كەيدە ماعان قازاق ءدىندارلارى وسى «زايىرلىلىق» دەگەن بالە بولدى. ءدىنىمىزدى ەركىن ۇستاي المايتىن بولدىق» دەپ شاعىمدانادى. مەن ولارعا: جوق، زايىرلىلىق يسلامنىڭ ءمانى، رۋحى، جانى دەپ ايتامىن. قۇراننىڭ "نيسا" سۇرەسىندە "اللاعا، پايعامبارعا سوسىن ىشتەرىڭنەن باسشىعا باعىنىڭدار" دەگەن ماعىنادا ايات بار. بۇل جەدە "راسۋل مەن ۋلۋل امر" ياعني پايعامبارلىق پەن باسشىلىق ەكى بولەك بولمىستىق ماندە ايتىلادى. پايعامبار مەن مەملەكەت باسشىسى ءبىر ەمەس. ەگەر مەملەكەت باسشىسىمەن ارالارىڭىزدا "نيزا" ياعني كەلىسپەۋشىلىك تۋىنداسا، اللاعا، پايعامبارعا ارىزدانىڭدار...يسلامدا جالپى مەملەكەت بولمىسى،مەملەكەت ىستەرى، باسشىسى اللا تاراپىنان تاعايىندالعان دا ەمەس، تەوكراتيالىق ءبىر نەگىز دە جوق. جوعارىداعى اياتتا دا مەملەكەتتىك بيلىك پەن ءدىني بيلىك ەكى بولەك بولمىستىق ماندە تۇر. ەگەر ارالارىڭدا (ەل باسى مەن ونى سايلاۋشىلار اراسىندا) كەلىسپەۋشىلىك شىقسا، اللاعا، پايعامبارعا ارىزدانىڭدار...ەندى ەگەر ۋلۋلامر ياعني باسشى، يمام، حاليفا شيعا مازحابىنداعىداي "ماعسۋم" ياعني ، قاتەلەسپەيتىن، جاڭىلمايتىن، اللانىڭ اتىنان بيلىك جۇرگىزەتىن، كۇناسىز تۇلعا بولسا، حالىق پەن ارالارىندا كەلىسپەۋشىلىك تۋار ما ەدى؟ تۋعان كۇندە دە ونىڭ نە ماعىناسى بار؟ سەبەبى مۇنداي كەلىسپەۋشىلىك پەن نارازىلىققا اللانىڭ ءوزى سەبەپكەر بولماي ما؟ اللا بۇل جەردە ناعىز دەتەرمينيستىك كۇشكە اينالادى دا زورلىقشىل بولىپ شىعادى. بۇل سيپات اللاعا جاراسا ما؟
سوندىقتان يسلامدا مەملەكەتتىك بيلىكتى باسقارۋ ەرىكىن حالىقتان الاتىن،  حالىقتىڭ اتىنان، حالىق سايلاعان بيلىك جۇيەسى دەپ قاراۋ كەرەك..سوندىقتان يسلام تەولوگياسىندا دا ەل باسشىلىعى، يمامات، حاليفالىق اقيدا ماسەلەسى ەمەس.
پايعامبارىمىز (س.ع.س) كوزى تىرىسىندە "نۋبۋات پەن ۋالايات" ياعني پايعامبار ءارى مەملەكەت باسشىسى بولدى. ەڭ سوڭعى پايعامبار رەتىندە دە ولگەننەن كەيىن پايعامبارلىق ميسسياسى توقتادى، ۋالايات ياعني باسشىلىعى دا. ەگەر تەوكراتيالىق ۇستانىم بولعاندا، پايعامبار ارتىنا «مەنەن كەيىن مىنا ادام ەل باسشىلارىڭ بولادى» دەپ امانات ەتىپ، ارتىنا "مۇراگەر" قالدىرىپ كەتكەن بولار ەدى. يسلام تاريحىندا ونداي مالىمەت جوق. تەك قانا يران شيعا مازحابى، يمامات، كۇناسىز تۇلعالار تىزبەسىن جاساپ العان. ولاردا بۇل ماسەلە اقيدالىق ماندە. نەگىزى يسلامدا حاليفالىق، يمامات ساياسي، دۇنيەلىك ماندەگى ماسەلە، اقيدالىق ەمەس.

يسلامدى اراب ءدىنى دەڭگەيىنە تۇسىرمەڭدەر!!! 

يسلام ءدىنى زايىرلىلىق ۇستانىمنىڭ كەنى دەپ وي اتا باستاپ ەدىم...ءبىراز "احي" ازاماتتار ء"تانتى" بولا باستاعانىن ايتىپ، كۇڭكىلدەي بەردى. نەگىزى يسلام دىنىندە ەشقانداي نۇقساندىق جوق، نۇقساندىق بىزدە. اللا ونى ادامزاتقا تولىق، كەمەل قىلىپ تامامداپ، تاڭداۋلى پايعامبارىن دا جەتكىزۋشى، سۇيىنشىلەۋشى، ءتۇسىندىرىپ، ۇعىندىرۋشى، ەسكەرتۋشى قىلىپ ميسسياسىن تولىق اياقتاتىپ جىبەرگەن. ونى دا اقىلعا سالىپ ۇعىنۋ قيىن بولسا، ناقىلعا سالىپ، قۇرانعا قاراساڭىزدار  بولادى.
ءبىزدىڭ "احيلار" وزدەرىنىڭ ۇستازدارىنىڭ ۇسىنعان قالىپتارىنا سالىپ قانا يسلامدى ۇعىنادى. نەگىزى بۇل ءدىني تانىم انىقتاماسىنا ساي تابيعات. سەبەبى ءدىني تانىمنىڭ ورتاسىندا ورتالىق تۇعىر ۇستاز. ۇستازى نە ايتادى سولاي قوزعالادى. سەبەبى وندا وزىندىك وي تۇجىرىم، اقىلعا سالۋ، وزىندەگى اقىل دەگەن جاۋحاردى قولدانىپ، جارقىراتۋ دەگەن ۇمتىلىس، ينيتسياتيۆا بولمايدى. ولاردىڭ ۇستازدارىنىڭ جەتەگىڭدەگى بالالىق پسيحولوگيادان ارىلماعان ماڭگى ء"بىر بالاباقشا تۇلەكتەرىنەن شىققان جاماعات، توپ" دەسەدە دە بولادى. دەسەك تە، بۇل دا ادامنىڭ سىرلارى، سيپاتى مەن قاسيەتى ىشىندە ورىن العاندىقتان، جوققا شىعارا المايمىز. ول تانىممەن ساناسامىز. 
ەندى سول كۇڭكىلبايلار ماعان «ويلارىڭىز "يباديا", "مۋتازيلا" ءتىپتى "احمادياعا» ۇقساپ كەتتى دەيدى. نەگىزى نەوسالاف ۋاحابيلەر "دالەل، قۇجات" دەگەنگە "جەتىلگەنمەن" سول اياتتان مىسال كەلتىرىپ وي ايتساڭ دا، وزدەرىنىڭ ەكىنشى تاكتيكاسىنا ويىسىپ شىعا كەلەدى. ول دا «مىنا مازحابتىڭ سويىلىن سوقتىڭ»،  «انا مازحابتىڭ ويىن ايتتىڭ» دەپ تاريحتاعى قالىپتى شابلونداردى تىزبەلەي جونەلەدى بۇل دا كەزىندە يسلام فيلوسوفياسى مەن كالام تاريحىنداعى "اقىلدى ابسوليۋتتەندىرىپ جىبەرگەن" مۋتازيلانىڭ اسەرىنەن بولسا كەرەك. ول جاعى تۇسىنىكتى...سەبەبى ۋاحابيلەر اقىلدان قورقادى. اقىلدى تەك شەكتەۋلى شابلوندار جيىنتىعى دەپ قارايدى. ال اقىلدىڭ كەز كەلگەن شەكتەۋلى شابلونداردى بۇزىپ، باسقا ارناعا سالاتىن قۋات ەكەندىگىنەن بەيحابار.بۇل پسيحولوگياسى بۇگىنگى ءبىزدىڭ كەشەگى كەڭەستىك يدەولوگيادان قورقىپ، ءتىپتى يدەولوگيا دەگەن ءسوزدى اۋىزعا الا المايتىن جاعدايعا كەلگەنىمىز سياقتى. نەگىزى قورقۋ سول قۇبىلىستى تانىماۋدان كەلىپ شىعادى. جالپى، يسلام الەمى اقىل دەگەن جاۋحاردى "قۇبىجىق" قىلىپ كورسەتە باستادى.بۇل دەگەنىڭىز اللانىڭ ءوزى "حاليفا" رەتىندە جاراتقان ادامدى تاپتاۋ، ونىڭ جاراتىلىس ماقساتى مەن ءمانىن جوققا شىعارۋ ەكىندىگىن بىلمەك تۇگىل سەزىنگەن دە جوق. ادامداعى يجتيحاد مۇمكىندىگىن مويىندامايتىن دەڭگەيگە جەتتى، ءدىندى تاۋحيدي نەگىزدە ەمەس، حريستيان الەمىندەگىدەي ديالەكتيكالىق شابلوندارمەن تانىپ، تانىتا باستادى، ءدىندى اقىل مەن ناقىلدىڭ باستاۋلارىنا بولىنەتىن اعىم دەڭگەيىندە قابىلدايتىن بولدى. يسلامدى ءدىن ەمەس ماتەريالىستىك جانە يدەاليستىك باستاۋلاردان تۇراتىن، اقىل مەن ناقىلعا بولىنەتىن، سانا مەن بولمىستىڭ قاتىناسى دەپ قارايتىن دەڭگەيگە جەتتى. بۇل اۋرۋ نەگىزىنەن مەتودولوگيالىق شابلون رەتىندە راس مۋتازيلا ارقىلى يسلامعا گرەك فيلوسوفياسىنان ەندى. مىنە سول كۇننەن باستاپ، اراب يسلام دۇنيەتانىمى مەن فيلوسوفياسى وسى شابلوننان شىعا المادى. 
سولاي ءبىر ورىندا تۇرالاپ جاتقاندا حريستيان الەمىندە جاڭا قۇبىلىستار پايدا بولا باستادى. ولار وزدەرىندە جوق وي كەنىن يسلامنان تاپتى. ماگريب ارقىلى ماششايۋن فيلوسوفياسى ارقىلى فارابي ويلاۋ جۇيەسى، اللانىڭ زاتى مەن سيپاتتارى اراسىنداعى تەولوگيالىق فيلوسوفيالىق قاتىناستارعا نەگىزدەلگەن تۇعىرلار ولارعا جاڭا تەولوگيالىق مۇمكىندىكتەر اشىپ بەردى. ادامدى ادام، اللانى اللا، الەمدى دە الەم رەتىندە تاني الاتىن ەپيستەميولوگيالىق، گنوسەولوگيالىق قازىناعا تاپ بولدى. ولاردا قايتادان دامۋ مەن ەكزيستەنتسيالدى قۇلشىنىس، ىزدەنىس پەن ويلاۋ ماشىعى ارتتى. قيىندىقتارعا تاپ بولدى بىراق وزدەرىنىڭ وركەنيەتتىك نەگىزدەرىنە يسلام رۋحىن دارىتتى. وسىلايشا يسلام بارشا ادامزاتقا تۇسكەن ءدىن ەكەندىگىنە كوزى جەتتى، بىراق ولار "وزگەرمەستەن دامۋ" ۇستانىمىن الىپ، حريستيان دىنىندە قالىپ، مازمۇنىندا يسلام وركەنيەتىن قابىلداپ الدى. سەبەبى حريستياندىق ولاردىڭ بولمىستىق، رۋحاني، پسيحولوگيالىق كەڭىستىگى بولاتىن. 
سودان بەرى باتىستا ءدىن مەن مەملەكەت بيلىگى اجىراسىن دەگەن تەوريالار مەن قايتا قۇرىلىمدار، تۇزىلىمدەر پايدا بولدى. ول جاي عانا ۇستانىم ەمەس، ول قۇبىلىس بولدى. قۇبىلىستىڭ مازمۇنى عىلىم، تەحنيكا، ەكونوميكا، ساياسات، قۇقىق ارقىلى جەر شارىنا اسەر ەتتى. سول اسەر يسلام الەمىنە دە كەلىپ جەتتى. سوندا يران شيگا عۇلامالارى بۇل ۇستانىمدى "يلم جانە يرفان" ارقىلى ءتۇسىندىرىپ، وسى ەكى جاقتىڭ ءبىرىن ياعني ، "يلم يلمانيا كەيىننەن المانيا" رەتىندە تانىتسا، اراب يسلام الەمى دە وزىنشە ءۇن قوسىپ، باياعى سول مۋتازيلا سالىپ بەرگەن "اقىل مەن ناقىلدى" سالىستىرىپ، مۇنىڭ اتى، ناقىلدى جوققا شىعارۋ دا اقىلدى نەگىزگە الۋ دەگەن تاپتاۋرىن، وڭاي انىقتاما جاسادى. ال تۇركى يسلام ورتا ازيا دا وي مەشەۋلىگىندە جەتىسىپ تۇرعان جوق بولاتىن، ولار دا "باتين زاھير" جۇبىنا قاراپ وتىرىپ، بۇل قۇبىلىستى زاھيريلىك دەپ تانىتتى. بۇگىنگى ءبىزدىڭ تىلىمىزدەگى زايىرلىلىق وسى "زاھيريلىك" سوزىنەن كەلىپ شىقتى.
مەن بۇل جەردە زايىرلىلىقتىڭ اتى ەمەس، زاتى تۋرالى ايتام. مىنە جالپى يسلام الەمىنىڭ زايىرلىلىق قۇبىلىسىنا ءوز ۇعىمدارىنداعى "ويلاۋ قالىپتارىمەن" سالىستىرىلا سالعان «الماني»،»لاديني»،»اقليي»،»زاھيريا» دەگەن تەرميندەرى ۋاقىت وتە كەلە، مەتاتراديتسيوناليزم مەن بۇگىنگى ۋاحابي ناقىلشىلىقتى الىپ كەلدى.
بۇل سانا ءدىن مەن مادەنيەتتى، ءدىن مەن وركەنيەتتى، ءدىن مەن دۇنيەنى، دۇنيە مەن اقىرەتتى، اللا مەن ادامدى، ادام مەن الەمدى، عۇرىپ پەن شاريعاتتى تۇتاستىققا ەمەس قارسى قوياتىن مەتود دەپ قارادى. بولەكتەۋ اجىراتۋ، ىدىراتۋ دەپ قورىقتى، ۇرەيلەندى. وسىلايشا مۇسىلماندار ۇرىككەن سايىن ۇركىپ، قورىققان سايىن بۇرىنە باستادى. ولار تەك سىرتتارىن عانا ەمەس، وي ساناسىن دا تۇمشالاپ، بۇركەنە باستادى. ناداندىق پەن قورقۋ ەگىز بولىپ شىقتى. قۇراندى وقيدى، جاتقا ايتادى، بىراق وندا نە ايتىلىپ وتىرعانىنا ءمان بەرمەيدى، اقىلىن قولدانبايدى...ەندى، مىنە، سول سانا تاعى دا موداعا اينالىپ يسلامي رۋحتاعى، ماندەگى زايىرلىلىق ۇستانىمىن باتىستىق دەپ تۇسىنگىسى كەلمەيدى، ۇعىنعىسى كەلمەيدى، تىڭداعىسى كەلمەيدى، كورگىسى كەلمەيدى...تۋرا قۇرانداعى ايتقان نادانداردىڭ سيپاتى "كوزى كور، جۇرەگى تاس، قۇلاعى مەڭىرەۋ" قاۋعا ساقال قىسقا بالاق "بالالىق"...
قاشان كەتەر ءبىزدىڭ ەلدەن بالالىق؟!!

Abai.kz