەردە بەلگىلى ءبىر زاڭدىلىق بار دەپ تانۋ كەرەك. جەتى سانىمەن باستالاتىن توپونيميكادا مۇسىلماندىق ءدىندى ۇستاناتىن قازاقتىڭ سول ءبىر ساندى قاسيەت تۇتقان دۇنيەتانىمىنىڭ ءىزى جاتىر. ايتالىق، اللا-تاعالا بۇكىل الەمدى جەتى كۇندە جاراتقان، اسپان الەمى مەن جەر استى جەتى قاباتتان تۇرادى، قايتقان كىسىنىڭ جەتىلىگى بەرىلەتىنى دەگەن سياقتى. ءتىل تابيعاتىنا دا، كوشپەلى حالىقتىڭ گەوگرافيالىق اتاۋلارىنا دا، حالقىمىزدىڭ دۇنيەتانىمىنا دا جاقىنى وسى سەكىلدى. سوندىقتان ماعان «جەتىقارا» اتاۋى ءبىرتۇرلى ىستىق. ولكەتانۋشىلار بۇل ماسەلەنى تەرەڭدەتىپ، رەسەي پاتشالىعى زامانىنداعى وزگە جازبالاردان، كەڭەس ۇكىمەتى تۇسىنداعى ارحيۆتىك مۇراعاتتاردان «جىتىقارانىڭ» ناق اتاۋىن ءالى دە ىزدەستىرە تۇسكەنى ابزال.

ايتپاقشى، تاۋەلسىزدىك العان تۇستاعى ناۋقانشىلدىقتا شاعىن-شاعىن كولدەرگە باي ءوڭىر بولعاندىقتان «جەتىكول» دەپ اتالاتىن ەلدى مەكەن «اۋليەكول» دەگەن اتاۋعا يە بولدى. ونى وزگەرتۋشىلەردىڭ ءبىر ءۋاجى – «جەتىكول» ورىسشا «سەميوزەرنىي» دەگەن اتاۋدىڭ اۋدارماسى دەگەن تۇجىرىم ەدى. نەگىزىندە ورىسشا اتاۋ قازاقتىڭ «جەتىكولىنىڭ» اۋدارماسى بولاتىن. سوعان زەردە نازارىن سالماي، كوپ كولدىڭ بىرىنە بەرىلگەن اتاۋدى ەلدى مەكەن اتاۋىنا اينالدىرىپ جىبەرگەنىمىز بار. قازاعى از، وزگە ۇلت وكىلدەرى قالىڭ شوعىرلانعان قوستاناي ايماعىندا ءاربىر جەر اتاۋىنا مۇقيات بولۋ – ازاماتتىق پارىز.

الماس ابسادىق،

فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور.

 قوستاناي قالاسى.

اباي.kz