ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق وداق اياسىنداعى ەلدەردىڭ ورتاق زنەرگەتيكالىق نارىعىن قالىپتاستىرۋ كونتسەپتسياسىنىڭ جوباسىن ەۋرازيا ەكونوميكالىق كوميسسياسى 2015 جىلدىڭ 1-ءشى شىلدەسىنە دەيىن دايىنداپ، ءبىر جىلدان كەيىن ورتاق ەنەرگەتيكالىق نارىقتىڭ باعدارلاماسى قابىلدانادى. ال 2019 جىلدىڭ 1- شىلدەسىنە دەيىن ەەو مۇشە مەملەكەتتەر اراسىندا ورتاق ەنەرگەتيكالىق نارىق قۇرۋ جونىندەگى حالىقارالىق كەلىسىمگە قول قويىلۋى ءتيىس. وسىنىڭ سالدارى بولاشاقتا ەنەرگيانىڭ قىمباتتاۋىنا اكەلىپ سوعارى انىق.

ەلباسى ن.نازارباەۆ  17.01.2014 جىلعى  جولداۋىندا قازاقستاندا اەس سالۋدىڭ قاجەتتىلىگى تۋرالى ايتقان بولاتىن. «استاناداعى دۇنيەجۇزىلىك ەكسپو-2017 كورمەسىنە دايىندىقتى بولاشاقتىڭ ەنەرگياسىن ىزدەۋ جانە جاساۋ جونىندەگى وزىق الەمدىك تاجىريبەنى زەردەلەۋ مەن ەنگىزۋ ورتالىعىن قۇرۋ ءۇشىن پايدالانۋ كەرەك. ماماندار توبى نازارباەۆ ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ قولداۋىمەن وسى جۇمىسقا كىرىسۋگە ءتيىس. ءبىز قوعامدىق كولىكتى وتىننىڭ ەكولوگيالىق تازا تۇرلەرىنە كوشىرۋگە، ەلەكتروموبيلدەردى ەنگىزۋگە جانە ولار ءۇشىن ءتيىستى ينفراقۇرىلىم قالىپتاستىرۋعا جاعداي جاساۋىمىز كەرەك. ەلىمىز بەنزيندى، ديزەل وتىنىن، اۆياتسيا كەروسينىن مولىنان ءوندىرۋدى قاجەت ەتىپ وتىر. جاڭا مۇناي وڭدەۋ زاۋىتتارىن سالۋ قاجەت. سونىمەن قاتار، يادرولىق ەنەرگەتيكانى دامىتۋدىڭ كەلەشەگىن ۇمىتپاۋ كەرەك. الەمنىڭ تاياۋداعى دامۋ كەلەشەگىندە ارزان اتوم ەنەرگياسىنا دەگەن قاجەتتىلىك وسە تۇسەتىن بولادى. قازاقستان – ۋران وندىرۋدە الەمدىك كوشباسشى. ءبىز اەس وتىنى ءۇشىن ءتول ءوندىرىسىمىزدى دامىتىپ، اتوم ستانساسىن سالۋعا ءتيىسپىز» - دەگەن بولاتىن.

جالپى اەس سالۋ ماسەلەسى ءبىراز ۋاقىتتان بەرى تالقىلانىپ كەلە جاتىر. وسى جولداۋدان كەيىن اەس  سالىنۋىنا شەنەۋنىكتەر قۇلشىنا كىرىستى. العاشقىدا اقتاۋ، بالقاش، كۋرچاتوۆ قالالارىنىڭ ءبىرى تاڭدالاتىن بولعان. استاناداعى «روساتوممەن» بولعان مەماراندۋمعا قول قويىلعاندا اەس قۇرلىسىن 2018 جىلى باستاۋ جوسپارلانعان ەدى. بۇل تۋرالى سول كەزدەگى كۋرچاتوۆتا وتكەن اتوم ەنەرگەتيكاسى تۋرالى كونفەرەنتسيادا حابارلانعان. وندا كۋرچاتوۆ قالاسى ماڭىندا، بۇرىنعى سىناق پوليگونى ايماعىندا اەس سالۋ تۋرالى كەلىسىم بولعاندىعى ايتىلادى. الداعى 2-3 جىلدا اەس سالۋ جونىندەگى بارلىق جوسپار تۇزەلىپ، زەرتتەۋ جۇمىستارى جۇرگىزىلمەك. بۇدان سوڭ قاجەتتى قارجى كولەمى انىقتالادى. اەس-تەن العاشقى ەنەرگيا 2023-2024 جىلدارى الىنۋى مۇمكىن. رەسەيلىكتەر سالاتىن اەس قۋاتتىلىعى 300 بەن 1200مۆت (مەگوۆات) ارالىعىندا ۆۆەر ءتيپتى رەاكترمەن جابدىقتايتىن بولادى دەلىنگەن.

ال وسى يادرولىق ەنەرگەتيكا «جاسىل ەنەرگيا» كوزىنە جاتا ما؟  اەس سالۋعا كەتەتىن قارجى جوبامەن 5 ملرد  دوللاردى  قۇراماق.  بۇل شىعىنداردان بولەك اەس-ءتى ۇستاپ تۇرۋ، ودان شىققان راديواكتيۆتى قالدىقتاردى ساقتاۋ، ۋاقىتى وتكەننەن كەيىن اەس-ءتى ىستەن شىعارۋ مەن قاۋىپسىز ۇستاپ تۇرۋ شىعىندارى كەزەگىن كۇتىپ تۇر. قازىردەن-اق سەزىلە باستاعان سۋ تاپشىلىعىن ەسكەرەر بولساق، جۇمىس ىستەپ تۇرعان رەاكتردى سۋىتۋعا كوپ مولشەردەگى سۋدىڭ قاجەتتىلىگى تاعى بار. بۇل تەك اەس قالىپتى جۇمىس جاساپ تۇرعاندا عانا. ەگەر اپاتتى جاعداي ورىن السا سەماي پوليگونى ەكىنشى رەت اشىلعانمەن بىردەي بولاتىنىن دا قاپەردە ۇستاعانىمىز ءجون.

رەسەيدىڭ شەكاراسىنا جاقىن ورنالاسقان كۋرچاتوۆ قالاسىنىڭ اكىمى دميتري گاريكوۆ قالاعا اەس سالۋعا تولىق مۇمكىندىك بارىن ايتىپ اەس قۇرلىسىن تەزدەتىپ باستاۋعا شاقىردى. سول كەزدەگى «كازاتومپروم» توراعاسى، بۇگىنگى ەنەرگەتيكا ءمينيسترى ۆ.شكولنيك مىرزا قاۋىپسىزدىگىنە كەپىلدىك بەرگەن ەدى. اەس-ءتىڭ سالىنۋىنا شەنەۋنىكتەرىمىز سونشالىقتى مۇددەلى بولىپ وتىر. ونىڭ ۇستىنە ەنەرگيالىق تاپشىلىعى جوق سولتۇستىك-شىعىس ايماعىنىڭ تاڭدالۋى دا مىنا الماعايىپ زاماندا كوڭىلگە كۇدىك تۋدىرماي قويمايدى. ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق وداقتىڭ جاڭا جىلدان كەيىن كۇشىنە ەنەتىنىن ەسكەرسەك، اەس قۇرلىسى مەن ەەو-نىڭ ورتاق ەنەرگەتيكالىق نارىعىنىڭ قۇرىلۋى جونىندەگى ساياساتى ءبىر-بىرىمەن قابىسىپ جاتىر.

قازىرگى ۋاقىتتا ەلىمىزدەگى ەلەكترەنەرگياسىنىڭ 80% - كومىردەن الىنادى. گازدان -10,5%، سۋدان – 8-9%، جەل مەن كۇننەن الىناتىن ەنەرگيا 0,5 % ەكەن. ال وندىرىلگەن ەنەرگيانىڭ 20-30%  ەنەرگيا تاسمالداۋشى جەلىلەردىڭ توزۋىنان ورتا جولدا جوعالاتىن كورىنەدى. استانادا وتەتىن 2017 جىلعى حالىقارالىق ەكسپو كورمەسى «جاسىل ەكونوميكا» تاقىرىبىنا ارنالعالى وتىر. بالامالى ەنەرگەتيكا كوزدەرىن دامىتۋدىڭ ماڭىزى كۇن وتكەن سايىن ارتىپ كەلەدى.

وسى «جاسىل ەكونوميكا، بالامالى قۋات كوزدەرى» دەپ جالاۋلاتىپ ەكسپو وتكىزە وتىرىپ داۋلى اتوم ەنەرگياسى مەن اەس سالۋدان باس تارتپاساق  شىعىن كولەمى قازىردە 3 ملرد دوللار كولەمىندە دەپ جوسپارلانعان ەكسپونى وكىزۋدىڭ قاجەتى قانشا؟ قاجەت بولسا اەس سالۋعا كەتەتىن قارجى مەن ەكسپو وتكىزۋگە كەتەتىن قاراجاتتى ەنەرگيا وندىرۋدەگى ەكولوگيالىق تازا، قالدىقسىز، قالپىنا كەلەتىن ەنەرگيا كوزدەرىن الۋعا مۇمكىندىك بەرەتىن وتاندىق وزىق جوبالارعا ينۆەستيتسيالايىق. بۇل قاۋىپسىز، ءارى وتاندىق عىلىمنىڭ دامۋىنا جاڭا سەرپىن بەرەدى، سالىنعان قارجى ءوز ەلىمىزدىڭ ەكونوميكاسىنا قىزمەت ەتەتىن بولادى.

ال بالامالى ەنەرگيا كوزدەرىنەن (سۋ، كۇن، جەل) ەنەرگيا وندىرۋدەگى ەلىمىزدىڭ الەۋەتى قانشالىقتى ەكەنىن سارالاپ كورسەك، مىسالى شىعىس قازاقستان وبلىسىندا شاعىن گيدروستانتسيالاردى دامىتۋ قولعا الىنا باستادى. ازىرگە 13 گيدروستانتسيالار سالىنۋ جوسپارلانعان. وبلىستا نەگىزىنەن تاۋلى ايماقتاردا اعاتىن 700-دەي وزەن بار. قۋاتتىلىعى 20مۆت بولاتىن العاشقى شاعىن گيدروستانتسيا زىريان اۋدانىنداعى تۇرعىسىن وزەنىنە سالىنۋدا. مۇنداي قۋات كۇشى ءبىر اۋداندى ەنەرگيامەن تولىق قامتاماسىز ەتۋگە جەتەدى. ەلىمىزدەگى ەڭ العاشقى سەس زىريان كەنىشىن ەنەرگيامەن قامتاماسىز ەتۋ ماقساتىندا وسى وزەنگە 1902 جىلى سالىنىپتا. 1927 جىلى جوعارى حاريۋزوۆسك سەس-ءى (قۋاتى 3,2 مىڭ كۆت), 1934 جىلى ۇلبى سەس-ءى (قۋاتى 27,6 مىڭ كۆت) سالىندى. ۇلكەن الماتى وزەنىندە 10 كاسكادتان تۇراتىن سەس (جالپى قۋاتى 47 مىڭ كۆت) 1959 جىلى سالىنىپ ءبىتتى. سوڭعى جىلدارى كەشەندى  ماقساتتا پايدالانىلاتىن بىرنەشە ءىرى سۋ-ەنەرگەتيكالىق توراپتار ىسكە قوسىلدى: ەرتىس وزەنىندە وسكەمەن سەس-ى (قۋاتى 331,2 مىڭ كۆت) جانە بۇقتىرما سەس-ءى (قۋاتى 675 مىڭ كۆت), ءشۇلبى سەس-ءى (قۋاتى 702 مۆت), ىلە وزەنىندە قاپشاعاي سەس-ءى (قۋاتى 434 مىڭ كۆت) جانە ت.ب. ەلىمىزدە سۋ-ەنەرگەتيكا قۇرىلىس وبەكتىلەرىنەن باسقا 200-دەن استام شاعىن جانە ورتاشا سەس سالىنعان. كەيىننەن ىسكە قوسىلعان شاردارا جانە مويناق گەس-رى تاعى بار. «قازگيدرو» ينستيتۋتىنىڭ باعالاۋىنا سايكەس قۋاتى 50-دەن 300 مۆت-قا دەيىنگى گەس قۇرىلىسىن سالۋ قازاقستان وزەندەرىندەگى بولاشاعى بار جەتى ۋچاسكەنىڭ تورتەۋى ىلە وزەنىندەگى قاپشاعاي ايماعىندا انىقتالعان.

كۇننەن الىناتىن ەنەرگيا بويىنشا ەلىمىزدەگى كۇن ساۋلەسىنىڭ تۇسۋىنە مۇمكىندىك بەرەتىن اۋا-رايىنداعى اشىق كۇندەر جىلىنا 2200-3000 ساعاتتى قۇرايدى. 1 م² -قا شاققاندا 1300 – 1800 كۆت  ەنەرگيا وندىرۋگە بولادى ەكەن.

2012 جىلى جامبىل وبلىسىندا قۋاتتىلىعى 504 كۆت  «وتار» كۇنەلەكترستانتسياسىنىڭ ءبىرىنشى بولىگى ىسكە قوسىلدى. جوبانىڭ جالپى ەنەرگيا ءوندىرۋ كۇشى 7 مۆت. 2013 جىلى الماتى وبلىسىنىڭ قاپشاعاي قالاسىندا قۋاتتىلىعى 2 مۆت بولاتىن جاڭا تەحنولوگيالى كۇنەلەكترستانتسياسى ىسكە قوسىلدى. بولاشاقتا ونىڭ قۋاتىن ارتتىرا بەرەتىن بولادى.

 ەلىمىزدە «كازاتومپروم» ۇك-سى قۇنى 160 ملن دوللار بولاتىن كۇن ەنەرگياسىن جيناقتايتىن باتارەيالار زاۆودىن تۇرعىزباق. الماتى وبلىسىنداعى تەكەلىدەن شيكىزات ءوندىرىلىپ، ول وسكەمەندە كۇن باتارەيالارىنا قاجەتتى كۇن ساۋلەسىن ەنەرگياعا اينالدىراتىن فوتوەلەكترلى ۇياشىقتار، باتارەيانىڭ پلاستيندەرى جاسالسا، استانادا دايىن ءونىمدى قۇراستىرادى. وزىمىزدە جاسالعان مۇنداي باتارەيالاردى مىسالى مەكتەپ، بالاباقشا، اۋرۋحانا، مادەنيەت ءۇيى سىندى مەملەكەتتىك عيماراتتارعا قۇرىپ، ەنەرگيامەن قامتاماسىز ەتە الار ەدىك.  

سونىمەن قاتار جەر استىنان شىعاتىن تابيعي ىستىق سۋ كوزدەرىنەن دە مولىنان ەنەرگيا الۋعا ابدەن بولادى.  ارناۋلى بۋ ستانتسيالارى  يتاليا، فرانتسيا، اقش، مەكسيكا، فيليپپين، دانيا، قىتاي سىندى ەلدەردە بار.  رەسەيدەگى  وسىنداي  ستانتسيا كامچاتكاداعى ءبىر قالانى تولىق  ەلەكتر توعى جانە جىلۋمەن  قامتاماسىز ەتىپ تۇر.سوڭعى تەحنولوگيالارمەن جابدىقتالعان بۋ ستانتسياسى بەس بىردەي اتوم ستانتسياسى وندىرەتىن قۋاتتى بەرەدى ەكەن. ال ەلىمىزدە زەرتتەلگەن جەر استى ىستىق سۋ كوزدەرى  از ەمەس.

شەتەلدىك تاۋەلسىز ساراپشىلاردىڭ باعالاۋى بويىنشا گەوگرافيالىق جاعىنان «جوڭعار قاقپاسى» مەن «شەلەك ءدالىزى» ارقىلى وتەتىن اۋا اعىنىنى الەمدەگى ەڭ ۇزدىك جەل ء«دالىزى» بولىپ تابىلادى. جوڭعار قاقپاسىنداعى توقتى دەگەن جەردە دۇنيە جۇزىندە سوق­پايتىن جىلدامدىعى سەكۋندىنا 60 مەترگە دەيىنگى ەبى، سايقان دەيتىن جويقىن كۇشتى جەلدەر سوعادى. وسى جەرگە جەل ەلەكتر ستانساسىن سالىپ، بىرنەشە جۇزدەگەن مەگا­ۆاتت قۋات وندىرۋگە بولاتىنى قانشا ۋاقىتتان بەرى ايتىلىپ كەلەدى. جالپى، بۇل جەردەگى جەلدىڭ ورتاشا جىلدامدىعى سەكۋندىنا 9,5 مەتر، شەلەك دالىزىندە ورتاشا جىلدامدىعى سەكۋندىنا 7,5 مەتر. اقمولا وبلىسىنداعى ەرەيمەنتاۋدا دا وسى شامادا. وڭتۇستىك قازاقستان، ماڭعىستاۋ، اتىراۋ، قاراعاندى وبلىستارىنداعى كۇشتى جەل سوعاتىن جەرلەردى ءتيىمدى پايدالانار بولسا مول ەنەرگيا الۋعا مۇمكىندىك بار.

قازاقستانداعى العاشقى قۋاتتىلىعى 1 500 كۆت جانە 21 مۆت بولاتىن ەكى جەلەلەكتروستانتسياسى 2011 جىلى جامبىل وبلىسىنىڭ قورداي اۋدانىندا ىسكە قوسىلدى. ودان باسقا وبلىس اۋماعىندا جاڭاتاس جانە شوقپار، اقمولا وبلىسىنىڭ ەرەيمەنتاۋ اۋدانىندا قۋاتتىلىعى 45 مۆت، بولاشاقتا 300 مۆت  قۇرايتىن جەلەلەكترستانتسيالارىن سالۋ ىسكە اسىرىلۋدا.

ال جەلدى ەنەرگياعا اينالدىراتىن گەنەراتوردى قازاق عالىمدارى جاساپ، وندىرىسكە دايىنداپ قويعان. 2011 جىلى الەمدەگى ۇزدىك ءجۇز جوبانىڭ ىشىندە باس جۇلدەنى العان گەنەراتور باسقا ەلدەردىڭ قىزىعۋشىلىعىن تۋدىرىپ وتىر. قازىر الەمدە قولدانىستا جۇرگەن جەل گەنەراتورلارى قاتتى جەلدەردە سىنعىش، ءارتۇرلى تابيعي اپاتتى جاعدايلارعا توتەپ بەرە المايدى. ال وتاندىق قۇرال وسى تالاپتاردىڭ بارىنە جاۋاپ بەرەدى. مۇنداي گەنەراتورلاردى اسىرەسە اۋىلشارۋاشىلىعى مەن جەڭىل ونەركاسىپتى دامىتۋداعى باستى قۋات كوزىنە اينالدىرۋعا بولادى.  

         جوڭعار قاقپاسى مەن شەلەك دالىزىنەن سوعاتىن كۇشتى جەل الاكولدىڭ ۇستىنەن اياكوز اسىپ، ەگىز، قىزىل تۋ، جاڭعىز توبە، قارا بۋرا، كوكپەكتى ارقىلى شىڭعىستاۋ مەن اەس سالىنباقشى بولىپ وتىرعان كۋرچاتوۆ قالاسىنىڭ جانىنداعى اتوم سىناق پوليگونىنىڭ الاڭى بولعان دەگەلەڭ تاۋى ارقىلى ءوتىپ، وسى باعىت بويىنشا جەلدەن مول ەنەرگيا الۋعا مۇمكىندىك بەرەدى. جالپى قازاقستان بويىن­شا 12 ايماقتا جەل ەنەرگياسىن ءتيىمدى وندىرەتىندەي مۇمكىندىك بار.

سونىمەن قاتار «سامرۇق ەنەرگو» اق شەلەك دالىزىندە قۋاتتىلىعى 300 مۆت بولاتىن جەلەلەكترستانتسياسى، كەربۇلاق گەس ء–ىن سالۋ، شەلەك، كوكسۋ، ۇلكەن الماتى كانالىندا بارلىعىنىڭ قۋاتتىلىعى 300 مۆت بولاتىن شاعىن گەس-ىن سالۋدى جوسپارلاپ وتىر. 

وسى مۇمكىندىكتەردى ءتيىمدى پايدالانۋ ءۇشىن جەل ەنەرگەتيكاسى قوندىرعىلارىن باسقا ەنەرگيا كوزدەرىمەن، رەسپۋبليكانىڭ شى­عىس، وڭتۇستىك-شىعىس، وڭتۇستىك ايماق­تا­رىندا سۋ ەلەكتر ستانسىلارى مەن جەل ەلەكتر ستانسىلارىن قوسارلاپ ورنالاستىرۋ قاجەت. قىسقى ۋاقىتتا جەلدىڭ سوعىسى قاتايادى، جازعى مەزگىلدە ازايادى، سۋدىڭ قولەمى قىستا ازايسا، جاز ايلارىندا كوبەيەدى. وسىعان ورايلاستىرا ەنەرگيا كوزدەرىنىڭ ءبىرتۇتاس ەنەرگەتيكالىق جۇيەسىن قۇرىپ، ۇيلەسىمدى جۇمىس جاساۋىن قامتاماسىز ەتۋ كەرەك. «ەكسپو 2017» كورمەسىن وتكىزەدى ەكەنبىز، ونداعى سالىنباق كەشەندەر مەن عيماراتتار ەنەرگيامەن ءوزىن-ءوزى قامتاماسىز ەتەتىن، ەنەرگيا ۇنەمدەگىش سوڭعى تەحنولوگيالارمەن جابدىقتالىپ، وتاندىق جانە باسقا ەلدەردىڭ كۇن، جەل، سۋدان ەنەرگيا وندىرەتىن ينوۆاتسيالىق گەنەراتورلارىن پايدالانىپ شەتەلدىكتەرگە بالامالى ەنەرگيانى ءوندىرۋ جانە ءتيىمدى پايدالانا ءبىلۋدىڭ ۇلگىسىن ءوزىمىز كورسەتكەنىمىز ابزال.

ەلباسى اەس سالۋدا ونىڭ قاۋىپتىلىگىن ايتىپ ەلدى دۇرلىكتىرىپ جۇرگەندەردى پايدالى ءىستىڭ بايىبىنا بارا المايتىندار، ەلدىڭ اراسىندا فۋكۋسيما سيندرومى كەزىپ جۇرگەنىن ايتىپ سىناعان بولاتىن. حالىقتىڭ الەۋمەتتىك جاعدايىنا تىكەلەي اسەر ەتەتىن مۇناي مەن باسقا دا شيكىزات باعاسىنىڭ ءوسۋى مەن تۇسۋىنە ۇنەمى الاڭداۋشىلىقپەن قاراپ وتىرامىز. تۇتىناتىن ەنەرگيا قۇنى كۇنەن-كۇنگە قىمباتتاپ بارادى. ول بولسا بارلىق تاۋارلار مەن قىزمەت تۇرلەرىنىڭ قىمباتتاۋىنا الىپ كەلەدى. قىمباتشىلىقتان ەلدىڭ الەۋمەتتىك جاعدايى تومەندەي تۇسۋدە . عالىمدارىمىز بالامالى ەنەرگيا كوزدەرىنەن الىناتىن قۋات قۇنى 1 كۆت ەنەرگيا 6-10 تەڭگە، ءتىپتى 4-5 تەڭگەگە تۇسىرۋگە مۇمكىندىگىمىزدىڭ بار ەكەندىگىن ايتادى. ەگەر ءبىز وسىنداي جاعدايعا قول جەتكىزەر بولساق اەس سالۋدان عانا ەمەس  ەكولوگيامىزدى لاستاپ جاتقان كومىرمەن، مازۋتپەن  جۇمىس جاسايتىن جەس-تەردەن دە باس تارتاتىن بولامىز.

«جاسىل ەنەرگيا» ارقىلى ەكونوميكانى ءارتاراپتاندىرىپ، شيكزاتقا تاۋەلدىلىكتەن ارىلۋدىڭ، وتاندىق ءوندىرىستىڭ وركەندەۋىنە مۇمكىندىك بەرەتىن ارزان ەنەرگيا الۋدى قالايدا تەزدەتىپ جۇزەگە اسىرۋ قاجەت. ەكونوميكالىق جاعىنان تاۋەلسىز ەل عانا تولىق تاۋەلسىزدىككە قول جەتكىزەدى.

ارداق بەركىمباي.

اباي.kz