اباي.kz پورتالى جازۋشى تۇرسىن جۇرتبايدىڭ «امەريكا كۇندەلىكتەرى» اتتى تىڭ تۋىندىسىن جاريالاۋدى باستاعان بولاتىن. بۇعان دەيىن وقىرماندار مۇحيتتىڭ ارعى جاعىنداعى مەملەكەتتىڭ تىنىس-تىرشىلىگىنەن ءمازمۇندى ماعلۇماتتار العان بولاتىن.

ونى مىنا سىلتەمەلەر ارقىلى وقۋعا بولادى:

http://abai.kz/post/view?id=2450 

http://abai.kz/post/view?id=2410 

http://abai.kz/post/view?id=2392

http://abai.kz/post/view?id=2365

http://abai.kz/post/view?id=2341

http://abai.kz/post/view?id=2328

http://abai.kz/post/view?id=2298 

http://abai.kz/post/view?id=2264

http://abai.kz/post/view?id=2251

http://abai.kz/post/view?id=2238 

ال، جازۋشى بۇگىنگى جازباسىندا ءوز وقىرماندارىن امەريكا استاناسى ۆاشينگتونعا جەتەلەيدى...

13 قاڭتار، 2014. نيۋ-يورك – ۆاشينگتون

تاڭعى تورتتە تۇرىپ ءامينا ەكەۋىمىز تاعى دا برايتان-بيچكە مەترومەن بەت الدىق. بۇل ءوزى بۇرىن كورول اۋلەتى دەمالاتىن ءمۇيىس ەكەن. ال گۋدۆەين – قوياندى ارال – كورولەۆاعا ءتيىستىبولىپتى. بۇگىنگى ساپار – ۆاشينگتون. ءبىر كۇن قونىپ، ەكى كۇن ارالاپ قايتپاقپىز. الما، نازىم، توقبالا ء(تامينا) ۇشەۋى پاتەردە قالادى. كولۋمبيا ۋنيۆەرسيتەتىندەگى عىلىمي جەتەكشىسىمەن جولىعىپ، كىتاپحانادا تاقىرىبىنا قاتىستى اقپاراتتار جيناماق.

ساياحات جەتەكشىسىنىڭ اتى – يرينا، جۇرگىزۋشىسى – سلاۆا. جەتىدە ورىنىمىزدان قوزعالدىق.  جالپى ءار جولى  ءار ادامنىڭ ساياحات جۇرگىزگەنى جاقسى ما دەپ قالدىم. ءبىر وقيعانى بىرنەشە قىرىنان تۇسىندىرەدى. كوزقاراستارى، ءبىلىم دەڭگەيى، ءسوز مانەرى دە وزگەشە. يرينا نەللي سياقتى اسقاقتاي سويلەمەگەنىمەن، ويىن ورنىقتى جەتكىزەدى. افروامەريكاندىقتار مەن جەرگىلىكتى امەريكاندىقتارعا قاسىن كەرىپ قارايتىن سياقتى. ول دا اڭگىمەسىن نيۋ-يوركتى تانىستىرۋمەن باستادى. برۋكلين، دە ۆەرەزانو كوپىرىنىڭ تاريحىن قايتالادى.  ۇزىندىعى ءتورت شاقىرىمعا جەتەتىن شويىننان، بولاتتان، تەمىردەن قۇرالعان كوپىر جازدى كۇنى قىزعاندا 4 مەترگە دەيىن ۇزارادى ەكەن. الايدا سونىڭ بارلىعى ەسكەرىلىپتى.

         تاڭعى اراي –وشاقتىڭ تۇبىندە قوزداعان شوقتىڭ ءالسىز جارىعى سياقتى بوپ سارعايىپ بارىپ اتلانت مۇحيتىنىڭ الىپ ايدىنىنا جايىلادى ەكەن. ويتكەنى، قىرات، ءدوڭ جوق، ال جاعالاۋ مۇحيت دەڭگەيىنەن بيىك. كۇن سارجاعالدانا  ايدىننىڭ بەتىنە دوڭگەلەنىپ شىعا كەلەدى. ۇزاق ۋاقىت سارعايىپ، كىلكىپ تۇرىپ، سارى ساۋلە اسپاندى شايىپ بارىپ، ساۋلە ەڭ ءبىرىنشى بوستاندىق عيماراتىنا، سودان سوڭ ارالداعى بوستاندىق ەسكەرتكىشىنە تۇسەدى. بۇل ءبىر تاڭعاجايىپ قۇبىلىس.

...كوپىردەن ءوتىپ تاعى دا نيۋ-دجەرسي شتاتىنا وتتىك. اراسىن ۇلكەن وزەن ءبولىپ تۇر دەمەسەڭ، نيۋ-يوركتىڭ ءبىر بولىگى ىسپەتتى. بۇل نەگىزىنەن حيميا ونەركاسىبىنە بەيىمدەلگەن شتات بولعاندىقتان دا، ءتۇتىنى بۋداقتاعان مۇرجالار ءجيى كوزگە شالىنادى.

بۇل شتاتتىڭ تاريحى – اعىلشىندار مەن فرانتسۋزداردىڭ وتارلاۋ باسەكەسىنىڭ تاريحىنىڭ وقۋلىعى سياقتى. ونىڭ تاتى، كاناداداعى تورونتو مەن كۆەبەكتىڭ باسەكەسى مەن باقتالاسى، دالىرەك ايتساق، اعىلشىن ءتىلى مەن فرانتسۋز ءتىلىنىڭ ىمىراسىز  ىرعاسۋى ارقىلى بۇگىنگە جەتىپ وتىر. ونداعى فرانتسۋز ءتىلىن – بىزدەگى قازاق ءتىلىن ورىس ءتىلىنىڭ بۋىندىرىپ بارا جاتقانى سياقتى، اعىلشىن ءتىلى قىلعىندىرىپ، تۇنشىقتىرىپ بارادى. بىراق: «فرانتسيا دەگەنىمىز – فرانتسۋزدار ەمەس. فرانتسۋز ءتىلى»، – دەپ انا ءتىلىن قاسيەت تۇتاتىن:

بولسا ەگەر ءبىلىم ەرتەڭ قۇرىماق،

مەن دايىنمىن ولۋگە دە بۇگىن-اق،– 

دەپ گامزاتتىڭ راسۋلى ايتقانداي، قۇرباندىققا انتتاسىپ، بويسىنباي، كۇرەسىپ ولەتىن: «بۇل ەڭ اقىرعى شەشۋشى سوعىس» – دەپ «مارسەلەزالاتىپ»، دۇنيەنى استى-ۇستىنە توڭكەرگەن فرانتسۋزدار ءۇشىن جەڭىلىس جوق.

ولار كۇلتوبەدەن كەۋدەسىن تىك كوتەرىپ تۇرىپ، قارا راۋشان مەن ءبىر تال قالامپىردى تۋىنا نىسپى ەتىپ، قۇدىرەتتەنىپ شىعا كەلۋگە قاشاندا دايىن. رۋح، نامىس، بوستاندىق ءداستۇرى سونداي. امەريكا-فرانتسۋز رەۆوليۋتسياسىنىڭ امەريكاداعى رۋحى. اعىلشىن مەن فرانتسيا كورولدەرىنىڭ قۇشاقتاسىپ الىپ – قىلىشتاسۋعا، بودانداسىپ الىپ – قۇداندالاسۋعا عادەتتەنگەن باقتالاسى، حانىمدار مەن حانشايىمداردىڭ كۇندەستىگى – XIX-XX عاسىردا ونەر مەن ونەركاسىپكە اۋىستى. ءوز وتانىنان قۋىلعان ديۋپوندار امەريكانى وق-ءدارى، قارۋ-جاراق، اتوم يمپەرياسى دارەجەسىنە جەتكىزدى. بوستاندىق ستاتۋياسى – بۇكىل امەريكانىڭ رۋحىنا كيە ءبىتىرىپ، ۇلتتى تۇتاستاندىرىپ، بۇگىنگى ء«زاۋلىم عيماراتتاردىڭ» دەڭگەيىنە جەتكىزە اسقاقتى. اعىلشىندارعا قارسى كۇرەستە فرانتسۋزدار اسكەري كومەك بەردى. بۇل باسەكە، ونەر رۋحى، اسىرەسە، فيلادەلفيادا ەرەكشە اشىق ءارى كوزگە قانىق، جۇرەككە ءسىڭىمدى كورىنەدى.

تاڭ شۋاعى بەتىن جۋعان ويماقتاي ارالداعى بوستاندىق ستاتۋياسىنا تاڭدانا قاراپ وتىرىپ وسىنداي ويعا قالدىم. ويلانا وتىرىپ، وڭدى ەسكەرتكىشكە جارىماعان ەلىمىز ەسكە ءتۇستى. ورىستار مازاق ەتسە – مازاق ەتكەندەي. كىلەڭ ءبىر جالپاق قالپاقتى تاياق ۇستاعان «ناحال-ساقالدار». تىم قۇرىسا استىنداعى اتى ءتورت تۇياعىن تەڭ ۇستاپ، نىق تۇرساشى. بىرەۋىنىڭ – بەلى بۇكىر، بىرەۋىنىڭ –  ارقاسى ىڭىرشاق، بىرەۋىنىڭ – يىعى قۋشىق، بىرەۋىنىڭ – كەۋدەسى وكپەسىنە جابىسىپ قالعان، بىرەۋىنىڭ – ءبىر قولىنان ءبىر قولى ۇزىن، بىرنەشەۋى – تۇبەكتە وتىر، بىرەۋى «شيبۇت». «پۋشكيننىڭ سكامەيكاسىن تارتىپ اپ وتىرعان شاكارىمنىڭ» (مەنىڭ قويعان تاقىرىبىم) سەمەيدەگى ءمۇسىنى اشىلعاندا، ءبىر مەكتەپ وقۋشىسى، قىز بالا: «ويباي، مىنا كىسىنىڭ اياعى قانداي جىڭىشكە!» – دەپ داۋىستاپ جىبەرگەنى ەسىمدە. سۋرەتشىلەر دە ترافەرەتكە اۋەستەنىپ الدى. كوركەم قيال، كوركەم شىندىق، كوركەم اسقاق رۋح، ەڭ سوڭىندا «كوركەم تالعام» قايدا؟!!

كوركەم شىندىققا كوتەرىلمەگەن ۇلت – موجانتوپاي كومپىستىكتەن قۇتىلمايدى. ال، فرانتسۋزدار قۇرىلىقتىڭ ارعى بەتىندەگى باسەكەلەس مەملەكەتىنىڭ رۋحىنا بوستاندىق شىراعىن  جاعىپ وتىر. فرانتسۋزداردىڭ ەمەۋرىنىنشە، بوستاندىق قۇرىلىعىنا بوستاندىق شىراعىن جاققان ۇلى كۇش – فرانتسۋز رەۆوليۋتسياسى. ال ەمەۋىرىنسىز ونەر – ءولى سۇلدە. بۇعان جيۋل ماستباۋم №2 كوشىرمەسىن جاساتتىرىپ، فيلادەلفياعا اكەپ ورناتتىرعان رودەننىڭ «كالا قالاسىنىڭ تۇرعىندارى» اتتى ءمۇسىنى دالەل. ونىڭ تاريحى بىلاي. كەزەكتى اعىلشىن – فرانتسۋز سوعىسىندا شاعىن عانا فرانتسۋز قالاسى اعىلشىندارعا ۇزاق قارسىلاسادى. اقىرى جاساقتاعان ارميامەن كەلگەن اعىلشىن كورولىنە قورعانسىز قالعان شاعىن كەنتتىڭ تۇرعىندارى قاتىن-بالالارىن امان ساقتاپ قالۋى ءۇشىن: ء«بىز سوعىسسىز بەرىلەمىز. تەك ايەلدەر مەن بالالاردى ءتىرى قالدىرىڭىزدار!»، –  دەگەن ءوتىنىش بىلدىرەدى. سوندا، شاعىن عانا كەنتتىڭ سونشاما قاسارىسا قارسىلىق كورسەتىپ، ابدەن زىقىلارىن شىعارعانىنا جانە ولاردىڭ شايقاسىپ ولۋگە دايىن ەكەندىگىن، تەك بالا-شاعالارى ءۇشىن عانا مويىنسىنىپ وتىرعانىنا ىزا بولعان كورول: «ەرتەڭگى تاڭعى جارىقتا التى قالا تۇرعىنى موينىنا تۇزاق ارقانىن بايلاپ، دارعا اسىلۋعا دايىندالىپ، الدىما كەلسىن. سوندا عانا بالا-شاعالارىڭ امان قالادى»، – دەپتى. جازمىشتان – وزمىش جوق. كونەدى. بىراق سوعىسا-سوعىسا ەر ادام ازايعان. التى ەركەكتى تابۋ وڭايعا سوقپايدى. رودەن اجالعا ۇكىم شىعارىلعان وسى التى قۇرباننىڭ ءار ءتۇرلى اشىنعان كوڭىل-كۇيىن ادامنىڭ جانى شوشىرلىقتاي جاعدايدا مۇسىندەگەن. قارت قالاباسى تاۋەكەلگە بەكىنگەن. ورتا جاستاعىنىڭ امالسىزدىعى، جاسامىستىڭ جان ايقايى، ومىردەن قىزىق كورمەگەن بوزبالانىڭ وكسىگى تيران-تيتانعا ءتان ىزالى ءارى بۋلىققان، تۇنشىعا شامىرقانعان شاراسىزدىقپەن بەينەلەنگەن. شۇڭىرەيگەن كوزدەردىڭ ويىعى مەن قيىعىنداعى ءولىم ۇرەيى جانىڭدى تۇرشىكتىرەدى. سونىڭ ىشىندە ەڭ جان تۇرشىكتىرەتىنى كالا قالاسىنىڭ تۇرعىندارى ەمشەك ءسۇتى اۋىزدان كەتپەگەن، ءومىردىڭ ءدامىن تاتىپ كورمەگەن 14 جاسار بالانى ەرىكتى ءارى ەرىكسىز ولىمگە تاڭداپ بەرگەنى. ودان دا بەكەر جان تۇرشىكتىرەتىنى – تىم بولماسا اكەسىنىڭ اتىن يەمدەنىپ كورمەي، اكەسى بالاسىنان باس تارتقان بۇل  14 جاسار  بوزداقتىڭ رودەننىڭ ءوز بالاسى ەكەندىگى. ءولىم اۋىزىندا جاتىپ اكەسىنىڭ فاميلياسىن بەرۋ تۋرالى ءولىم ءسوزىن قاناعاتتاندىرماعان اكە سورلى، بالاسىن سونداي قاسىرەتتى كەيىپتە بەينەلەگەن. مۇنى جازىپ وتىرعانىم، رودەننىڭ اعىلشىندارعا قارسىلىعى بەينەلەنگەن قايراتكەرلەر ءمۇسىنىنىڭ امەريكادا – فيلادەلفيادا ورناتىلۋى. بۇل دا فرانتسۋزداردىڭ رۋحاني بۋىرقانىسى مەن كوزقاراسىن تانىتادى. بۇل باسەكە – اعىلشىندار مەن فرانتسۋزداردىڭ امەريكاعا ىقپال ەتۋگە ۇمتىلعان باسەكەسىنىڭ كورىنىسى. مۇنى، الداعى كۇندەرى كورسەم دەپ ۇمىتتەنگەن بوستاندىق ستاتۋياسىنا قاتىستى تۇستا تاعى دا ءبىر ەسكە الۋعا تۋرا كەلەتىن شىعار.

ال فرانتسۋزداردىڭ امەريكا قۇرىلىعىنان دامە ەتۋگە جانە دامەسىن ۇزبەۋگە سەبەپ پەن سالدار دا، سىلتاۋ دا جەتكىلىكتى كورىنەدى. مىسالى، سولتۇستىك امەريكانى اشقان، ياعني، مۇندا تۇڭعىش رەت  1524 جىلى زاكىر تاستاعان دجوۆاني ۆەرەزانو دەگەن فرانتسيالىق يتاليا ۇلتىنىڭ وكىلى ەكەن. ول ءوزى جازاعا تارتىلعان تەڭىزشى، قاراقشىلىقپەن دە شۇعىلدانعان. سوت ۇكىمنەن قۇتىلعىسى كەلسە كەرەك، امەريكاعا اتتانىپتى ونىڭ بۇل ەرلىگى مەن ەڭبەگىن كورول ەلەمەپتى، اقىرى ءولىم جازاسىنا كەسىلىپ، ءومىرى ءۇزىلىپتى.

ونىڭ سول ساپاردا كارتاعا تۇسىرگەن جەرلەرى عانا اتىن وشىرمەپتى. سودان 90 جىل كەيىن – 1609 جىلى كەلگەن گوللاندىق گەنري حاتسون ءوزىنىڭ اتىمەن اتالعان حاتسون – گۋدزون وزەنىنەن اۋلاعان باعالى تىشقان (سۋسار، كامشات، قۇندىز،ت.ب.) تەرىسىن ساتىپ، وزەن-كول، ورماندى كارتاعا ءتۇسىرىپ، مانحەتتەن ءمۇيىسىن مەكەندەپ، امستەردام (نيۋ-يورك) قامالىن سالىپ، كەدەن اشىپ، ىرعىپ-جىرعاپ كەتىپتى. العاش قونىستانعاندار – ەدىل (اتيللا) پاتشانىڭ قاسىرەت مايدانى وتكەن پاننونيالىقتار «ماديارلار) ەكەن. كارى قۇرىلىقتان قاشۋ سەبەبى – ءدىني سەنىمگە قاتىستى بولىپتى. پيتەر ءميننىڭ تۇسىندا  – دوللار (نەمىستىڭ تاللەر – سوم، اقشا دەگەن ءسوزى) پايدا بولىپتى. سودان كەيىن يورك گەرتسوگىنىڭ بودانىنا اينالىپتى.

وسىنداي ماعلۇماتپەن وي جەتەگىندە وتىرىپ وڭتۇستىك-شىعىس جاعالاۋعا قۇرىلىقپەن جول تارتتىق.  مۇنى ۇلى دەلاۆەر دارياسىنىڭ اتىراۋى مەن دەلاۆەر ورمانىنىڭ ايماعى دەسە دە بولادى. ۆاشينگتونعا بارار جولدىڭ ەكى جاعىن بىردەي شولىپ كەلەمىن. ورمان. نۋ ورمان. ورمان بولعاندا دا قالىڭ ەمەس: قايىڭ، ەمەن، شىرشا، قاراعاش پەن ۇيەڭكەنىڭ ءبىر ءتۇرى جانە بۇتالار. ونىڭ اتىن گيد ايتىپ بەرە المادى. جاپ-جالتىر جالپاق كوك تاستىڭ اراسىن جارىپ شىققان بۇتالى ورماننان كوز اشپايسىڭ. ءبىر بايقاعانىم، جولسەرىكتەر ۇندىستەر مەن زاڭگىلەردىڭ تاريحى تۋرالى جاق اشپايدى ەكەن.

بۇرىنعى ماعلۇماتتاردىڭ ىشىندە قاپەرىمە ىلىنبەگەنى – دەلاۆەر وزەنى مەن دەلاۆەر ورمانىنىڭ، دەلاۆەر شتاتىنىڭ امەريكانىڭ ومىرىنەن الاتىن ۇلكەن ماڭىزىنىڭ بارلىعى. نيۋ-دجەرسي، دەلاۆەر، پەنسيلۆاني، فيلادەلفيا – قىزىلجار، كوكشەتاۋ اقمولانىڭ سولتۇستىك اۋداندارى سياقتى توعايلى، بۇتالى، باۋىرىندا «سەكسەن كول ەمەس»، سەگىز ءجۇز كول مەن كولشىك بار، قالىڭقى قارا توپىراقتى، ءىشىنارا سازداۋىت، شىمدى قوڭىرجاي جازىق ەكەن. قاڭتار ايىنىڭ ءوزى ءبىزدىڭ سارىارقانىڭ قازانىنىڭ  اياعى سياقتى قوڭىر كۇز. بۇل – پروتەستانتتار قونىستانعان ولكە. جالپى ءدىن اتاۋلى، ونىڭ ىشىندە كۆاكەر، پۋريتان دەپ اتالاتىن ءبىز نەگىزىن بىلە بەرمەيتىن پروتەستانتتىق باعىتتىڭ وكىلدەرى. امەريكانىڭ ءدىنىن دە، ءدىڭىن دە ۇستاپ تۇرعان نەگىزگى كۇش سياقتى. وسى كۇندەردىڭ ىشىندە اڭعارعانىم، امەريكانى ءتۇسىنۋ ءۇشىن پروتەستانتتىق بۇتاق پەن ماسوندىق قۇرىلىمدى تەرەڭدەتە بىلگەن لازىم ەكەن. بۇل قۇرىلىقتىڭ وركەنيەت تامىرى وسى ەكى تۇعىردى نەگىز ەتكەن ءتارىزدى.

دەلاۆەر دارياسىنىڭ ساعاسى – امەريكانىڭ، سونىڭ ىشىندە شىعىس جاعالاۋىنداعى شتاتتاردىڭ كۇرە تامىرى ەكەن. اسكەري ونەركاسىپ دامىعان، وق-ءدارى، قارۋ-جاراقتان – اتوم بومباسىنا دەيىن، نەيلون شۇلىقتان باستاپ – سۇڭگيىر قايىققا دەيىن وندىرىلگەن ءوڭىر ءارى  بەس شتاتتى بىردەي قامتيتىن ۇلى سۋ ارناسى. ونىڭ قىزىعىن كورگەن: «اتوم بومباسىن حيروسيما مەن ناگاساكيدە جارعان كەزدە پرەزيدەنت ترۋمەنگە رەنجىپتى-ءمىس. بومبا جاساۋعا كەتكەن قارجىسىن دا الۋدان باس تارتىپتى-مىس. ءوزىن ادامزات الدىندا كىنالى سەزىنىپتى-ءمىس» دەلىنەتىن ديۋپون اۋلەتى. جولداعى ۇلكەن-كىشى قالالارداعى ءتۇتىنى بۋداقتاعان زاۆودتار سول ديۋپوننىڭ دارگەيىندەگى وندىرىستەر. وسىدان ەكى جىل بۇرىن:ديۋپوننىڭ اسكەر زاۆودتارى  ءبىر جىلدا شىعارعان وق-ءدارى مەن قارۋ-جاراقتىڭ مولشەرى ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس جىلدارىندا شىعارعان  كولەمنەن اسىپ ءتۇستى – دەگەن اقپاراتتى وقىعانىم بار. ول وق-ءدارى سول جىلى ساتىلىپ كەتىپتى. سوندا اۋعانستان، سيريا، ليۆيا، يراك، مىسىر، بالقان تۇبەگىندەگى «امەريكالىق كومەكتىڭ» كەپىلى رەتىندە جۇمسالىپ جاتپاسىنا كىم كەپىل؟!. نيۋ-يورك، نيۋ-دجەرسي، فيلادەلفيا پەنسيلۆاني، بالتيمور، ۆيردجيني شتاتتارىن كەسىپ وتكەندە ديۋپون مەن دەلوۆەردىڭ اتىن اتاماي ءوتۋ مۇمكىن ەمەس كورىنەدى.

ەندى ديۋپوننىڭ ەسىمىن ىسىرۋعا تىرىسسام دا، دەلاۆەر ەكەۋىنە قاتىستى ەكى-ءۇش ماسەلەنى ىلىكتىرە كەتكىم كەلەدى. ءبىرىنشى، ديۋپوننىڭ جوعارىداعى ء«مۇلايىمسۋى» قويدى تاماقتاپ تاستاپ، مۇلايىمسىگەن قاسقىردىڭ قىلىمسۋىنا ۇقسايدى. جيىركەنىشتى، ارينە. كەزىندە البەرت ەنشتەين رۋزۆەلتكە: «گەرمانيا اتوم بومباسىن جاساۋعا كىرىسىپ كەتتى. يگەرسە – الەم ءۇشىن قاسىرەت» –  دەپ حات جازىپتى. رۋزۆەلت وعان كوپكە دەيىن نازار اۋدارماپتى. كومەكشىسى تىقاقتاپ ءجۇرىپ نازارىنا ءىلىندىرىپتى. اتوم بومباسى مانحەتتەندە، جەر استى لابوراتورياسىندا جاسالىپتى. رۋزۆەلت اتوم بومباسىن قولدانۋعا دا قارسى بولعان-مىس. بۇل ويلار كۇندەلىككە تەگىن ءتۇسىپ وتىرعان جوق. نيۋ-يورك پەن ۆاشينگتون اراسىنداعى ەل مەن جەردى، قالا مەن دالانى، ورمان مەن وزەندى كورگەندە، وسى وقيعالاردى ەسكە تۇسىرەتىن مەكەنجايلار كوزگە كورىنىپ، ەرىكسىز قاعاز بەتىنە ءتۇستى. ەكىنشى جەر اتتارىنا قاتىستى اتاۋلار «تىڭ كوتەرۋ»، «تىڭ يگەرۋ» ناۋقانى تۇسىندا قويىلعان – دەپ تۇسىندىرىلەدى ەكەن. «تىڭ يگەرۋ» –  بىزگە دە تانىس. جەر اتىن وزگەرتۋ – وتارلاۋدىڭ الىپپەسى ەكەن جانە جەر اتى – سول جەردى وتارلاعان ەلدىڭ بودانى، يەسى كىم ەكەنىن بىلدىرەتىن يەلىك تاڭبا. دەمەك، ءبىز – پاۆلوداردان، پەتروپاۆلدان، ششۋچينسكىدەن، ستەپنياكتان، نيكولاەۆكادان ارىلماي، تاۋەلسىزدىكتىڭ رۋحىن ۇيالاتا المايدى ەكەنبىز. وتارلاۋدىڭ  وسى اعىلشىندىق ءداستۇرىن رەسەي دە قولدانىپ، ماڭدايىمىزعا تاڭبا ەتىپ باسىپ كەتىپتى.

وسىنداي ويدىڭ شىلاۋىنا ورالىپ مەريلەن شتاتىنىڭ دا ەتەگىن باسىپ وتتىك. ورتالىعى – بالتيمور. اعىلشىن كورولى چارلز بالتيمور دەگەن بارونعا سىيلاعان جەر ەكەن. مەريلەن دەپ پرينتسەسسا گەنريەتتا ماريانىڭ قۇرمەتىنە ەمەۋىرىنمەن قويىلعان ەكەن. بىراق ول ويىن جاريا ەتپەس ءۇشىن اۋليە ماريانىڭ ەسىمىنە قويىلعان دەپ تاراتىپتى-مىس. ونىڭ دا ءجونى كەلەدى. سەبەبى، كاتوليكتەر ماريانى – يسادان دا جوعارى باعالايتىن كورىنەدى. مۇمكىن، مۇمكىن...

امەريكانىڭ قاي شتاتىنىڭ تاريحي بەتىن پاراقتاساڭىز دا، ءدىن تاريحىن وقيسىز. ءار شتاتتى قونىستانۋشىلار ەسكى قۇرىلىقتان ءدىني تانىمدارى ءۇشىن قۋعىن كورىپ، الاستاتىلعاندار سياقتى اسەر قالدىرادى. ينكۆيزيتسيادان سوڭ بۇكىل بيلىكتى قولىنا العان كاتوليك شىركەۋى سول مەملەكەتتىڭ قازىناسىن دا ۋىسىندا ۇستاپتى. جىل سايىن شىركەۋگە ءتۇتىن سانى مەن جان باسى سالىعىن تولەيسىڭ. وعان كورولدىڭ ۇلەسى قوسىلادى. تولەمەسەڭ – قۇدايعا قارسى شىققانىڭ. ال شىركەۋدەن قۋىلاساڭ – ادام قاتارىنان الاستاتىلعانىڭ. بۇل تاقۋالار مەن ءدىني وقىمىستىلاردىڭ  دا قارسىلىعىنا ۇشىراپتى. نەمىستىڭ ءدىندار فيلوسوفى مارتين ليۋتەر: كاتوليك شىركەۋى – جەڭ ۇشىنان جالعاسقان جەمقورلىقتىڭ ورداسىنا اينالدى – دەپ ايىپ تاعىپ: ءبىرىنشى، ءدىني كىتاپتار بارلىق تىلگە اۋدارىلسىن; ەكىنشى، شىركەۋدەگى تولىپ جاتقان دارەجەلەر جويىلسىن، وعان تىم كوپ قاراجات جۇمسالادى ءارى جاعىمپازدىقتى تۋدىرادى; ءۇشىنشى، شىركەۋ بارىنشا قاراپايىم جابدىقتالسىن، جۇرتتان سالىق پەن قازىنا جيماسىن; ءتورتىنشى، وتباسىنىڭ اجىراسۋى ەرىكتى بولسىن – دەگەن سياقتى 90 باپتان تۇراتىن قۇزىرحات جازىپتى.

مىنە، مارتين ليۋتەردىڭ سول جولىن ۇستانعانداردى «پروتەستانتتار» دەپ اتاپتى. بۇل باعىتتى ۇستانعاندار بارعان سايىن مولايىپ، ۇلكەن كۇشكە اينالىپتى. كورول مەن شىركەۋ بيلىگى بولىنسە قازىناسىنان ايىرىلاتىنىن بىلگەن ەلباسى مەن ءدىنباسىلارى، ولاردى «دىننەن تىس» دەپ جاريالاعان. ال كورول ولاردى تۇرمەگە قاماعان. الىس تۇكپىرگە جەر اۋدارعان. كاتوليكتەر مەن پروتەستانتتاردىڭ اراسىنداعى قاراما-قايشىلىق  ەكەۋىنە دە قاۋىپ توندىرگەن. اقىرى كورول تۇرمەدەگىلەر مەن «دىننەن بەزگەندەردى» كەمەگە سالىپ، امەريكانى يگەرۋگە جىبەرگەن. ارينە، ەرىكتىلەرى دە، ەرىكسىزى دە، قاشىپ-پىسقاندارى دا بار. ءسويتىپ، ولار جاڭا قۇرىلىققا ۇيا سالعان. قۋىلعاندار قونىستانعان جەردىڭ بارلىعى دا اعىلشىن كورولىنىڭ مەنشىگى دەپ تانىلىپ، سالىق تولەپ، باسىبايلىلار ەسەبىنە بيلىكسىز كۇن كەشكەن. ولاردىڭ ەشقانداي مەنشىككە يەلىك ەتۋ، بيلىككە ارالاسۋ قۇقى بولماعان. ەڭ سوڭىندا قۇدايدىڭ كوك تاسىنا دا (گرانيتكە) سالىق تولەۋ تۋرالى جارلىق شىققان سوڭ، پروتەستانتتار دا، كۆاكەرلەر دە، پۋريتاندار دا اعىلشىن كولونياسىنان قۇتىلۋ ءۇشىن ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىسىن باستاپتى.

ۆاشينگتونعا تاقاعاندا الدىمىزدى تاعى دا قوس وزەن كەسىپ ءوتتى. اينالاسى 500 شاقىرىم مولشەرىندە ەڭ كىشىسى ءبىزدىڭ ەرتىس پەن سىرداريانىڭ كولەمىندەي كەلەتىن 5 وزەن كولدەنەڭدەپ اعىپ جاتتى. ويلى-قىرلى، ورماندى، سۋلى دا نۋلى. ويپاتتارى بۇعازعا اينالعان. تابيعاتتى، ونىڭ ىشىندە ءوزىنىڭ بايلىعىن جۇمساۋعا ساراڭ امەريكالىقتاردىڭ ورمانى تۋسىراپ تۇر. 500 شاقىرىم اراسىنداعى 5 وزەن اناۋ! بۇلاردىڭ قۇتى سول ەمەس پە. ال ءبىزدىڭ ورمانىمىز كوسەنىڭ يەگىندەگى قىل-قىبىرداي عانا. ونىڭ ءوزىن ورتەپ جاتىرمىز. جەرىمىزدىڭ كولەمىنە وكپەمىز بولماسا دا، وزىمىزدەن باستالىپ، اعىنى ءوز جەرىمىز ارقىلى وتەتىن ءبىر ۇلى وزەنىمىزدىڭ بولماعانى قانداي وكىنىش! اۋەلىدە، ەرتەدەگى بابامىزدىڭ زامانىندا وسىدان ءۇش ءجۇز جىل بۇرىن  ەرتىس تە، ىلە دە، جايىق پەن سىردىڭ جوعارى اعىسى دا قازاق حاندىعىنىڭ ەنشىسىندە ەدى. التايمەن بىرگە – ەرتىستىڭ، قۇلجامەن بىرگە – ىلەنىڭ، ورىنبورمەن بىرگە – جايىقتىڭ، شىرشىقپەن بىرگە – سىردىڭ جوعارعى اعىسى جىرىمدالىپ كەتتى. ەندى تورسىقتىڭ اۋىزىن قىسىپ ۇستاعان كورشىلەرگە تاۋەلدىمىز. ادامزاتتى كۇنى ەرتەڭ كۇتىپ تۇرعان ەڭ باستى زارۋلىك – سۋ ەكەنىنە انىق كوزىمىز جەتىپ وتىر. ءبىر كەزەڭدە تورسىقتىڭ اۋىزى شورت بايلانىپ قالسا نە ىستەيمىز؟!. قۇداي ونىڭ بەتىن اۋلاق قىلسىن دە.

امەريكا – سۋدان دا، ورماننان دا، گرانيت تاستان دا زارۋلىك كورە قويمايتىن مەملەكەت ەكەن. جالپى ساۋدا-ساتتىق امالىنان اڭعارعانىم، امەريكالىقتار حيميالىق جاساندى زاتتار مەن جۇمىرتقاسى تاۋسىلمايتىن تاۋىق ەتىنەن باسقا شيكىزاتتاردى (ايتپاقشى، وق-ءدارى، قارۋ-جاراق بار) سىرتقا شىعارمايتىن سىڭايلى. بارىن بەرىپ سىرتتان اكەلەدى. باعانى دا وزدەرى رەتتەيدى. ويتكەنى دۇنيە التىننىڭ 65 پايىزى امەريكانىڭ قازىناسىندا. كەز-كەلگەن ەلدىڭ نارقىن بۇزاتىن الەمدىك بيرجا دا، الەمدىك ساۋدا ءۇيى دە، الەمدىك بانك تە وزىندە. اڭدىعانى – الەمنىڭ نارقى...

شىركىن! اتتەڭ! قاپ!

الگى قوس وزەن تۋرالى يرينا ۇندىستەردىڭ ءبىر اڭىزىن ايتتى. كوڭىل جۇباتۋ ءۇشىن عانا شىعارىلعان سياقتى اسەر قالدىردى. ءۇندىستىڭ ءبىر اسا سۇلۋ قىزى: مەن سەنەن دە سۇلۋمىن! – دەپ كۇنمەن تالاسىپتى. سۋدىڭ بەتىندەگى ءوزىنىنىڭ سۋرەتىنە سۇقتانىپ وتىرىپ قۇزدان قۇلاپ كەتىپ، اجارىن بۇزىپ الىپتى. مىنا ەكى وزەن اجارىن جوعالتقان سول قىزدىڭ ەكى كوزىنەن اققان جاسىنان پايدا بولىپتى-مىس. مەيلى.

بالتيمور  ازاماتتىق سوعىس جىلدارىندا  شەكارالىق شاھار بولىپتى.  سولتۇستىك شتاتتار – قۇل يەلەنۋشىلىككە قارسى بولعان. وزدەرىنىڭ قۇلدارىنا ازاتتىق بەرگەن. ال وڭتۇستىك شتاتتار قۇلدىقتى جاقتاپ، قۇل ۇستاعان. ويتكەنى پلانتاتسيادا جۇمىس ىستەيتىن قول كۇشى قاجەت بولىپتى. سول تۇستا بالتيمورلىقتار: قورعانىس كەزىندە وتقا كۇيگەن، جىرتىلعان تۋ تۋرالى داستارحان باسىندا ايتىلاتىن ءان شىعارىپتى. ۇلى دەپرەسسيا تۇسىندا حالىقتىڭ كوڭىلىن كوتەرەتىن ءارى رۋحىن بىرىكتىرەتىن گيمنگە كونكۋرس جاريالانىپتى. سول كونكۋرستا الگى وتقا ورتەنىپ، شەتى جىرتىلعان تۋ تۋرالى ءان كوپ داۋىس الىپ، امەريكانىڭ گيمنىنە اينالىپتى.

اتلانت مۇحيتى سۇعىنا كىرگەن بۇعازدىڭ جاعاسىنداعى بالتيمور قالاسى قورعانىستىق سيپاتى باسىم ستراتەگيالىق قالا كورىنەدى. مۇندا ءبىر ەمەس، ەكى تۋننەل بار ەكەن. ال تۋننەل اتاۋلىنىڭ بارلىعى امەريكادا «ستراتەگيالىق قۇرىلىس» بولىپ تابىلاتىندىقتان دا، سۋرەتكە تۇسىرۋگە تيىم سالىنعان. زەڭبىرەكشى-زىمىرانشى دەگەن اعا لەيتەنانت شەنىمىز بار بولعاندىقتان دا، بۇل تۋننەل، ياعني، تەسكەنتاۋ – نە زىمىران قوندىرعىسى ورنالاسقان، نە اتوم بومباسىنان باس ساۋعالايتىن ورىن بولۋى كەرەك – دەپ جورامالدادىق. مۇنىڭ ەش قۇپياسى جوق. الەمنىڭ بار مەملەكەتى سولاي ىستەپ وتىر. ال قازاقستاندا مۇنىڭ ۇشەۋى دە جوق!

بالتيموردىڭ ءوزى ويلى-قىرلى بۇعاز بويىنداعى ويپاتتى جازىقتا ورنالاسقان، وسكەمەن سياقتى ونەركاسىپتى قالا. اسپانىندا ىس بار، سازدى، قۇرعاقتى جەر ەكەن.

ەندى تىكەلەي ۆاشينگتونعا بەت الدىق. الەمدەگى ەڭ قاراپايىم ءارى جاتاعان، بىراق ەڭ ەڭسەلى دە اسقاق، ماسوندىق ساۋلەت ونەرىنىڭ بار ەمەۋىرىنىن قامتيتىن ويۋمەن بەزەندىرىلگەن استانا وسى ۆاشينگتون شىعار. بۇل شاھاردىڭ جانە ونداعى عيماراتتاردىڭ قيتۇرقى ويۋ-ورنەكتەرىنىڭ تاريحىنا قانىق سياقتى ەدىم. اسىرەسە، دەن براۋننىڭ «قۇپياسى شەشىلگەن نىسپىلار» اتتى كىتابىنان سوڭ ونشا كۇمانىم قالماسا دا، ءبىر كورۋگە ىنتىعىم زور ەدى. سونىمەن قاتار، بۇرىشتى بەكىتەتىن ىرگەتاسىن (كراۋگولنىي كامەن) امەريكانىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتى دجوردج ۆاشينگتوننىڭ ءوزى اسا ىجداھاتتىلىقپەن  جانە سالتاناتپەن قالاعان، بيىك توبەگە سالىنعان كاپيتوليا – كونگرەسس ءۇيى – جاڭا استانانىڭ كىندىگى بولىپ تابىلادى. دۇنيەنىڭ ءتورت قۇبىلاسىنا باعىتتالعان، ءۇش بۇرىشتى بولىپ باستالاتىن ورامداردىڭ اراسىن – داڭعىلدار (اۆەنيۋ), ال ولاردى كولدەنەڭ كەسەتىن جولدار – كوشەلەر (ستريت) شارشىلانىپ، نومىرلەنىپ بولىنگەن. بارلىعىنىڭ رەت سانى كاپيتوليادان باستالادى. كاپيتوليانىڭ ۇكىمەت الاڭى – ءپاريجدىڭ ەليسەي اللەياسىنىڭ ۇلگىسىمەن   ۇزىننان ۇزىن سوزىلىپ سالىنعان. بۇل ءوزى قالانىڭ تىنىسىن اشىپ تۇراتىن اشىق كەڭىستىك. جاڭا استانانىڭ ءار تاسى، ءار ءۇيىنىڭ بۇرىشى، ءتورت قۇبىلاعا قاراتا ءوسۋ باعىتى – قاتاڭ تۇردە باقىلانىپ وتىرادى.

تىڭ جانە بوس جەرگە قازىعى قاعىلعان استانانى تاڭداۋ ءراسىمى تۇسىندا:

استانانىڭ تۇرعىنى از بولسىن، ۇكىمەت جۇمىسىن قالا تىرشىلىگى الاڭداتپاسىن، ۇساق-تۇيەك تۇرمىستىق ماسەلەلەر بوگەت جاساماسىن;

ونىڭ ورنالاسقان جەرى ەشبىر شتاتقا قاراماسىن، دەربەس دامىسىن ءارى سايلاۋعا داۋىس بەرۋ تۇسىندا ەشكىمگە ىقپالى جۇرمەسىن;

سوندىقتان ورىنى – وڭتۇستىك پەن سولتۇستىك شتاتتاردىڭ شەكاراسىندا، مۇحيت جاعالاۋىنان قاشىق جەردە بولسىن;

ءارى بيىك  توبەدە اسقاقتاپ تۇرعان كاپيتوليادان بيىك عيمارات سالىنباسىن – دەگەن شەشىم قابىلدانادى.

سۋرەتتە: كاپيتوليا.

سول شەشىم – شەشىم. بۇل شارتتار ءالى كۇنگە دەيىن ساقتالىپ كەلەدى. ەڭ قولايلى، جوعارىداعى شارتتارعا لايىق دەپ، مەريلەند پەن ۆيردجيني شتاتىنىڭ شەكاراسىنداعى پوتوماك وزەنىنىڭ قوس جاعالاۋىنان 10:10 شارشى شاقىرىم جەر ءبولىنىپتى. كولۋمبيا وكرۋگى دەپ اتالىپتى. كوشەنىڭ ەنىنەن 6  مەتر عانا بيىك عيمارات سالۋعا رۇقسات. نەگە تۋرا 6 مەتر، ونى ەشكىم ءتۇسىندىرىپ بەرە المادى. مۇندا بار-جوعى 600 مىڭ تۇرعىن بار. ونىڭ 80 پايىزى زاڭگىلەر. اۋەلىدە فەدەرالدىق شاھار دەلىنىپ ءجۇرىپتى. كەيىن ۆاشيگتون ولگەن سوڭ سونىڭ ەسىمى بەرىلىپتى. جەر تەلىمى مەن قۇرىلىس باتىستان شىعىسقا قاراي سوزىلادى. شوقىنىڭ ۇستىندە اق گرانيتتەن سالىنعان كاپيتوليا. سول ارادان ارىپپەن جانە سان رەتىمەن بەلگىلەنگەن، ءۇش بۇرىشتاپ تارقاتىلاتىن كوشەلەر سۋىرتپاقتالادى. كەيبىرى شتاتتاردىڭ اتىمەن دە اتالادى (استاناداعى جەر اتتارىنا بەرىلگەن كوشەلەردىڭ اتىن ءبىز ۆاشينگتوندىقتارعا ەلىكتەپ قويعان بولدىق قوي. قاي قىدىرماش قايراتكەردىڭ  «كوشىرمە جاڭالىعى» ەكەن؟!. ودان دا قالىڭ قازاقتى قىرعيقاباق ەتىپ قىرقىستىرىپ، ارىزداستىرىپ، ارازداستىرىپ جۇرگەن ادام اتتارىنىڭ ورىنىنا سان رەتىن نەگە پايدالانبادىق ەكەن دەشى؟ سوندا الاۋىزدىقتىڭ ءبىر تۇيىنشەگى وزىنەن-ءوزى شەشىلەر ەدى-اۋ. ارىز جازىپ الىپ، سوعان قول قويدىرۋ ءۇشىن ءۇي ارالاپ، كوشە كەزىپ، كەڭسەنىڭ تابالدىرىعىن توزدىرىپ: ءۇي-باي، مىناۋ سەنىڭ پالەنباي زامانداعى نەمەسە كەشە كەڭەس وكىمەتىن ورناتقان اتاقتى اتاڭ ەمەس پە. انادان كەم ەمەس، مىنادان ارتىق بولاتىن – دەگەن كارى شوڭگەلەر مەن پىسپەگەن تىكەندەر – تىنىشتىق تابار ما ەدى، كىم ءبىلسىن).

(جالعاسى بار...)

اباي.kz