ڭ دىبىسى اباق تاڭباسىنىڭ نۇكتەسى، ادامزاتتىڭ العاشقى دىبىسى. قازاق تىلىندەگى 28 دىبىس – بيوريتمگە نەگىزدەلگەن تابيعي دىبىستار. وسى دىبىستاردىڭ العاشقىسى ڭ دىبىسى بولىپ تابىلادى. جانە ڭ دىبىسىنىڭ تاڭباسى دا، ايتىلۋى دا، ماعىناسى دا ءبىر-بىرىمەن بايلانىسىپ جاتۋى – تۇركى ءتىلىنىڭ ءبىر كەزدەرى ۇلى وركەنيەتتىڭ باستاماسىنداعى كوشباسشى ەكەندىگىن كورسەتەدى.

ر.گەنون ءوزىنىڭ «سيمۆولى سۆياششەننوي ناۋكي» اتتى ەڭبەگىندە بىلاي دەپ جازعان:

«تسەنتر ەست، پرەجدە ۆسەگو، ناچالو، يسحودنايا توچكا ۆسەح ۆەششەي، توچكا پەرۆوپريچينى، بەز فورمى ي رازمەروۆ، ستالو بىت، نەدەليمايا، ا سلەدوۆاتەلنو، ەدينستۆەننو ۆوزموجنوە يزوبراجەنيە يزناچالنو ەدينوگو. وت نەگو، چەرەز ەگو پروياۆلەنيە، پرويزوشلو ۆسە وستالنوە، توچنو تاك جە، كاك ەدينوە پرويزۆوديت ۆسە چيسلا، چتو، ودناكو، نيكويم وبرازوم نە ۆوزدەيستۆۋەت نا ەگو سۋششنوست ي نە يزمەنياەت ەە. ....تسەنترالنايا توچكا ي ەست پرينتسيپ، چيستوە بىتيە، ا پروسترانستۆو، كوتوروە ونا ناپولنياەت سۆويم يزلۋچەنيەم ي كوتوروە سۋششەستۆۋەت ليش ۆ سيلۋ ەتوگو يزلۋچەنيا ("دا بۋدەت سۆەت" كنيگي بىتيا), بەز چەگو ونو بىلو بى ليش "وتسۋتستۆيەم" ي نەبىتيەم، ەتو مير ۆ سمىسلە ەگو بەسپرەدەلنوستي، سوۆوكۋپنوست ۆسەح سۋششەستۆ ي ۆسەح سوستوياني سۋششەگو، كوتورىە وبرازۋيۋت ۋنيۆەرسالنۋيۋ پروياۆلەننوست.

پروستەيشيم يزوبراجەنيەم سفورمۋليروۆاننوي نامي يدەي ياۆلياەتسيا توچكا ۆ تسەنترە كرۋگا

توچكا ەست زناك پرينتسيپا، كرۋگ — سيمۆول ميرا. نەۆوزموجنو زافيكسيروۆات ۆرەمەننوە پرويسحوجدەنيە ەتوگو يزوبراجەنيا، تاك كاك ونو چاستو ۆسترەچاەتسيا نا پرەدمەتاح دويستوريچەسكوي ەپوحي; نەسومنەننو، ۆ نەم نۋجنو ۆيدەت پرياموە ۆوسحوجدەنيە ك يزناچالنوي تراديتسي» [1, 75]. بۇل تۇجىرىمداردى قازاق ميفولوگى س.قوندىباي ءارى قاراي دامىتىپ، شەڭبەر ىشىندەگى نۇكتەسى بار سيمۆولدى اباق تاڭباسى دەپ اتاعان. اباق تاڭباسىنىڭ وزىندىك وقىلۋىن كورسەتىپ كەتكەن بولاتىن. ول بۇل  تاڭبانى ادامزات ءتىلىن بەينەلەۋشى العاشقى گەومەتريالىق فورمالار  دەپ ەسەپتەيدى. سوندا ادام بالاسىنىڭ العاشقى دىبىسى قاي دىبىس بولماق؟

ر.گەنون ەڭبەگىندە اراب گرافيكاسىنداعى ورتالىق تاڭبا دەپ ءنۇن ءارپىن كورسەتكەن. «بۋكۆا نۋن (Nun) ۆ ارابسكوم الفاۆيتە، كاك ي ۆ الفاۆيتە ەۆرەيسكوم، زانيماەت 14-ە مەستو، ا چيسلەننوە ەە زناچەنيە سوستاۆلياەت 50; نو كرومە توگو، ۆ ارابسكوم الفاۆيتە ونا زانيماەت مەستو ۆ وسوبەننوستي زامەتنوە، پوتومۋ چتو ونا زاكانچيۆاەت پەرۆۋيۋ پولوۆينۋ ەتوگو الفاۆيتا، وبششەە چيسلو بۋكۆ كوتوروگو — 28, ا نە 22, كاك ۆ ەۆرەيسكوم الفاۆيتە. ەتا بۋكۆا سلاگاەتسيا يز نيجنەي پولوۆينى وكرۋجنوستي ي توچكي، ياۆليايۋششەيسيا تسەنتروم ەتوي ساموي وكرۋجنوستي». ياعني، بۇل تاڭبا ءبىزدىڭ تىلدەگى ڭ دىبىسىنىڭ انالوگى بولىپ تابىلادى. ڭ دىبىسى جالپى ادامزات اتاۋلىعا ءتان دىبىس، ادام بالاسى وسى دىبىس ارقىلى جارىق دۇنيەنىڭ ەسىگىن اشقاندىعىن جارىق الەمگە ءمالىم ەتەدى. ياعني، ءسابيدىڭ ءىڭگءاسى – العاشقى تابيعي دىبىس.

ڭ دىبىسىنىڭ ەنيسەي جازبالارىندا ءتورت ءتۇرلى تاڭباسى بار ەكەن. سولاردىڭ ءبىرى – ءبىزدىڭ ايتىپ وتىرعان شەڭبەر ىشىندەگى نۇكتە تاڭباسىنا سايكەس كەلەدى .

قازاق تىلىندە بۇل دىبىستىڭ ارتيكۋلياتسياسىنىڭ سيپاتتاماسى بىلاي بولىپ كەلەدى: ءتىل ءتۇبى مەن تىلشىك ءوزارا جىمداسا توعىسادى، ءتىل اۋىز قۋىسىندا كەيىن شەگىنىپ جاتادى». بايقاساڭىز، اباق تاڭباسى مەن وسى دىبىستىڭ ايتىلىمى ۇقساس. اۋىز قۋىسى – شەڭبەر بولسا، ءتىلدىڭ ءتۇبى – سول شەڭبەردىڭ نۇكتەسى. ياعني، قازاق دىبىسى اتى زاتىنا ساي دەگەنگە سايكەسەدى.

سونىمەن قاتار، بۇل دىبىس 1 سانىمەن بايلانىستى بولىپ كەلەدى. 1 سانى – تىرشىلىك باستاۋىنىڭ، تۋماقتىڭ، جاڭا ءومىردىڭ سيمۆولى، ڭ دا تىرشىلىك باستاۋىنىڭ، ءسابيدىڭ سيمۆولى. ءبىر سانىنىڭ ەكۆيۆالەنتى رەتىندە 28 سانىن كورسەتۋگە بولادى. بۇل – 28 سانى الەم حالىقتارىندا ايمەن بايلانىستىرالادى. 28 سانىن كيەلى دەپ ەسەپتەيمىز.

ەڭ الدىمەن بۇل انانىڭ قۇرساعىنداعى بالانىڭ 9 اي 9 كۇن كوتەرۋى – 9ح28+9 تەڭ بولادى 261 ء(وزارا قوسىندىسى 9). ياعني دۇنيەگە ءسابيدىڭ كەلۋى 28 سانىمەن بايلانىستى. بۇل – ايەل زاتىندا 28 كۇندە قايتالانىتىن فيزيولوگيالىق قۇبىلىسپەن دە، ايمەن دە بايلانىستى.

مۇحامەد (س.ع.س) – 28 پايعامبار. ونىڭ ەسىمى دە ڭ ارپىنە نەمەسە نۇكتەگە قاتىستى. قۇران-كارىمدە پايعابارىمىز (س.ع.س) تۋرالى 47 سۇرەدە ايتىلادى جانە يسلامنىڭ سيمۆولى بولىپ تابىلاتىن كۇمىس مەندەلەەۆ كەستەسىندە 47 ورنىندا تۇر. بۇل سانداردىڭ ءوزارا كوبەيتىندىسى (4ح7) 28 سانىنا تەڭ. 

ادام قولىنىڭ بۋىن سانى – 28.

قاعبانى مۇسىلمانداردىڭ 7 رەت اينالۋى دا 28-ءدى بەرەدى. قاعبا ءتورت بۇرىشتى ءۇي، ياعني 4 دەگەن سانعا قاتىستى بولماق. 7ح4 سانىنىڭ كوبەيتىندىسى 28 سانىنا تەڭ.

 ينديالىقتاردىڭ ميفلوگياسىندا چاندارا دەگەن اي قۇدايىنىڭ 28 ايەلى بولادى. ول ولاردى كۇندە اۋىستىرۋى – اي فازاسىنىڭ تولىپ، سولۋىمەن بايلانىستى.

قىتايلىق ين ايەلدىك باستاۋ دا 28-بەن بايلانىستى.

بۇل جەردە كورەتىنىمىز 28 سانى كيەلى سان. ول – ايەلدىڭ سيمۆولى، تىرشىلىكتىڭ باستاۋى، 1 سانىنىڭ انالوگى (2+8=10=1+0=1).  

28 سانى ايەلگە، ايعا قاتىستى ەكەندىگى بەلگىلى بولدى. ال وسى تابيعي بيوريتممەن ۇندەسىپ جاتقان انا تىلىمىزدە 28 دىبىس بار ەكەن. جانە وسى دىبىستاردىڭ اريفمەتيكاسى – تابيعاتتىڭ بيوريتمىنە سايكەس كەلەتىندىگى تاڭ قالدىرادى!

قازاق تىلىندەگى داۋىسسىز دىبىستار سانى 19, ياعني نۇكتە مەن شەڭبەرگە قاتىستى بىلاي كورسەتۋگە بولادى: ڭ ول – 1, ياعني تىرشىلىكتىڭ باستاۋى، انانىڭ ىشىندەگى بالا، العاشقى دىبىس، ال قالعان 18 دىبىس توعىزبەن بايلانىستى. 18-دەگى 1 سانى مەن 8 سانىنىڭ قوسىندىسى 9-عا تەڭ. 9 سانى دوڭگەلەكتىڭ سيمۆولى، مىسالى 360 گرادۋس. وسىنداعى 3+6+0 ساندارىنىڭ قوسىندىسى 9 بولادى. ياعني، توعىز سانى – شەڭبەردىڭ انالوگى بولىپ تابىلادى. س.قوندىباي «ارعىقازاق ميفولوگياسى» ەڭبەگىندە بۇل سان اباق تاڭباسىنىڭ توعىسۋ نۇكتەسىمەن بايلانىستىرىلعان. عالىم  بۇل ءسوزدى «تۇڭگ» پرافورماسىنان وربىتە وتىرىپ، كوپتەگەن سوزدەردىڭ ەتيمولگياسىن اشقان. بۇل ۇعىممەن بايلانىستى مۋزىكا اسپاپتارى، قاعانداردىڭ تۋى، ەر توستىك، ەنوح ەسىمدەرى، ت.ب. ءسوز بولعان. «توعىزدىق تۇسىنىكتىڭ شىعۋى و باستاعى «سەگىز – ءبىر»، ياعني سەگىز ساۋلە+بىر نۇكتە» مودەلىنە بايلانىستى. مۇندا دا توعىزىنشى ەلەمەنت بولعان توعىسۋ نۇكتەسى ءبىر مەزگىلدە «توعىزىنشى، كوزگە بايقالماي تۇرعان ساۋلە» بولىپ ەسەپتەلگەن. مۇنىڭ ءوزى، كەيىنىرەك «سەگىز+بىر» مودەلىنىڭ ۇمىتىلىپ، ونىڭ ورنىنا جاي عانا توعىزدىق نەمەسە «توعىز+بىر» دەگەن جاساندى، باستاپقى قيسىنى جوق مودەلىنىڭ كەڭىنەن تارالۋىنا جول اشتى» دەپ جازادى. الايدا، ءبىزدىڭ ويىمىزشا، توعىز+بىر مودەلى جاساندى ەمەس، تابيعي بيوريتمگە نەگىزدەلگەن مودەل. ونى عالىمنىڭ ءوزى ۇسىنعان ءادىس ارقىلى وقۋعا بولادى.   

ءبىز كەلتىرىپ وتىرعان دىبىستاردىڭ سانى اباق تاڭباسىنىڭ سيمۆولدارىنا سايكەس كەلەدى. نۇكتە – 1 نەمەسە ڭ، 9 – دوڭگەلەك نەمەسە قالعان دىبىستار. 19 داۋىسسىز دىبىستىڭ ءوزارا قوسىندىسى 1-گە تەڭ بولادى، ياعني وسى دىبىستاردىڭ باستاۋى تاعى ڭ دىبىسى بولادى. ال 28 دىبىستى شەڭبەر مەن نۇكتە ارقىلى وقىساق تا سول مانمەن ۇندەسەدى. ڭ – نۇكتە بولادى دا، قالعان 27 دىبىس دوڭگەلەك بولادى. سەبەبى 2 مەن 7 سانىنىڭ قوسىندىسى 9-عا تەڭ. قازاق تىلىندە 9 داۋىستى دىبىستىڭ بولۋى دا ءبىزدىڭ ءتىلدىڭ ۇلىلىعىن كورسەتەدى. سوندا 19 داۋىسسىزدىڭ يادروسى – تاعى دا ڭ دىبىسى بولادى، 1 سانى مەن  9 سانىنىڭ قوسىندىسى 10-عا تەڭ، ال 10 سانىنىڭ ءوزارا قوسىندىسى (1+0) بىرگە تەڭ بولادى. وسىنداي عاجاپ فورمۋلا – تەك ءبىزدىڭ تىلگە عانا ءتان قۇبىلىس!

اراب تىلىندە 19 سانىن ۋاقيت دەپ ايتادى ەكەن. بىراق ارابتار وسى ساننىڭ ءبىر دەگەن ماعىنانى نە ءۇشىن بەرەتىنىن مۇمكىن بىلەر، مۇمكىن بىلمەس، انىعى سول -  1 مەن 9-دىڭ قوسىندىسى 1-گە تەڭ. جانە ورايى كەلىپ تۇرعاندا مىنانى دا ايتىپ وتۋگە بولادى. فيلوسوفيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، امەريكالىق بيوحيميك راشاد حاليفا 1969 جىلى كومپيۋتەردىڭ كومەگىمەن ماتەماتيكالىق ادىستەردى شەبەر پايدالانا وتىرىپ، 114 سۇرە مەن 6346 اياتتان تۇراتىن قۇران ءماتىنىنىڭ  عاجايىپ قۇپياسىن اشتى. ول 19 سانىمەن بايلانىستى قۇپيالار. قۇراندا 114 سۇرە بار. 1+1+4=6, 

114:6=19

قۇرانداعى اياتتاردىڭ ۇزىن سانى – 6346 ، وسى سانداردىڭ ءوزارا قوسىندىسى 19 تەڭ.

قۇراندا بيسميللا ءسوزى 114 رەت قايتالانادى. بۇل 19 بەن 6 سانىنىڭ كوبەيتىندىسىنە تەڭ.

«يسم» (ەسىم) ءسوزى 19 رەت قولدانىلادى. بۇل تىزبەكتى تولىعىمەن ءا.احمەتوۆتىڭ ء«تۇبى تۇركى وركەنيەت» ەڭبەگىنەن وقىپ-تانىسۋعا بولادى. ءبىزدىڭ نازارىمىزعا ىلىنەتىنى، قۇران – داۋىسسىز دىبىستار ارقىلى تاڭبالانعان ۇلى دۇنيە. ال وسى 19 سانى – قازاق ءتىلىننىڭ 19 داۋىسسىز دىبىسىنا سايكەس كەلەدى. جانە جوعارىدا ايتقانداي 1 مەن 9 سانىنىڭ قوسىندىسى 1 سانىنا تەڭ، ياعني قۇران ءبىر اللا تۋرالى تۋىندى. 19, 28 ساندارى 1 سانىنىڭ دا، ڭ دىبىسىنىڭ دا انالوگى، سايكەستىگى بولىپ تابىلادى.

ڭ – دىبىسى كوپتەگەن تانىمدىق-سيمۆولدىق مانگە يە سوزدەردىڭ جاسالۋىنا ۇيىتقى بولعان. س.قوندىباي «گيپەربورەيا: ەپوحا سنوۆەدەني» ەڭبەگىندە ڭ دىبىسىنا قاتىستى مىناداي ماڭىزدى مالىمەتتەردى كورسەتەدى.

نگ – ۆاجنەيشەە ميفولوگيچەسكوە پونياتيە. «پروچتەم» ەگو چەرەز زناك اباك، چتوبى پونيات ۆوزموجنو پولنو.

1. كرۋگ – ۆسەلەننايا، توچكا (نگ) – «چەلوۆەچەسكي كوسموس».

2. كرۋگ – ميروۆايا ۆودا، توچكا (نگ) – زەمليا، زارودىش زەمليپوسرەدي يلي ۆ گلۋبينە ۆود. وزناچايۋششيە پروسترانستۆو سۋففيكسى ان، ەن، ۋنگ، ەنگ ي در. ۆ تيۋركسكيح ي يندوەۆروپەيسكيح يازىكاح پرويسحوديات وت ەتوگو پونياتيا نگ –«پروسترانستۆو» (ير-ان، مەك-ەن (رودينا، وبيتەل), جاپ-ان (پۋستىنيا), ۇڭگ-ءىر (پەششەرا), ەڭ-ءىس (ناكلون), ك-ەڭ-ىستىك (پروسترانستۆو), اڭع-ار (دولينا، گورنايا دولينا), سامارك-ان-د، يلي-ون).

3. كرۋگ – ماتەرينسكوە لونو، توچكا (نگ) – سەميا، زارودىش.

4. كرۋگ – مات، توچكا (نگ) – رەبەنوك، پوتوموك. وتسيۋدا پرويسحوديت سۋففيكس-پوكازاتەل تيۋركسكيح ي يندوەۆروپەيسكيح يازىكوۆ ۋن (ىن، ءىن), ۋنگ، ينگ، ين، يان، ان، ەن، ون، وزناچايۋششي «چەلوۆەك، جيۆوە سۋششەستۆو ۆووبششە»: قۇل-ىن(جەرەبەنوك), كەل-ءىن (نەۆەستكا), بۋد-ۋن (پلەميا، كولەنو), بۇل-ان (لوس), ول-ەن، تۋر-ان، سلاۆ-يان، ۆيك-ينگ، نيبەل-ۋنگ، اپولل-ون، نەپت-ۋن، جىل-ان (زمەيا), قۇل-ان (كۋلان), بار-ان. ەتو زناچەنيە ۆوسحوديت ك پونيمانيۋ توچكي > نگ كاك «چەلوۆەكا، پوتومكا».

5. كرۋگ – پەششەرا، دوم، توچكا (نگ) – ليۋدي، سەميا، رود ۆ پەششەرە، دومە.

6. كرۋگ – ميروۆىە ۆودى، توچكا (نگ) – ميروۆايا گورا.

7. كرۋگ – روۆ، ياما، توچكا (نگ) – دنو رۆا، يامى....

ۆىبەرەم يز پريۆەدەننوگو پەرەچنيا زناچەنيا توچكي (نگ):

نگ – زارودىش، سەميا، رەبەنوك، پوتوموك، رود-پلەميا، نارود.

نگ – زارودىش زەملي، اتوم-پروسترانستۆو، اتوم-سەردتسەۆينا، زەمليا، كوسموس، گورا.

نگ – وگون.

نگ – سەرەدينا، تسەنتر، سامايا ۆىسوكايا يلي گلۋبوكايا توچكا ۆ سەرەدينە چەگو-ليبو»[2].

ڭ دىبىسىنا ەڭ جاقىن كەلەتىن دىبىستار ول ق، ع. سەبەبى بۇلار دا ءتىلدىڭ ءتۇبى ارقىلى جاسالادى. كوپتەگەن سوزدەردىڭ شىعۋى دا وسى دىبىستارمەن بايلانىستى ء(ىڭالاۋ نەمەسە ىڭگالاۋ، ىڭق، قىڭق،سىڭق، ت.ب. سوزدەر ءتىلىمىزدىڭ التىن قورى). ڭق، ڭع، ڭك، ڭگ – ادامزات ءتىلىنىڭ العاشقى دىبىستارى. وسى دىبىستاردىڭ اراسىنا داۋىستىلاردى قوسساق، قۇڭق، قاڭق – قان، قاق، كۇن، كوڭ، قوڭ، ت.ب. سوزدەر شىعادى.  ڭ نەمەسە ڭق دىبىس تىركەسىنەن تانىمدىق-سيمۆولدىق قوڭ پرافورماسى شىققان. سەبەبى وسى پرافورما دىبىسقا، اۋەنگە قاتىستى ماعىنانى ءالى كۇنگە دەيىن قازاق تىلىندە ساقتاپ وتىر. قوڭىر داۋىس، قوڭىر ءۇن، قوڭىر ساز، قوڭىر كۇي. جانە بۇلار اباق تاڭباسىنىڭ نۇكتەسىن بىلدىرگەندىكتەن، ورتا دەگەن ماعىنانى بىلدىرەدى. سول سەبەپتى قوڭىردىڭ بىرقالىپتى، نە جوعارى ەمەس، نە تومەن ەمەس داۋىستى ماعىنانى بەرۋى  سونىمەن بايلانىستى. ڭ دىبىسى تىرشىلىك تۋماعىمەن، بالامەن بايلانىستى بولعاندىقتان،  قوڭ پرافورماسى دا بالاعا قاتىستى، مىسالى، قازاقتىڭ ءوزىنىڭ بالاسىن قوڭىرىم، قوڭىر قوزىم دەپ ايتۋى سونىڭ ايقىن دالەلى. قوڭع نەمەسە قوڭ پرافورماسىنان ەۋروپا تىلدەرىندەگى كيند ءسوزى شىققان. ول دا اباق تاڭباسىندا نۇكتەمەن بايلانىستى جانە قازاق تىلىندەگى كىندىك دەگەن ءسوزدىڭ وسى كيند، ياعني بالا سوزىمەن فورماسى دا، ماعىناسى دا ۇقساس. قازاق تىلىندە كوجەك، كۇشىك، قودىق، ت.ب. دا وسى قوڭ پرافورماسىنان ءوربىپ شىققان. بۇل پرافورمادان تۋىنداعان سوزدەردى تىزە بەرسە وتە كوپ (دىبىسقا قاتىستى ايتىلاتىن فون، گونگ سوزدەرى دە وسى پرافورمادان شىققان). بۇل جايىندا ءبىز كەلەسى ماقالانىڭ نىسانى رەتىندە بولەك اڭگىمەلەيتىن بولامىز.

پايدالانىلعان ادەبيەتتەر ءتىزىمى

1. گەنون ر. سيمۆولى سۆياششەننوي ناۋكي. – م: بەلوۆودە، - 2002. س. 487
2. قوندىباي س. گيپەربورەيا: رودوسلوۆيە ەپوحي سنوۆەدەني. 3 رازدەل. http://otuken.kz/.

بولات حاسەنوۆ،

قاراعاندى وبلىسى.

اباي.kz