تاريحنامادا مۋحاممەد شەيباني اسكەرىنىڭ سانى مەن ساپاسى تۋرالى ماسەلە وتە ناشار قاراستىرىلدى. عالىمدار بۇعان قاتىستى ءارتۇرلى پىكىر ايتقان. بۇل ماسەلەنى مەيلىنشە تەرەڭ قاراستىرعان ت.ي. سۇلتانوۆ. ونىڭ كوزقاراسى بويىنشا اسكەر قۇرامىنداعى وزبەكتەردىڭ سانى شامامەن 40 مىڭنان 60 مىڭعا دەيىن [10, 20]، ال ەگەر ولاردىڭ ارقايسىسىنىڭ وتباسى بولعانىن ەسەپكە الساق، مۋحاممەد شەيبانيعا كەتكەن وزبەكتەردىڭ سانى 240 مىڭنان 360 مىڭ ادام [10, 21]. سونىمەن قاتار ت.ي. سۇلتانوۆتىڭ ەسەپتەۋىنشە، ول كەزدە ءاربىر ورتاشا وتباسىندا 6 ادامنان بولدى، ەندەشە حالىقتىڭ سانىن انىقتاۋ ءۇشىن، اسكەر سانىن 6 كوبەيتسە جەتكىلىكتى. بۇل جەردە اتالعان كورسەتكىشپەن كەلىسپەۋگە بولادى. مەيلىنشە كلاسسيكالىق بولىپ ء1دىڭ 5 كە سايكەستىگى: اسكەر سانى بۇل بۇكىل كوشپەلى حالىقتىڭ 20 پايىزىن قۇرايدى.

40 مىڭ وزبەك اسكەرى تۋرالى تەزيستىڭ دالەلى، 1509 جىلعى جورىققا 10 مىڭ تازا وزبەك، 20 مىڭ موعول مەن شاعاتاي، 10 مىڭ اتتى اسكەر مەن 20 مىڭ سيححي (قوسىمشا اسكەر) قاتىسقانى تۋرالى جازعان يبن رۋزبيحاننىڭ اقپاراتىنا نەگىزدەلەگەن [10, 20]. ودان باسقا، ت.ي. سۇلتانوۆتىڭ پايىمداۋىنشا، قالالاردا گارنيزان ەسەبىندە قالدىرىلعان بۇل اسكەردەن باسقا ءالى دە اسكەر بولعان. بۇل جەردە قالالاردا ۇلكەن گارنيزونداردىڭ بولۋى ەكىتالاي ەكەنىن اتاپ وتكەن ءجون. مىسالى، بابىر نەبارى 240 اداممەن عانا  مۇحاممەد شەيبانيدەن سامارقاندتى جاۋلاپ الا الادى [4, 105]. ەندەشە، ول جەردە گارنيزون بولعان جوق نەمەسە تىم از بولدى. بۇل قازاقتارعا قارسى جورىقپەن بىرگە، ورتا ازيادا گارنيزوندار شامالى بولعانى تۋرالى ايتۋىمىزعا مۇمكىندىك بەرەدى. سونداي-اق، يبن رۋزبيحاندا 40 مىڭ اتتى اسكەردىڭ نەبارى 10 مىڭى ء(سيححيدى ەسەپتەمەگەندە) وزبەكتەر دەپ، تاعى 20 مىڭى موعولدار مەن شاعاتايلار، ال تاعى 10 مىڭى بەيتاراپ بولىپ بەلگىلەنگەن. سونىمەن، بۇل جەردە ت.ي.سۇلتانوۆتىڭ ساندارى ءسال جاساندى سياقتى ەكەنىن وتكەن ءجون. وزبەكتەر (كوپتەگەن تاريحشىلار جاڭساق پايىمداعانداي، وزبەكتەر دەپ ءبىز، تەك ونىڭ شىعىس بولىگىن عانا ەمەس، بارلىق التىنوردالىق كوشپەندىلەردى اتايمىز [11, 30] [8]) مۇحاممەدا شەيباني اسكەرىنىڭ باسىم بولىگىن قۇراعان جوق. ك.ا. پيششۋلينا اتاپ وتكەندەي، مۇحاممەدا شەيبانيمەن كەتكەن كوشپەندىلەردىڭ سانى كوپ بولعان جوق [5, 290].

حيجرانىڭ 908 جىلى (1503 جىلدىڭ مامىرى) شاباندا شەيباني-حان تۇتقىنعا تۇسكەن ەكى موعول حانىن تالقاندادى.اسكەري كامپانيا موعولداردىڭ تولىق تالقاندالۋىمەن اياقتالدى. شەيباني-حان موعول حاندارىن اسكەرسىز موعولستانعا جەر اۋدارىپ، ال موعولداردى وزىنە قالدىرىپ، كەيىن «حاندار مەن موعولستاننان الشاق بولۋى ءۇشىن»، ولاردى حوراسانعا جاقىن قونىس اۋداردى. سونىمەن قاتار، كەلەسى موعول حانىنىڭ اسكەرىندە (سۇلتان سايد-حان) نەبارى 4700 جاۋىنگەر بولعان [12, 241-242]. ياعني، موعولداردىڭ باسىم بولىگى 1503 جىلى مۇحاممەدا شەيبانيدىڭ اسكەرىنە قوسىلعان.

حيجرانىڭ 911 جىلى (1505-1506) تەمىر سۇلتاننىڭ 5 مىڭ اسكەرى «وزبەكتەر، سارتتار مەن موعولداردان» قۇرالعان [10, 14].

ەگەر مۇحاممەد شەيباني اسكەرىنىڭ اۋەلگى قۇرىلىمى مەن سانىنا قاراساق، ءبىز حيجارىنىڭ 906 جىلى (1500-1501) مۇحاممەد شەيبانيدە 3-4 مىڭ وزبەك پەن سونشا جەرگىلىكتى جاۋىنگەر بولعانىن اتاپ وتە الامىز [4, 101]. مۋحاممەد ساليحتىڭ كورسەتكىشى بويىنشا، مۇحاممەد شەيباندىڭ 10 مىڭدىق اسكەرىنىڭ باسىم بولىگىن شيباندىقتار، ولاردىڭ 300 كۇششى تايپاسىنان، 1000 دۇرماننان، 700 نايماننان، «يچكي تايپاسىنىڭ قارسىلىسى» 4000 ادامنان قۇرالعان [10, 22]. ت.ي. سۇلتانوۆ يچكي تايپاسى تولىق قۇرامىمەن دەشتى-قىپشاقتى تاستاپ كەتتى دەپ ەسەپتەيدى. بۇل جەردە يچكي اتاۋى يلاتيانىڭ 92 تايپاسىنىڭ تىزىمىندە كەزدەسپەيتىنىن اتاپ ءوتۋ قاجەت. سونىمەن قاتار،  مۇحاممەد ساليح 1503 جىلى تۋرالى اتالعان رۋلاردان باسقا مۇحاممەد شەيبانيدىڭ قولاستىندا سيحيۋت، قيات، قوڭىرات (حۋسەين ءاليدىڭ باسشىلىعىمەن), بۇركىت، نايمان (قانبار ءبيدىڭ باسشىلىعىمەن), دۇرمان (دجانۆەفا-ءبيدىڭ باسشىلىعىمەن), ءۇشىن، كۇششى (كوپەك-ءبيدىڭ باسشىلىعىمەن), جالايىر، قارلىق، سۇلدۇز، نۇكىز، تاما، تاتار، يچكي، ويرات، ادلۋ-وعلى (حامزا-ءبيدىڭ باسشىلىعىمەن), ماڭعىت جانە ادعۋ (ماڭعىتتار مەن ادعۋ ۋرۋگانىڭ باسىندا حادجي-عازي) بولعانىن جازادى [10, 10]. ءبىزدىڭ پىكىرىمىزشە، ادگۋ ۋرۋگتى ەدىگە ۋرۋگ (ەدىگە رۋى) رەتىندە پايىمداۋعا بولادى، سوندىقتان نەگە حادجي-عازي ماڭعىتتار مەن ادگۋ ۋرۋگتى ءبىر مەزگىلدە باسقارعانى تۇسىنىكتى بولا تۇسەدى. ول، ەدىگەنىڭ ۇرپاعى بولىپ، ونىڭ مۇحاممەد شەيبانيعا قىزمەت ەتكەن ۇرپاعىنىڭ كلانىن، سونداي-اق، بارلىق ماڭعىت تايپاسىن باسقارۋى مۇمكىن.

مۇحاممەد ساليح اتاپ وتكەندەي، وڭ قاناتتا قيات، قوڭىرات، ماڭعىت، دۇرمەن، ءۇيسىن، ويرات سياقتى تايپالار بولعان. سول قانات 1500 ادامنان قۇرالعان، ونىڭ 700 نايمان بولعان [10, 10].

بۇل جەردە، 19 تايپا مەن تەك 6 تايپالىق بەكتەردىڭ اتاۋى اتالعانىن اتاپ وتكەن ءجون. بۇل 6 بەك مۇحاممەد شەيبانيدىڭ قولاستىنداعى ەڭ ءىرى تايپالاردىڭ  جەتەكشىلەرى بولۋىمەن بايلانىستى شىعار. تاڭقالارلىق فاكتى، كۇششى تايپاسىنىڭ بەگى (300 ادام) دەپ اتالىپ وتكەن دە، ال  «يچكي تايپاسىنىڭ» (سانى 4000 ادام) بەگى جوق. ميكح قۇراستىرۋشىلار جازعانداي، : «يچكي – ادەتتە بۇل تەرميندى ەتنونيم رەتىندە قابىلدايدى. الايدا، ول الەۋمەتتىك ماعىناعا يە جانە اسا رۇقساتتى تالاپ ەتپەيتىن حاننىڭ ىشكى بولمەسىنە كىرۋ قۇقىعىنا يە، نوكەرلەردىڭ توبىن ءبىلدىرۋى مۇمكىن [6, 493]. بۇل ەتنونيم ەمەس، الەۋمەتتىك ماعىنا بولۋى تولىعىمەن ىقتيمال. ەكىنشى جاعىنان، 10 مىڭ ادامنىڭ 4 مىڭى حان بولمەسىن كىرۋ قۇقىعىنا يە دەپ جورامالداۋعا دا قيىن. يچكي بۇل ورتا ازياعا مۇحاممەد شەيبانيدەن بۇرىن قونىس اۋدارعان «ىشكى وزبەكتەر» بولۋى مۇمكىن. وزبەكتەردىڭ ورتا ازياعا قونىس اۋدارۋ پروتسەسى ءبىر مەزەتتىك اكتى بولماعانىن بۇل جەردە اتاپ ءوتۋ قاجەت.  15 عاسىردىڭ ورتاسىندا تيمۋريد ابۋ سەيىدكە قىزمەت ەتە باستاعان ارگۋن تايپاسى تۇتاس بۇل ايماققا قونىس اۋداردى [7]. ابۋ يۋسۋف ارگۋن مۇحاممەد شەيبانيدىڭ ساماركاندتى بەيبىت جولمەن باسىپ الۋىنا ىقپال ەتكەن ادام [4, 98]. ءبىزدىڭ بىلۋىمىزشە، حيجارىنىڭ 913 جىلى (1507-1508) اۋعانىستاندا ارگۋنداردىڭ بابىردان [4, 215] جەڭىلىسىنەن كەيىن، ولار مۇحاممەد شەيبانيمەن كەلىسسوز جۇرگىزدى [4, 217-218]. سيندىگە كەتكەنگە دەيىن، شاح بەك پەن مۋكىم ارگۋن مۇحاممەد شەيبانيعا قىزمەت ەتىپ، اسكەرىنىڭ ءبىر بولىگى بولۋى تولىعىمەن مۇمكىن.

التىنوردالىق مينگ تايپاسىنىڭ كەيبىر وكىلدەرى بابىرعا (يبراگيم سارۋ) [4, 55] قىزمەت ەتكەن، ياعني، ولار مۇحاممەد شەيبانيدەن بۇرىن ورتا ازياعا قونىس اۋدارعان. 

كەيىن ۋبايدۋللانىڭ (1534-39) [1, 218] نەمەسە ابداللاح II تۇسىندا [3, 309] دەشتى-قىپشاق دالاسىنان  ورتا ازياعا ماڭعىت پەن كەنەگەس تايپالارى قونىس اۋداردى. ەندەشە، كەيبىر وزبەك رۋلارى بۇدان دا بۇرىن تيمۋريدتەر تەرريتورياسىندا بولعانىن، سوندىقتان وسىلار مۋحاممەد ساليحتە يچكي رەتىندە، ياعني ىشكى وزبەكتەر دەپ سيپاتتالعانىن ناقتى ايتا الامىز يچكي تەرمينىنىڭ كەلەسى نۇسقاسى - بۇل يچكيلەر، اتا-باباسى ابىلقايىرعا (مۇحاممەد شەيبانيدىڭ اتاسى) قىزمەت ەتكەن، مۇحاممەد شەيبانيدىڭ جانىنداعىلار مەن ونىڭ مالايلارى. ءبارى ءبىر دە ت.ي.سۇلتانوۆ ساناعانداي، يچكي ۇلكەن تايپانى ءبىلدىرۋى ەكىتالاي.

ا.ا.سەمەنوۆ «موعولدار مەن شاعاتايلار وزبەك ۇلىستارىنىڭ اراسىندا تۇرىپ، (وزبەكتەردىڭ) ىشكى جاۋى بولعان; وزبەك سۇلتاندارى مەن بەكتەرىنە ادال قىزمەت ەتكەن ولار ەندى وزبەك مەملەكەتىندەگى بيلىك ءۇشىن تارتىستى كورىپ، ولاردان شەت اينالىپ، بابىر سۇلتاننىڭ جاعىنا شىققانىن» اتاپ ءوتتى [9, 115]. حيجرانىڭ 913 جىلى (1507-1508): ء«ار تۇكپىردەگى جانە ءار ايماقتاعى تۇرىكتەر مەن شاعاتايلاردىڭ بىرەۋلەرى پايدا ءۇشىن، ەكىنشىلەرى ەرىكسىز تۇردە وزبەكتەرگە قوسىلدى»- دەيدى بابىر [4, 218].

ءبىز بىلەتىندەي، بابىردىڭ قولاستىندا 20 مىڭ موعول مەن 5 مىڭ شاعاتاي بولعان [9, 117]. مۇحاممەد شەيبانيدىڭ ولىمىنەن كەيىن، شيبانيدتەرگە قارسى باس كوتەرگەن وسى 20 مىڭ موعول [9, 115]. ەندەشە، وسى 20 مىڭ موعولدىڭ ءبىر بولىگى 1503 جىلى مۇحاممەد شەيبانيگە تۇتقىنعا تۇسكەن موعولدار بولۋى مۇمكىن.

سونداي-اق، قازاق جاۋىنگەرلەرى دە مۇحاممەد شەيبانيدىڭ اسكەري جورىعىنا قاتىسقانىن ۇمىتۋعا بولمايدى. ن.ا.اتىعاەۆ پەن ز.ا.  جاندوسوۆا العاشقى دەرەكتەن مۇحاممەد شەيبانيدىڭ قاسىمعا قاتىستى  سوزدەرى تۋرالى مالىمەت كەلتىرەدى: «تۇركىستاننىڭ باسشىلارى تۋرالى حابار ماعان  [تۇركىستāنعا] قارسى شىعاتىن وي تۋعىزدى. بۇگىنگى تاڭدا ءوتىنىش ءبىلدىرۋشىنىڭ قولاستىندا اسكەرمەن بىرگە جينالىپ، سامارقاندقا قارسى شىعىپ، ءامىر تەمىردىڭ ۇرپاعىنان استانانى تارتىپ الىپ، ال كەيىن انديجانعا بەت الىپ، ودان ومار-شايحتىڭ ۇلى بابىردى قۋىپ جىبەرىپ، شىڭعىس حان ۇرپاعى ۇلكەن ۇلىنىڭ جورىعى ناتيجەسىندە مۇراگەرلىك ءتاج بەن تاققا يە بولۋ ءۇشىن، ۇلكەن حان مەن شىڭعىس حاننىڭ ۇرپاعىنا ماعان جاناشىرلىق تانىتىپ، كومەككە 12 مىڭ  ادام بەرۋىنە وتىنىشپەن جۇگىنەمىن». … «شāحىبەك-حاننىڭ ءوتىنىشى دەشتى- قىپشاقتىڭ پاتشاسى  قāسىم-حانعا جەتكەندە، ول كەلىسىم بەرىپ، [شāحىبەك-حانعا]  قانشا سۇراسا، سونشا سۇراعان اسكەرىن كومەككە جىبەردى» [2, 275].

دەگەنمەن، كەيىن ن.ا.اتىعاەۆ پەن ز.ا. جاندوسوۆا بىلاي جازادى: «سونىمەن،  شايبāنū-حان جيىرما مىڭ جاۋىنگەر سۇرادى، قاسىم حان ونىڭ ءوتىنىشىن ورىندادى. ال كەيىن شاحىبەك-حان سامارقاندقا جيىرما مىڭ جاۋىنگەرىمەن تاياپ كەلگەنى تۋرالى ايتىلادى»، ەندەشە بۇدان، شايبāنū-حاننىڭ بارلىق اسكەرى دالالىق-قازاقتاردان قۇرالعانى تۋرالى قورىتىندى شىعارۋعا بولادى [2, 275]. دەگەنمەن، اتالعان پىكىر جاڭساق بولۋى مۇمكىن. اۋدارمادا مۇحاممەد شەيبانيدىڭ 12 مىڭ اسكەر سۇراعانى تۋرالى ايتىلادى، ال جالپى 20 مىڭ اسكەرى بولعان، سونىمەن، ءبىز 8 مىڭى مۇحاممەد شەيبانيدىڭ اسكەرى، ونىڭ جارتىسىن وزبەكتەر، ال كەلەسى جارتىسىن سارتتار، شاگاتايلار مەن موعولدار  (6 - 8 مىڭ سانىن جانە وسىنداي قۇرىلىمدى بابىر كەلتىرەدى ) قۇراۋى مۇمكىن دەگەن جورامال جاساي الامىز. بۇل جەردە مۇحاممەد شەيبانيدىڭ سامارقاندتى قازاقتاردىڭ بەلسەندى كومەگىنسىز العانىن اتاپ وتكەن ءجون. مۇحاممەد شەيبانيدىڭ ايەلى بولۋدى ويلاپ، قالانى ەرىكتى تۇردە بەرگەن (ساماركاندتىڭ بيلەۋشىسى سۇلتان الي-مىرزانىڭ اناسى) زۋحرانىڭ اقىلسىزدىعىنان ساماركاندتى باسىپ الدى [4, 98-99]. سوندىقتان نەگە مۇحاممەد شەيبانيدىڭ قاسىم حاننىڭ اتىنان اقشا شىعارماعانى جانە حۋتبا وقىماعانى تۇسىنىكتى. سونداي-اق، (شامامەن 1498-1500 جىلدارى) ساماركاندتى باعىندىرۋ جوسپارىنان بىرنەشە جىلدان كەيىن، قاسىم حاننىڭ اسكەرى ونىڭ يەلىگىنە (1500- جج. ەكىنشى جارتىسىندا) شابۋىل جاساعاندا، مۇحاممەد شەيبانيدىڭ تاڭقالاۋى دا تۇسىنىكتى. قاسىم حاننىڭ اسكەرى ساماركاندتى باسىپ الۋدا ەشقانداي رول اتقارعان جوق، سوندىقتان مۇحاممەد شەيباني ءوز ۋادەسىن ورىنداۋدىڭ ەش قاجەتى جوق دەپ شەشتى. قاسىمنىڭ اسكەرى مۇحاممەد شەيبانيدە ۇزاققا قالماعان بولۋى كەرەك. مۇحاممەد ءساليحتىڭ مالىمەتىنە ساي ( 1500 ج. 6-8 مىڭ +12 مىڭ قازاق اسكەرى), ءبىز ءتىپتى 1503 جىلى مۇحاممەد شەيبانيدە تاعى نەبارى 10 مىڭ اسكەر بولعانىن كورەمىز.

جوعارىدا ايتىلاعاننىڭ بارلىعىن تۇيىندەي كەلە، ءبىز، اۋەلى (1500- جىلى) مۇحاممەد شەيباني اسكەرى 3-4 مىڭ وزبەكتەن قۇرالعانىن، سونداي-اق، سونشاما سان شاعاتاي، سارت جانە موعولدىڭ بولعانىن پايىمداي الامىز. 1503 جىلى  مۇحاممەد شەيبانيدە باسىم بولىگىن (مينيمۋم 6 مىڭ) وزبەكتەر قۇراعان، 10 مىڭ اسكەر بولعان. مۇنداي ءوسىم مۇحاممەد شەيبانيدىڭ ورتا ازيانى جاۋلاپ العانىنان كەيىن، ولار ونىڭ اسكەرىنە قوسىلۋى جانە تەمىر ۇرپاعىنىڭ يەلىگىنە قونىس اۋدارعان يچكي وزبەكتەردىڭ قوسىلۋىمەن ءتۇسىندىرىلۋى مۇمكىن. يبن رۋزبيحاننىڭ مالىمەتىنە ساي، ەندى 1509 جىلى  مۇحاممەد شەيباني اسكەرى 40 مىڭ اتتى اسكەرگە جانە 20 مىڭ قوسىمشا اسكەرگە دەيىن كوبەيدى (مۇحاممەد شەيبانيدىڭ 60 مىڭدىق اسكەرى تۋرالى ايتاتىن بۇل مالىمەتتەر باسقا دا پارسى دەرەكتەرىندە دالەلدەنەدى [2, 276]). وزبەكتەر بۇل اسكەردە باسىمدىققا يە بولعان جوق. ولار شامامەن 15 مىڭ بولدى ء(بىر 10 مىڭدىق جاساق «تازا وزبەكتەر» مەن تاعى 10 مىڭدىق جاساقتىڭ ءبىر بولىگى «اسكەري سالتاتتىلار»). وعان قوسا بۇل وزبەكتەردىڭ باسىم بولىگىن ەرتەدە وسىندا قونىس اۋدارعان وزبەكتەر (يچكي) قۇرايدى. سونىمەن، مۇحاممەد شەيبانيدىڭ تۇسىندا ورتا ازياعا 240 مىڭنان 360 مىڭعا دەيىن وزبەك قونىس اۋداردى دەگەن بولجام دالەلدەنبەدى. مۇحاممەد شەيبانيمەن بىرگە قونىس اۋدارعان وزبەكتەردىڭ سانى 10 مىڭ جاۋىنگەردەن (نەمەس 50 مىڭ ادام) اسپايدى. كەيىن بۇگىنگى وزبەكستانعا تەك «وزبەك» اتاۋىن بەرىپ، ورتا ازيانىڭ ەتنوگەنەتيكالىق كارتيناسىنا اسا اسەر ەتپەگەن، 16 عاسىردىڭ ءبىرىنشى ونجىلدىعىنداعى جوشى ۇلىسىنان (دەشتى-قىپشاقتان) وزبەكتەردىڭ ميگراتسياسى اسا ماردىمدى بولعان جوق. كەلىمسەك وزبەكتەر ورتا ازيانىڭ باسقارۋشى ەليتاسىنا اينالىپ، مۇندا رەسەي يسپەرياسىنىڭ جاۋلاپ العانىنا دەيىن ۇستەمدىك ەتتى.

جاقسىلىق ءسابيتوۆ

قولدانىلعان ادەبيەتتەر ءتىزىمى:

1. انكە فون كيۋگەلگەن. لەگيتيماتسيا سرەدنەازياتسكوي ديناستي مانگيتوۆ ۆ پرويزۆەدەنياح يح يستوريكوۆ (XVIII—XIX ۆۆ.). — الماتى: دايك-پرەسس، 2004. 516 س.

2. اتىگاەۆ ن.ا.، دجاندوسوۆا ز.ا. سۆەدەنيا « Āلام-ارا-ي شاح يسمايل» و كازاحاح ي كازاحسكوم حانستۆە XVI ۆەكا//ماتەريالى مەجدۋنارودنوي ناۋچنو-پراكتيچەسكوي كونفەرەنتسي «يستوريا كازاحستانا: يننوۆاتسيوننىە كونتسەپتسي ي پەريوديزاتسيا كاك پريوريتەت ناۋچنوگو پوزنانيا»  گ. الماتى، 18 اپرەليا 2013 گودا. س. 273-282.

3. بەيسەمبيەۆ ت.ك. كوكاندسكايا يستوريوگرافيا: يسسلەدوۆانيە پو يستوچنيكوۆەدەنيۋ سرەدنەي ازي XVIII–XIX ۆەكوۆ. – الماتى: توو «Print-S»، 2009. – 1263 س.

4. زاحير اد-دين مۋحاممەد بابۋر. بابۋر-نامە. زاپيسكي بابۋرا / پەرەۆود م.سالە. يزدانيە ۆتوروە، دورابوتاننوە. تاشكەنت: ينستيتۋت ۆوستوكوۆەدەنيا اكادەمي ناۋك رۋ، 1993. 464 س.

5. يستوريا كازاحستانا ۆ پياتي توماح. توم 2 - كازاحستان ۆ ەپوحۋ پوزدنەگو سرەدنەۆەكوۆيا. الماتى. 2010. 624 س.

6. ماتەريالى پو يستوري كازاحسكيح حانستۆ XV-XVIII ۆەكوۆ: (يزۆلەچەنيا يز پەرسيدسكيح ي تيۋركسكيح سوچينەني). الما-اتا. ناۋكا. 1969. 650 س.

7. سابيتوۆ ج.م. ارگۋنى ۆو ۆلادەنياح تيمۋريدوۆ ۆ 1450-1550-ىە گودا//سرەدنەۆەكوۆىە تيۋركو-تاتارسكيە گوسۋدارستۆا. ۆىپۋسك 3. كازان: يزد-ۆو «يحلاس»، 2011. س. 128-133.

8. سابيتوۆ ج.م. و پرويسحوجدەني ەتنونيما ۋزبەك ي «كوچەۆىح ۋزبەكوۆ»//زولوتووردىنسكايا تسيۆيليزاتسيا. سبورنيك ستاتەي. ۆىپۋسك 4. – كازان: ووو «فوليانت»، ينستيتۋت يستوري يم. ش.ماردجاني ان رت، 2011. C. 166-173.

9. سەمەنوۆ ا.ا. پەرۆىە شەيبانيدى ي بوربا زا ماۆەرانناحر//ترۋدى اكادەمي ناۋك تادجيكسكوي سسر. توم XII. 1953. - C.108-150.

10. سۋلتانوۆ ت.ي. كوچەۆىە پلەمەنا پرياراليا ۆ 15-17 ۆۆ. ۆوپروسى ەتنيچەسكوي ي سوتسيالنوي يستوري. م. ناۋكا. گلاۆنايا رەداكتسيا ۆوستوچنوي ليتەراتۋرى. 1982. 132 س.

11. ۋتەمىش-حادجي. چينگيز-نامە فاكسيميلە، پەرەۆود، ترانسكريپتسيا، تەكستولوگيچەسكيە پريمەچانيا، يسسلەدوۆانيا ۆ.پ. يۋدينا. پودگوتوۆيلا ك يزدانيۋ يۋ.گ. بارانوۆا، كوممەنتاري، ۋكازاتەلي م.ح. ابۋسەيتوۆوي. الما-اتا. گىلىم. 1992. 

12. اكيمۋشكين و.ف. سرەدنەۆەكوۆىي يران: كۋلتۋرا، يستوريا، فيلولوگيا. سانكت-پەتەربۋرگ. ناۋكا. 2004. 404 س.