ۇلىتاۋ ۇلاعاتى: الاشا حان بولعاندا...
ۇلان-عايىر جەرى بار، ۇلى مۇراتتى ەلى بار، بابالار جازعان ۇلى تاريحى مەن ۇرپاعى كوز تىككەن ۇلى بولاشاعى بار مەنىڭ حالقىم – ۇلى حالىق!
نۇرسۇلتان نازارباەۆ.
اكادەميك ق.ساتباەۆتىڭ وي تولعامىنا جۇگىنسەك، ۇلىتاۋ «ەسكى ءسوز ەستەلىكتىڭ كەنى». جانە دە «ۇلىتاۋ كەنەرەسىن سارىارقانىڭ كىندىگى دەپ ايتۋعا بولادى. سوندىقتان ۇلىتاۋ جوتالارى قازاق دالاسىنىڭ نەشە عاسىردان بەرگى تاريحىنىڭ اشىق الاڭ، كەڭ مايدانى بولىپ كەلگەن. تالاي حاندار ورداسىن وسى ۇلىتاۋعا تىككەن. تالاي باتىرلار جاساعىن وسى ۇلىتاۋعا ورناتقان. …سارىسۋعا قۇياتىن قاراكەڭگىر دەيتىن وزەننىڭ جيەگىندە اتاقتى شىڭعىس حاننىڭ بالاسى جوشى حان مەن الاشا حانداردىڭ مازارلارى ءالى كۇنگە دەيىن بۇزىلماي تۇر. جىلانشىق وزەنىنىڭ باستاۋ كوزى شىعاتىن ۇلىتاۋدىڭ ءبىر بيىگىندە ەر ەدىگەنىڭ مولاسى بار دەپ جۇرت اڭىز ەتەدى. ابىلاي دا ورداسىن ۇلىتاۋعا تىككەن، ۇلىتاۋدىڭ تۇستىك بوكتەرىندەگى «حان توبە» دەيتىن جەردە وتكەن ءحىح عاسىردىڭ 30-شى جىلدارىندا اتاقتى كەنەسارى باتىردى ورتا ءجۇزدىڭ بالاسى باسى ارعىن شەگەن بي بولىپ، اق كيىزگە سالىپ حان كوتەرگەن» دەپ جازادى. (قارساقباي اۋدانىنىڭ كۇيى. «جاڭا مەكتەپ» جۋرنالى، 1927, №5-6). راسىندا، ۇلىتاۋدىڭ قاتپار-قاتپار قۇپيا سىرلارىنىڭ كەرەمەت ءبىر كورىنىستەرى وسىنداي. ول – قازاق ەلىنىڭ گەوگرافيالىق ورتالىعىندا ورنالاسقان ساياسي-ەكونوميكالىق جانە ەتنومادەنيەتىنىڭ التىن ورداسى. ول ءوزىنىڭ داۋىرلەپ، گۇلدەنگەن زامانىندا دەشتى-قىپشاق نەمەسە جوشى ۇلىسى اتانعان.
ۇلىتاۋ دەگەندە تاريحي وي-سانا، ۇلتتىق زەردە-زەيىن، ار-نامىس، قايرات-جىگەر، رۋح تۇتاس ويانادى. دالاڭنىڭ تاريحى، دانا بابالار، دارىندى باھادۇرلەر تاريحى قايتادان جاڭعىرىپ تىرىلەدى. ۇلىتاۋ ۇلىلىعى مەن ۇلاعاتىندا تەلەگەي سىر، تەڭدەسى جوق تەرەڭ ماعىنا بار. تاريحتىڭ «التىنداي تازاسى، الماستاي اسىلى» تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ ەكپىندەپ ورلەۋىنە ەرەسەن سەرپىن قوسادى.
ەل پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان نازارباەۆ ۇلىتاۋ تورىندەگى تولعانىسىندا «ۇلىتاۋ – وتە قاسيەتتى جەر»، «تاريحتىڭ كۋاگەرى» دەپ ايرىقشا اتاپ ايتقاندا: ء«بىزدىڭ ەلدىگىمىز، قازاق جۇرتىنىڭ ارعى ءتۇبى عۇنداردان باستالادى. عۇنداردان كەيىن كوك تۇرىكتەرگە جالعاسادى. ودان كەيىن التىن وردا ورنىعادى. ءسويتىپ، حاندىق داۋىرگە ۇلاسىپ، كەيىن بىرتىندەپ تاۋەلسىزدىككە كەلىپ تىرەلەدى» – دەپ، وتكەننىڭ ءتۇيىن-ءتۇيىن جولدارىن تۇيىندەدى. تاريحي ساباقتاستىق، مەملەكەتتىلىك، ەلدىك جۇيەنىڭ ساقتالاتىندىعىن تاعى دا دايەكتەدى. شىن مانىسىندە، «ەمەننىڭ تامىرى تەرەڭ بولماسا، ول داۋىلعا شىداپ تۇرا المايدى»، «تاريحىن بىلمەگەن ۇلتتىڭ بولاشاعى بۇلىڭعىر» ەكەندىگىن ەرەكشە ەسكەرتتى ەلباسى. بۇل – نۇسقا ءسوز.
حان جايلاعان ۇلىتاۋ! ۇلى-ۇلى حانداردىڭ، ۇلى-ۇلى بيلەردىڭ، كەتبۇعا، اسانقايعى سياقتى كۇيشى-ابىزداردىڭ، داڭقتى باھادۇرلەردىڭ باسىن قوسقان، مەكەنى بولعان كيەلى ۇلىتاۋ. الاش يمپەرياسىنىڭ بەلومىرتقاسى – ۇلىتاۋ! تىزبەك-تىزبەك زامانا كوشىنىڭ ءتىرى شەجىرەسى – ۇلىتاۋ. تۇركى ەلىنىڭ شارايناسى – ۇلىتاۋ.
بۇلاي دەگەندە قۇدىرەتتى، ۇلى بيلەۋشى شىڭعىس حان، جوشى حان، ەر ەدىگە، توقتامىس حان، ءامىر تەمىر (اسقاق تەمىر) قازاق حاندىعىنىڭ تۋىن تىككەن «ەسكى جولدى» ەسىم حان، «قاسقا جولدى» قاسىم حان، كەرەي مەن جانىبەك، «تۋرا جولدى» تاۋەكەل حان، «جەتى جارعىلى» ءاز تاۋكە، ابىلاي حان، حان كەنە تۇلعاسى ۇلتتىڭ وي-ساناسىندا جاڭعىرادى.
ءىح-ءحVىىى عاسىرلارداعى تۇرك قاعاندارى مەن قازاق حاندارىنىڭ حان ورداسى ء(ارى قامال-بەكىنىس), جوشى ورداسى مەن مازارى، الاشا حان كەسەنەسى، وردا-بازار قالاسى، دومباۋىل دىڭى، تاڭبالى تاس جازۋى. ارقايسىسى سول ءبىر ءداۋىردىڭ ەپوپەياسى ىسپەتتى. الدىمەن، شىڭعىس حان جايىن اڭگىمەلەسەك، ول تۇرىكتىڭ قارا حانىنان تاراعان ۇرپاق ەكەن. «قارا حان اتاسىنان كەيىن بۇكىل ەلگە پاتشا بولدى. قازىرگى ۇلىتاۋ جانە كىشىتاۋ دەگەندەردى ەرتاعى جانە كەرتاعى دەپ اتايتىن. ول تاۋلاردى جايلار ەدى، قىستا قاراقۇم مەن سىردىڭ جاعاسىن قىستار ەدى» دەپ كورسەتەدى ابىلعازى «تۇرىك شەجىرەسى» دەيتىن كىتابىندا (الماتى، «انا ءتىلى»، 1992, 15-بەت).
«الاشا حان ءھام ونىڭ بالاسى جوشى حان تۋراسىنان قازاق اراسىندا بار ءسوز» دەيتىن ەل اڭىزىندا («دالا ءۋالاياتىنىڭ گازەتى»، 1897, № 13-14, 18) مىناداي وي-پىكىرلەر بار: «قازاق حالقى دا الاشا حاندى ءوزى ەر، ءادىل، اقىلدى بولعان سوڭ جاقسى كورىپتى». نەمەسە: «…قازاق حالقى وزىنە ۇناعان سوڭ، الاشا حان مۇندا قالعان. قازاق سول ۋاقىتتا كوشپەلى ەكەن. ەر، ءوزى شەشەن، زەيىندى ادامدى وزدەرىنە باستىق قىلىپ قويىپ، قازاقتار سونىڭ ايتقانىنا ۇيدى ەكەن. ءبىرازدان كەيىن الاشا حان ەرلىگىن دە، شەشەندىگىن دە، زەيىنى بارلىعىن دا كورسەتتى. ءوزىنىڭ قولىمەن الاشا حان جاۋدى ارقاشان جەڭە بەرگەن. ءارى-بەرىدەن سوڭ ءوزىن قازاقتار حان قويعان». ەل اڭگىمەلەرى بەلگىلى ءبىر ايعاقتى ايشىقتى ءارى اسىرەلەپ جەتكىزەتىندىگى ءمالىم. قايتكەنمەن دە شىندىقتىڭ ءدان-دانەگى بارى اقيقات.
اكادەميك ق.ساتباەۆ «ەر ەدىگە» اتتى ەڭبەگىندە (ماسكەۋ، 1927) وسىناۋ جىردى ء«تىل ساقتاۋ»، ء«تىل بايىتۋ» جانە تاريحيلىق تۇرعىدان تارازىلاي وتىرىپ:
الاش الاش بولعاندا،
الاشا حان بولعاندا،
قازاق-قالماق، نوعايلار
ءبارى سوندا ءبىر بولعان.
ىنتىماعى جاراسىپ،
ايدىن كولدەي ءدۇر بولعان،
ەدىل-جايىق، ورالدى،
ورلەي، قويشا جايىلعان… دەگەن سياقتى ەسكى ولەڭدەر، تەگىندە الاشا حان دەپ ەل اۋزى اتاقتى شىڭعىس حاندى ايتىپ ءجۇرۋى دە مۇمكىن» دەگەن دۇرىس جورامال جاسايدى. سونداي-اق، وقىمىستى-گەولوگ «ەل اۋزىنداعى ەسكى ءسوز كوپشىلىكتىڭ ار-يمانىنىڭ ايناسى»، «ەسكى سوزدە قاشان دا مىقتى ءىز-تاڭبا» بار دەپ تۇجىرىمدى وي وربىتەدى.
شەجىرەشى ءماشھۇر ءجۇسىپتىڭ: «الاشا حاننىڭ جوشى حان دەگەن جالعىز بالاسى بولىپتى. قۇلان قۋامىن دەپ، بالا استىنداعى اتى جەلىگىپ، قۇلاننىڭ اڭگىسىنە ەرىپ، قازاسى سونان بولىپ، بالا اتتان جىعىلىپ، قۇلان تەۋىپ ءولتىرىپتى.
الاشا حان، جوشى حان،
اقساق قۇلان جوسىعان.
قۇلان تەۋىپ ءولتىردى،
بۇيرىعىن اقتان كەلتىردى، – دەيتۇعىن ءسوز سونان قالعان» ء(ماشھۇر ءجۇسىپ. شىعارمالارى. 8-توم. پاۆلودار، 2006. 147-بەت. 157-159 بەتتەر).
جوشى حان (1187-1227) – اسكەري قولباسشى، داڭقتى مەملەكەت قايراتكەرى.
التىن وردا، اق وردا، كوك وردا مەملەكەتتەرىنىڭ، ورتا ازيا، قازاق جانە قىرىم حاندىقتارىنىڭ بيلەۋشىلەرى جوشى اۋلەتىنەن ءوسىپ-ونگەندەر.
جولبارىس جۇرەكتى جوشى 1208-1215 جىلداردا قىتاي ەلىمەن اراداعى شايقاستاردا قاھارماندىقتىڭ وزىق ۇلگىسىن تانىتقان-دى. «جوشى وتە جىگەرلى، باتىل، ايبارلى ەدى». (تيزەنگاۋزەن ۆ.گ. سبورنيك ماتەريالوۆ وتنوسياششيحسيا ك يستوري زولوتوي وردى. يزۆلەچەنيا يز پەرسيدسكيح يستوچنيكوۆ. م. –ل.، 1941. ت.2.، ستر.13).
ول 1216 جىلى ىرعىز-تورعاي وڭىرىندە مەركىتتەردى ويسىراتا جەڭدى جانە حورەزم شاحى مۇحاممەدتىڭ مۇزداي قارۋلانعان جويقىن شابۋىلىنا توتەپ بەردى. 1219 جىلى ەنەساي قىرعىزدارىن، سىرداريانىڭ تومەنگى اعىسىنداعى سىعاناق، حودجەنت، ۇرگەنىش قالالارىن باعىندىردى. كورەگەن ستراتەگ، تەڭدەسى جوق ەرلىك قيمىلداردىڭ ۇيىمداستىرۋشىسى جوشى حان – دەشتى قىپشاقتىڭ باق-بەرەكەسى، التىن قازىعى ەدى.
«…جوشى حان اكەسىنەن تۋرا 6 اي بۇرىن 1227 جىلدىڭ 19 اقپانى مەن 20 ناۋرىزى اراسىندا مەرت بولعان-دى» (تيزەنگاۋزەن ۆ.گ. سبورنيك ماتەريالوۆ، وتنوسياششيحسيا ك يستوري زولوتوي وردى، يزۆلەچەنيا يز پەرسيدسكيح يستوچنيكوۆ. م.-ل.، ت.2. س.210).
جوشى حاننىڭ قاپيادا قازا تاپقانىن، شىڭعىس حانعا:
قيىرسىز قۇبا دالادا
قات-قات بۇدىر سالادا
وردالى قۇلان جوسىعان.
مىنگەنى تۇلپار قۇنان-دى،
وردالى ۇرىككەن قۇلانعا
قۇيعىتىپ ويناپ قوسىلعان.
قۇلان مەن تۇلپار ەلىككەن،
جوسىعان قۇلان جەلىككەن.
اقىرىندا «شايناپ ءولتىرىپ، جۇلمالاپ جالماپ» جەر جاستاندىرعانىن جوشى ۇلىسىنىڭ ۇلى قايراتكەرى زاتى باعانالى نايمان كەتبۇعى (كەيدە كەتبۇعا) وسىلايشا كۇيلى تولعاۋمەن كۇڭىرەنتىپ جەتكىزەدى.
ۇلىتاۋ تاريحىن ءارى قاراي تاراتساق، ۇلت ىنتىماعىنىڭ بەلگىسىندەي «تاڭبالى تاس» جازۋىندا تاريحي تۇلعالاردىڭ ەسىمدەرى، رۋ-تايپا تاڭبالارى، ۇراندار، ويۋ-ورنەكتەر قاشالعان. كورەگەن كوسەمدەر، باتىرلار، ابىز-بيلەر سالتاناتتى ءماسليحات ۇيىمداستىرعان، حالىق تاعدىرىن ويلاستىرعان. مۇندا ورىس حاننىڭ، قۇيىرشىق حاننىڭ، باراق حاننىڭ جانە ونىڭ بالالارى جانىبەك پەن كەرەي حاننىڭ ەسىمدەرى كورىنىس تاپقان. «التى ۇلىستى ساقتاي گور» (اكادەميك الكەي مارعۇلاننىڭ وقۋى بويىنشا) دەگەن ۇلى تىلەك بار.
ء«بىرىنشى بي – حالىق، ەكىنشى بي – تاريح»، «حالىقتىڭ اقىلى – مۇحيت» دەگەندەي، حالىق اڭىز-اڭگىمەلەرىنە دەن قويساق، حV عاسىردىڭ ورتا شەنىندە وردا-بازاردا ورتا ازيانىڭ اتاقتى ءبىلىمپازى ۇلىقبەكتىڭ ارداقتى قىزى رابيا-سۇلتان-بەگىم مەن ابىلقايىر حاننىڭ اق نەكەسى قيىلعان. («ۇلىتاۋ»، «فوليانت» باسپاسى. استانا، 2006. 78-بەت).
ۇلىتاۋ ايماعىنان قازاق ساحاراسىنىڭ شارتارابىنا داۋسى جەتكەن سال-سەرىلىك ونەردىڭ مايتالماندارى، جىر داۋىلپازدارى، دانالىق ەگىنىن جايقالتقان، «اتالى ءسوزى اتان تۇيەگە تاتيتىن» وي مەن ءتىل كوسەمدەرى جارقىراپ-دۇركىرەپ شىققان. ايتالىق، قويلىباي باقسى، دوسبول شەشەن، ايمىرزا ءدىلمار، شوقاي بي، بيداش بي، جاڭقا سال، باشەن سال، جانكىسى، توقسانباي اۋلەتى (قوجاباي مەن بولمان), مۇقان بالتەكەيۇلى، تايجان، نياز، يمانجان، مەيرام جانايدارۇلى، بارجاقسى جانسۇگىرۇلى جانە ت.س.س.
قوڭىراۋلى قارادوستىڭ ءۋايىس بايجانۇلىنا سيپاتتاماسى:
بولىس دەگەنشە، ءۋايىس دەسەڭشى،
تولقىنى تارپاڭ اعىس دەسەڭشى!
اتاعى سىرعا، قىرعا دا ءمالىم،
سەرپىنى جويقىن بارىس دەسەڭشى!
ءۋايىس بۋىنسىز جەرگە پىشاق ۇرمايدى،
شارۋانىڭ ءتۇبى نويىس دەسەڭشى!
بۇل اۋىلدارىنىڭ تەنتەكتەرىنىكى تەرىس،
ماعان سايىس دەگەنشە، مايىس دەسەڭشى!
جيەن ەل بولماسا دا، بەل بولادى،
ودان دا ۋايىسكە بارىپ كورىس دەسەڭشى!
باعانالى بابىر اۋليەنىڭ ء(ارى باتىر) عيبراتى:
بىلىكتى ءبىلىپ ايتادى،
كولگىر كۇلىپ ايتادى.
باتىر باتىل ايتادى،
جالقاۋ جاتىپ ايتادى.
مىلجىڭ ءىرىپ ايتادى،
جىلپوس ۇگىپ ايتادى.
نادان ءۇرىپ ايتادى،
جولاۋشى ءجۇرىپ ايتادى.
وتەجان بي:
تۇلپاردىڭ ءتورت تۇياعىنداي بىرلىگىڭ بۇزىلماي، بەرەكەلى بولعانىڭا ەش نارسە جەتپەيدى. قيلى-قيلى زامان بولار. سىيلاسساق جەكجات تا تۋىس. جەكجاتتى سىرتتان ىزدە. تىلەكتەس كوبەيەر، تىنىسىڭ كەڭەيەر. تۋىستىق تۇتاستىعىڭ نىعايىپ، جەكجاتتىعىڭ جالپاق ەلگە جايىلىپ جاتسا، ەلدىگىڭنىڭ ۇستەم بولعانى».
ەلباسى نۇرسۇلتان نازارباەۆ اۋليەبۇلاقتىڭ كوركەم دە كەلىستى بويشاڭ دا ويشىل كونەنىڭ كوزىندەي قايىڭدارى جوشى حاننىڭ، الاشا حاننىڭ، توقتامىستىڭ، ەر ەدىگەنىڭ كوزىن كورگەن بولار دەپ، ولاردى كيە تۇتىپ، سىرلاسىپ، وي قۇشاعىندا تەبىرەنىپ، ءوزىنىڭ كەمەڭگەرلىك پىكىر-تولعانىستارعا كەمەل سۇحباتىندا: ء«تىلدى قولدانىپ، باتىل سويلەۋىمىز كەرەك. ءتىلدىڭ مايىن تامىزىپ سويلەپ، باسقا جۇرتقا ۇلگى كورسەتۋىمىز كەرەك» دەپ شەگەلەپ ايتتى.
ەندەشە، بۇرىنعى وتكەن ءدىلمارلاردىڭ اۋزىنان شىققان اقىقتاي ويلار، مەرۋەرتتەي مولتىلدەگەن اسىل سوزدەر تياناقتى جيناقتالسا، ەلدىڭ رۋحاني يگىلىگىنە اينالار ەدى.
«ۇلىتاۋدا تۋعان ۇلى ويلار»، «كيەلى مەكەن – ۇلىتاۋ» دەيتىن ءىرى، كەسەك تاقىرىپتار نەگىزىندە جازىلعان سىر-سىمباتى كەلىسكەن تەرمەلەر «تەكتى ءسوزدىڭ تورەسى – تەرمە» رەسپۋبليكالىق بايقاۋىندا جاڭاشا تانىم، جاڭاشا كوزقاراس تۇرعىسىنان تەرەڭ وي، ۇشقىر سەزىممەن جانە تەرمە سازىمەن ايشىقتى، ناقىشتى ورىندالدى. ەل پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ ۇلىتاۋ تورىندەگى سۇحباتى اقىن، جىرشىلاردىڭ، تەرمەشىلەردىڭ وي-تەبىرەنىستەرىنىڭ جالىندى وزەگىنە اينالىپ، شابىت وتىن مازداتتى.
ايتالىق، ءساتتىباي تەمىرعاليۇلى ءجۇنىسوۆتىڭ «كيەلى مەكەن – ۇلىتاۋ» تەرمەسىندە:
ۇلىتاۋ – ۇلتتىڭ ۇياسى،
ۇلى رۋحىمنىڭ قياسى.
تۋىندىسى ءتاڭىردىڭ،
كەپپەگەن ءالى سياسى.
قورعانى بولعان ەلدىكتىڭ،
تۇعىرى وجەت ورلىكتىڭ،
الاشتاي ءازيز جۇرتىمنىڭ
يمانى، ارى، ۇياتى.
نەمەسە:
ناركەسكەن ۇلتتىق رۋحىمنىڭ،
قايراعى بولعان ۇلىتاۋ.
ەڭىرەگەن ەرلەردىڭ،
بايراعى بولعان ۇلىتاۋ.
ىنتىماق، ەلدىك، بىرلىكتىڭ،
ايماعى بولعان ۇلىتاۋ.
ۇلتقا ەس، جاتقا سەس بولعان،
مەن بىلسەم بۇل تاۋ ءتىرى تاۋ! –
دەگەن تۇيدەكتەر ۇلىتاۋ ۇلىلىعىن جانە ونىڭ كول-كوسىر قاسيەتىن، دارەجەسىن اسقاقتاتا تۇسكەنىن سەزىنۋگە بولادى. وي اسىلى، ءسوز اسىلى، ورىنداۋ مانەرى ءبىر-بىرلەرىنە ۇيلەس. كوركەمدىك الەمى باي.
اقىن سەرىك سەيتماننىڭ «ۇلىتاۋدا تۋعان ۇلى ويلار» اتتى جىرى تەرەڭدىگىمەن، سىرشىلدىعىمەن وزگەشەلەنەدى:
ۇلتىمنىڭ ويىنداعى ۇلىقتى ارمان
تورىندە ۇلىتاۋدىڭ ۇلىقتالعان.
ءوز ۇلى وياتپاسا كىم وياتار
تاريحى ءار تاسىندا تۇنىپ قالعان؟!
قاراتقان تۇلعاسىنا ەل نازارىن
ازامات دەمەيدى مە ەر عاجابىن.
ىشىڭنەن ۇلتىم دەگەن ۇل تابىلسا،
ىزىنە ءبىرىڭ قالماي ەر، قازاعىم.
يا بولماسا:
قازاعىم، ءبىر تۇعىرىڭ – انا ءتىلىڭ،
سوزبەنەن تاپسىرلەگەن دانا اقىلىن.
تىلىمەن تولە، قازىبەك، ايتەكەنىڭ
كۇمانسىز قازاق بولىپ قالاتىنىڭ.
قازاعىم، ءبىر تۇعىرىڭ – اتا ءدىنىڭ.
جاندىرار باعىن قۇداي باتالىنىڭ.
يمانى مۇسىلماننىڭ جۇرەگىندە،
ولشەنبەس كولەمىمەن ساقالىنىڭ.
قازاعىم، ءبىر تۇعىرىڭ – بابا ءداستۇر،
ءداستۇرسىز ءدىن ۇستاعان جاراماس قۇر.
حالقىمدى تۋرا جولدان اداستىرار
عۇرىپتىڭ قۇنىن بىلمەس قارا باسقىر.
قازاقتىڭ كوركەم وي تاريحىندا نەشەمە الۋان سىرلى وي ورامدارى جەتكىلىكتى دەسەك تە، بۇل جىردا قاداۋ-قاداۋ جاڭالىقتى قۇبىلىستار بار. اسىرەسە، اسەرلى، مانەرلى، سازدى سويلەمدەر.
ۇلىتاۋعا قاتىستى وتتى وي ۇشقىندارى مەن كورىكتى تىركەسىمدەر مىناداي:
- ۇلىتاۋ – حالىق جۇرەگى،
ۇلىتاۋ – قازاق تىرەگى. (سانسىزباي بازارباەۆ)
- ۇلىتاۋ – ۇلتتىڭ ۇياسى،
قازاقتىڭ باسىن قۇراعان.
الاشا حان، جوشى حان
توقتامىس جورتقان ۇلى الاڭ.
(سەرىك تۇرعىنبەكۇلى)
- ۇلىتاۋ – ۇلىلىققا ۇيا بولعان،
ۇشاتىن قىراندارعا قيا بولعان.
تەك قانا ۇلىتاۋدان باستالادى،
قازاققا سەرىك بولعان قيال-ارمان.
(سەرىك تۇرعىنبەكۇلى)
- ۇلت قۋاتى – تىلىنەن ءنار العانداي،
ابىزىم ەلگە قايتا ورالعانداي.
ماڭگىلىك ەل – مارتەبەلى قازاق ءتىلىم،
ۇلىتاۋ ۇلى كوشتەن ءنار العانداي.
ء(شومىشباي ساريەۆ)
- ۇلىتاۋ دەپ ۇران قىپ
حاندار وردا تىككەن جەر.
اسانقايعى بابامىز
جايلى قونىس ەتكەن جەر.
الاشا حان، جوشى حان،
ەر ەدىگە، جوشى حان،
قۇتلىق تەمىر حانداردىڭ
دۇنيەدەن وتكەن جەر.
كەتبۇعا كۇيىن شەرتكەن جەر،
ءامىر تەمىر كورەگەن
التىنشوقى تاۋىنا
تاس قاشاپ، بەلگى ەتكەن جەر. (فارحات ورازوۆ)
شىنىندا، ۇلىتاۋ تۋرالى اڭگىمە – تۇتاستاي قازاق ەلى تۋرالى اڭگىمە. ياعني، ونىڭ تاريحى، مادەنيەتى، داستۇرلەرى، اۋىز ادەبيەتى، بي-شەشەندەر، اقىن-جىراۋلار مۇراسى. مەملەكەت مارتەبەسى – سول ەلدىڭ ينتەللەكتۋالدىق الەۋەتىمەن ولشەنەدى. ەندەشە، ۇلىتاۋ ءوڭىرىنىڭ بايتاق تاريحى مەن مادەنيەتى جاڭاشا زەردەلەنۋگە لايىقتى. ول – ۇلت مادەنيەتىنىڭ بەلومىرتقاسى. اكادەميك قانىش ساتباەۆ: «ورىستارعا كرەمل قانداي قادىرمەندى بولسا، مەنىڭشە قازاق ەلى ءۇشىن ۇلىتاۋ دا سونشالىقتى قاستەرلى…» دەگەن ءسوزى زامانا، حالىق، ۇلت اتىنان ايتىلعان اتالى ءسوز.
نەگىزىندە، ۇلىتاۋدى ۇلىقتاۋ، سويلەتۋ – زاماندى سويلەتۋ، تاۋەلسىزدىكتى قورعاۋ، قوعامدى تۇلەتۋ. بۇل رەتتە جەزقازعان – بەينەۋ، ارقالىق – شۇباركول ماگيسترالدارى قازاق ەلىنىڭ ەكونوميكالىق، مادەني تۇرعىدان قارىشتاپ دامۋىنا داڭعىل جول اشادى. بۇل – وركەندەۋدىڭ كۇرەتامىرى. ەل قونادى، ەل جەرگە يە بولادى، ىرىزدىق-نەسىبە مولايادى. ەڭ باستىسى – حالىقتىڭ رۋحى، جانى اسقاقتاپ، تۇرمىسى جاقسارادى. ەكىنشىدەن، تاريحشى ا.ي.لەۆشيننىڭ «وپيسانيە كيرگيز-كازاچيح، يلي كيرگيز-كايساتسكيح، ورد ي ستەپەي» (سپب، 1832) اتتى ەڭبەگىندە قىزىلجار – كوكشەتاۋ – اقمولا باعىتىندا جانە ۇلىتاۋ مەن تۇركىستانعا قاراي سوزىلعان قارا جولدى ابىلاي حان جولى دەپ اتالعان دەپ جازادى.تەگىندە، ءحVىىى عاسىردا ۇلى ءجۇز بەن ورتا ءجۇز قازاقتارىنىڭ قارىم-قاتىناستارىن نىعايتۋ جانە ابىلاي ءوزىنىڭ اسكەرىن باسقارۋ ماقساتىندا دۇنيەگە كەلگەن. وسى تاريحي ءۇردىستى قالپىنا كەلتىرسەك، تاريحي زەردەمىزدى ساۋلەلەندىرەر ەدى.
التى كۇندەي الاۋلاپ،
ون ەكى كۇندەي وي ويلاپ،
اقىلدى الپىس جاققا شاپتىرىپ،
اقىل جونگە كەلگەسىن،
تولعاي-تولعاي جۇگىرگەن –
دەپ ماحامبەت ايتقانداي، ەل پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان نازارباەۆ ۇلىتاۋ تورىندەگى سۇحباتىنداعى وي-پىكىرلەرىن «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ تاۋەلسىزدىگى – ماڭگىلىك ەلدىڭ ۇلى تاريحى» اتتى بايانداماسىندا: «ەل تاۋەلسىزدىگى، ۇلت مۇراتى، ۇرپاق بولاشاعى سياقتى ۇلى قۇندىلىقتار عانا عۇمىرلى» دەگەن وزەكتى ويلارىن وربىتە كەلىپ: ء«بىزدىڭ ۇلتتىق تاريحىمىز – تەڭدەسسىز تاريح» دەپ مالىمدەدى. ول ۇلى تۇركى ەلىنىڭ تاريحىن كوك تۇرىكتەر زامانىنان باستاپ التىن وردا («وسىنىڭ ءوزىن سانايتىن بولساق، 2000 جىلدىق تاريحىمىز شىعادى»), قازاق حاندىعى، ءاپايتوس دالانى مەكەندەگەن «بابالاردىڭ زاڭدى مۇراگەرى»، «بۇكىل تاريحتىڭ ءتۇپ-تامىرى» – بۇگىنگى قازاقستان مارتەبەسىن، قاستەرلى تاۋەلسىزدىگىن اسقاقتاتىپ، ماڭگىلىك ەلىمىزدىڭ بولاشاعىن كەستەلەپ-ورنەكتەپ جەتكىزىپ، «تاۋەلسىزدىك تولعاۋىن» كەرەمەت ءبىر كوسەمدىكپەن، شەشەندىكپەن تۋىنداتتى. تاۋەلسىز ەلدىڭ نۇر نۇسقاسىن، تاۋەلسىزدىكتىڭ ۇلى رۋحىن، حالىق دانالىعىن، «تاۋەلسىزدىكتىڭ ومىرلىك فيلوسوفياسى – ماڭگىلىك ەل» جالپىعا ورتاق ەڭبەك ەكەنىن سيپاتتاپ-سويلەتكەنى قانداي تەرەڭ، كوركەم.
ەلباسى ن.ءا.نازارباەۆتىڭ شىننىڭ شىنىنداي، اسىلدىڭ اسىلىنداي، ار-وجداننىڭ ارداقتى داۋسىنداي «تاۋەلسىزدىك تولعاۋىن» رەسپۋبليكا مەكتەپتەرىنىڭ وقۋلىقتارىنا ەنگىزۋ شارت. ويتكەنى، قازاقستاندىق ءپاتريوتيزمدى جاس جەتكىنشەكتەر ساناسىنا سىڭىرۋگە بىردەن-ءبىر كىلت.
ەلباسىنىڭ تالداپ-تولعاپ: «تاۋەلسىزدىك تولعاۋى ۇرپاقتىڭ جادىندا جاڭعىرىپ، تاۋەلسىزدىك رۋحى ءاربىر ازاماتتىڭ جۇرەگىندە تەربەلسىن!» دەگەنىنەن ماڭگىلىك ەل – تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ زامانىنىڭ شالقىعان-تولقىعان مۇحيتىندا تاۋ تولقىندارىنان قاق جارىپ ءوتىپ، جۇلدىزىمىزداي جارقىراپ، كوك تۋىمىز جەلبىرەپ، العا ارشىنداپ-اتويلاپ بارا جاتقانىنا كامىل سەنىمىن كورۋگە بولادى.
كورەگەندىگىمەن كەلەشەكتى كەمەلدىكپەن بولجاعان ۇلى بابامىز ماحمۇت قاشعاريدىڭ ء«تاڭىرى داۋلەت كۇنىنىڭ كوزىن تۇرىكتەردىڭ كوگىندە تۋدىردى» دەگەن ءسوزى (حالەل دوسمۇحامەدۇلىنىڭ اۋدارماسى) اقيقاتقا اينالعانداي.
سەرىك نەگيموۆ،
ل.ن.گۋميلەۆ اتىنداعى
ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى.
اباي.kz
دەرەككوز: http://egemen.kz/?p=46138
