قازاق مەملەكەتتىك قىزدار پەداگوگيكالىق ۋنيۆەرسيتەتىندەگى فيزيكا كافەدراسىنىڭ دوتسەنتى ءابدۋالى فايزوللاەۆتىڭ اشقان تەحنيكالىق جاڭالىعى قۇيىندى ەلەكتر توعىن ولشەۋ ءادىسى ارقىلى جەراستى تەربەلىستەرىنىڭ ەپيورتالىعىن ناقتى انىقتاۋعا جانە جەر سىلكىنىسىنەن بۇرىن 6 ساعاتتان 115 ساعاتقا دەيىن الدىن الا بولجاۋعا بولادى ەكەن. سونداي-اق ءتۇرلى-ءتۇستى باعالى مەتالداردىڭ قۇرامىن ءدال انىقتاۋعا، ەڭ باستىسى، قان تامىرلارىنداعى ۇيىپ قالعان قان تۇيىرشىكتەرىن حيرۋرگيانىڭ ارالاسۋىنسىز ەرىتىپ، ىدىراتۋعا بولادى ەكەن.
– ءابدۋالى فايزوللاۇلى، قۇيىندى ەلەكتر توكتاردى زەرتتەۋگە نە سەبەپ بولدى؟

قازاق مەملەكەتتىك قىزدار پەداگوگيكالىق ۋنيۆەرسيتەتىندەگى فيزيكا كافەدراسىنىڭ دوتسەنتى ءابدۋالى فايزوللاەۆتىڭ اشقان تەحنيكالىق جاڭالىعى قۇيىندى ەلەكتر توعىن ولشەۋ ءادىسى ارقىلى جەراستى تەربەلىستەرىنىڭ ەپيورتالىعىن ناقتى انىقتاۋعا جانە جەر سىلكىنىسىنەن بۇرىن 6 ساعاتتان 115 ساعاتقا دەيىن الدىن الا بولجاۋعا بولادى ەكەن. سونداي-اق ءتۇرلى-ءتۇستى باعالى مەتالداردىڭ قۇرامىن ءدال انىقتاۋعا، ەڭ باستىسى، قان تامىرلارىنداعى ۇيىپ قالعان قان تۇيىرشىكتەرىن حيرۋرگيانىڭ ارالاسۋىنسىز ەرىتىپ، ىدىراتۋعا بولادى ەكەن.
– ءابدۋالى فايزوللاۇلى، قۇيىندى ەلەكتر توكتاردى زەرتتەۋگە نە سەبەپ بولدى؟
– قۇيىندى توكتاردىڭ تىكە¬لەي فيزيكالىق اسەرلەرى عانا ونەركاسىپتەردە، ەلەكتر¬وماگنيت¬تىك دەففەكتوسكوپيالىق قون¬دىر¬عىلاردا قاتتى دەنەلەردىڭ شىتىناپ، جارىلعان جەرلەرىن، اقاۋلارىن، قاتتى دەنەلەردىڭ قالىڭدىقتارىن ولشەۋ مەن قۇرىلىمدىق ساراپتامالارىن انىقتاۋدا پايدالانىلعان. جو¬عارىدا كەلتىرىلگەن ونەر¬كاسىپ تەحنولوگيالارىنىڭ ەڭ جەتىك ماماندارىنىڭ ءبىرى، اكا¬دەميك ا.ل.دوروفەەۆتىڭ «ۆي¬حرەۆىە توكي» دەگەن ەڭبەگىندەگى «...قۇيىندى توكتاردىڭ باسقا توكتاردان وزگەشەلىگى – ولاردى امپەرمەتر نەمەسە گالۆانو¬مەتر كومەگىمەن ولشەۋ مۇمكىن ەمەس» دەگەن امبيتسيالىق تۇر¬عىداعى ءۇزىلدى-كەسىلدى تۇجىرى¬مى¬نىڭ كومەسكىلىگى، ايتىلعان ويدىڭ ۇشقارىلىعى مەنى كوپ ويلاندىردى. ءسويتىپ، دوروفەەۆ سياقتى ۇلكەن اكادەميك-عا¬لىم¬نىڭ تۇجىرىمداۋىنان اعاتتىق كەتكەنىن دالەلدەۋ ءۇشىن، ارىپتەس فيزيكتەرمەن بىرلەسىپ وسى سالانى تەرەڭىرەك زەرتتەۋگە كىرىستىك. قۇيىندى توكتاردى ولشەپ، ولاردىڭ ەلەكتر اعىنىن جاقسى وتكىزەتىن قاتتى دەنەلەردەن وتەتىن جول¬دا¬رىنىڭ تراەكتورياسىن انىق¬تاۋدى ماقسات تۇتتىق. ءسويتىپ، قۇ¬يىندى توكتاردى ولشەپ جانە ونىڭ نۇسقاسىن انىقتاۋ پروبلەماسى ەكى پاتەنت ءتوڭى¬رە¬گىندە (FG4A №9465, FG4A №13196), (51) مپك7 G09B 23/18 جانە (51) مپك7 G09B 23/18) زەرتتەلىپ، حالىقارالىق پا¬تەنتتەر سىنىپتاماسىمەن اي¬قىندالدى. ونەركاسىپ مەنشىگى رەسمي بيۋللەتەنىندە جاريالا¬نىپ، قۇقىقتارى قورعالدى. زەرت¬تەۋ جولدارى جوعارىدا كور¬سەتىلگەن سوڭعى ەكى پاتەنت¬تەرى¬مىزدە تولىق سيپاتتالعان. ال بۇل پروبلەمانىڭ اينا¬لا¬سىنداعى زەرتتەۋلەر شىن ءما¬نىندە، ەكى عاسىرعا جۋىق ۋاقىت جۇرگىزىلدى. «ناۋكا+تەحنيكا» جۋرنالىندا جاريالانعان «وشيبكا نيۋتونا ي وتبوي¬نىي مولوتوك» دەپ اتالاتىن ماقالادا «نيۋتون وشيبسيا. ۆ ساموي پروستوي كلاسسيچەسكوي فورمۋلە، وپيسىۆايۋششەي مەحا¬ني¬كۋ ۋدارا تۆەردىح تەل، دۆە سوتني لەت سكرىۆالاس پرينتسي¬پيالنايا وشيبكا. ي سوتني لەت ەە نە زامەچالي ۋچەنىە» دەگەن سوزدەر بار. مەنىڭ اشقان جا¬ڭا¬لىعىمنان وسىعان جاۋاپ تابۋعا بولادى. قاتتى دەنە¬لەر¬دىڭ سوعىلىسۋ مەحانيكاسىمەن ەرتە كەزدەرى عىلىم عۇلاما¬لارى – نيۋتون، گيۋيگەنس جانە گەرتستەر اينالىسىپ، اق-قا¬راسىن اشقان بولاتىن. ءححى عاسىردا سول پروبلەما قايتا جاڭعىرىپ، دۇرىس-بۇرىستىعى قايتا تەكسەرىلىپ جاتىر.
– ءسىزدىڭ قول جەتكىزگەن جا¬ڭالىعىڭىزدىڭ باستاماسى بۇ¬دان ەكى عاسىر بۇرىن قولعا الىنعان ەكەن. فيزيكا عىلى¬مى¬نىڭ شارىقتاپ دامىعان حح عاسىردا ءسىزدىڭ قازىرگى اشىپ وتىرعان تەحنيكالىق جا¬ڭالىعىڭىز نەگە ەسكەرىل¬مەي، زەرتتەۋسىز قالعان؟
– قۇيىندى ەلەكتر اعىنى تەورياسى 1820 جىلدارى ما¬ڭىزدى باستاۋ الدى. ولاردى العاش 1824 جىلى قولعا الىپ، زەرتتەگەن اراگو دەگەن فيزيك بولاتىن. ول مىس دوڭگەلەكتى ماگنيت سترەلكاسىنىڭ ماڭا¬يىن¬دا اينالدىرعاندا سترەل¬كا¬نىڭ دوڭگەلەككە تارتىلاتى¬نىن اڭعارعان. بۇل قۇبىلىستى فارادەي قۇيىندى توكتاردىڭ يندۋكتسياسى دەپ تۇسىندىرگەن. كەيىن بۇل قۇبىلىستى جەتە زەرت¬تەگەن عالىم فۋكونىڭ اتى¬مەن «فۋكو توگى» دەپ اتالادى. قۇيىندى توكتار ەلەكترقوز¬عالت¬قىشتاردىڭ، ماشينالار¬دىڭ جانە باسقا دا قوندىر¬عى¬لاردىڭ ماگنيت ورىسىندە قوز¬عالعان كەز كەلگەن دەتالدارىن قىزدىرىپ، ىستەن شىعارادى، ترانسفورماتوردىڭ يندۋك¬تيۆ¬تىلىگىن ارتتىرۋ ماقساتىندا كاتۋشكا قۋىسىنا ەندىرىلگەن وزەكشەلەردى قىزدىرادى. پاك تومەندەتكەننەن باسقا پايداسى بولماعانىن اڭعارعان مامان¬دار ولارعا «پارازيتتىك توك¬تار» دەپ ات قويعان. پايداسى¬نان زالالى كوپ دەپ تابىلعان بۇل توكتار زەرتتەۋسىز قالا بەرگەنىنىڭ بىردەن-ءبىر سەبەبى دە سول بولاتىن. «قۇيىندى توك¬تار¬دىڭ» قازىرگى انىقتاماسىن بىلاي بەرۋگە بولادى: ەلەكتر اعىنىن جاقسى وتكىزەتىن دەنە تۇراقتى ماگنيت ورىسىندە قوز¬عالسا نەمەسە سول توك وتكىزگىش دەنەنىڭ ءون بويىن اينىمالى ماگنيت اعىنى پەريودتى تۇردە تەسىپ ءوتىپ تۇرسا، دەنەدە ەلەكتر توگى پايدا بولادى. ول توكتى «قۇيىندى ەلەكتر توگى» دەپ اتايدى. سونىمەن، قۇيىندى توك¬تاردىڭ پايدا بولۋىنا ەكى ءتۇرلى سەبەپ بار ەكەنىنە كوز جەتكىزدىك. ءبىرى – قاتتى دەنە تۇراقتى ماگنيت ورىسىندە قوز¬عال¬عاندا، ەكىنشىسى – سول دەنە¬نىڭ تىنىشتىق قالپىندا ماگ¬نيت اعىنى پەريودتى تۇردە تەسىپ وتكەندە پايدا بولاتىن، دوڭگەلەك فورماداعى توكتىڭ ءتۇرىن ايتامىز.
– ەكى پاتەنتتىڭ ەكەۋى دە قۇيىندى توكتاردىڭ كۇشىن جانە باعىتىن ولشەۋگە نەگىز¬دەلگەن قۇرالدار ەكەن، ولار¬دىڭ قانداي ايىرماشىلىق¬تارى بار؟
– بۇل ەكى اسپاپتىڭ ەكەۋىنىڭ دە قۇرىلعىلارى وتە ۇقساس. ءبىرىنشى پاتەنت – قۇيىندى توك¬تار¬دى ولشەيتىن اسپاپ دەپ اتال¬عانمەن، نەگىزى قاتتى دەنەلەردەگى قۇيىندى توكتاردى زەرتتەۋگە ارنالعان بولاتىن. ول كەزدەرى قۇيىندى توكتار¬دىڭ ولشەنۋى مۇمكىن دەگەن اق¬پارات حالىقارالىق بيبليو¬گرا¬فيا¬لىق پاتەنتتەر فون¬دىندا بولماي شىقتى. زەرت¬تە¬لۋىمىزدىڭ ورىندالۋىمەن ونىڭ «ماڭىزدىلىعىن انىقتاۋ سا¬رابىنا» (ەكسپەرتيزا پو سۋ¬ششەس¬تۆۋ) پاريج كونۆەنتسياسىنا قاتىسۋشى مەملەكەت رەتىندە رەسەيگە جىبەرىلدى. سودان ءماس¬كەۋدە ءۇش جارىم جىل جاتىپ، «العاشقىلىعى ايقىندالدى» (پريوريتەت ۋستانوۆلەن) دەگەن شەشىممەن ورالدى. ارينە، ءبىز بۇعان قاتتى قۋاندىق. ەكىن¬شى¬سىن ءبىز «سۇيىق وتكىزگىشتەگى قۇيىندى توكتاردى ولشەيتىن اسپاپ» دەپ، باتىل تۇردە انىق¬تادىق. سەبەبى بىزدەن باسقا قۇ¬يىندى توكتى ولشەۋدەن جاڭا¬لىق اشىپ جاتقاندار جوق ەكەنىن بىلدىك. بويىندا ەلەكتر زاريادتارى بار كەز كەلگەن زات¬تى (قاتتى، سۇيىق، گاز) ماگنيت اعىنى قيىپ وتكەندە زاتتىڭ بويىندا قۇيىندى ەلەكتر توگى پايدا بولادى دەگەن تۇجىرىم جاسادىق. بۇل سوڭعى پاتەنت بولدى. بۇگىنگە دەيىن، قۇيىندى توكتىڭ سۇيىق وتكىزگىشتەردە پايدا بولاتىنىن الەمدە ءبىز¬دەن باسقا ەشبىر عالىم دالەل¬دەگەن جوق. بۇعان دەيىن بارلىق وقۋلىقتاردا «قۇيىندى ەلەكتر توگى تەك قاتتى دەنەلەردە عانا بولادى» دەپ كەلگەن. فيزيكتەر اراسىندا قالىپتاسىپ قالعان وسى كوزقاراستى وزگەرتۋ كەرەك بولادى. ءسويتىپ، باتىس عىلى¬مى¬نا «ءتور مەنىكى» دەۋگە ابدەن قۇقىمىز بار دەپ ويلايمىز. وسىنى ءبىز ءوز ەلىمىزدە بۇگىن باستاماساق، ەرتەڭ اقشالى ەل¬دەر مۇنى دا وزدەرىنە تاڭىپ الادى دا، ءبىز «دالادا» قالا¬مىز. ونسىز دا «راديونى ويلاپ تاپ¬قان ا.پوپوۆ، ۆەنەرا پلا¬نەتاسىن اشقان م.لومونوسوۆ» دەگەن پىكىردە ءجۇرمىز.
– بۇل ونەرتابىسىڭىز كە¬لەشەكتە قانداي باعىتتا كەڭ قولدانىس تابادى دەپ وي¬لاي¬سىز؟
– بۇل اسپاپتاردى سەيس¬مو¬لوگيا سالاسىندا كەڭىنەن پاي¬دالانۋعا بولادى. قۇيىندى ەلەكتر توعىنىڭ كومەگىمەن ەلەكتر ءورىسىن ولشەۋ ارقىلى جەراستى تەربەلىستەرىنە زەرت¬تەۋ جۇرگىزۋگە، ناقتى ورنىن، بولاتىن ۋاقىتىن انىقتاۋعا بولادى. ەگەر وسى پاتەنتتەردى باسشىلىققا الا وتىرىپ، ار¬نايى قۇرال جاساپ شىعارسا، مە¬ديتسينا سالاسىنا دا كوپ كومەگىن تيگىزەر ەدى. قۇيىندى ەلەكتر اعىندارى ارقىلى قان تامىرلارىنا ۇيىعان ءتۇيىر¬لەر¬دى ترومبوليتتىك پرەپارات¬تار نەمەسە حيرۋرگيالىق جول¬دارسىز ىدىراتۋعا بولادى. قولدانىسقا تۇسسە، ءارى قاراي جەتىلدىرە بەرەتىن ەدىك. يدەيالار كوپ، قارجى جوق.

قايىرجان تورەجانوۆ
«ايقىن» گازەتى، 28 مامىر 2009 جىل