تالعات تەمەنوۆ،قازاقستاننىڭ حالىق ءارتىسى، ق.قۋانىشباەۆ اتىنداعى مەملەكەتتىك اكادەميالىق قازاق مۋزىكالىق دراما تەاترىنىڭ كوركەمدىك جەتەكشىسى

قازاق دراما تەاترىنىڭ قايدا ەكەنىن بىلمەيتىن دەپۋتاتتار، مينيسترلەر بار

– جۋىردا اقتاۋعا ورتا ازيا ەلدەرىنىڭ V حالىقارالىق فەستيۆالىنە بارىپ، ەكى بىردەي ولجا الىپ قايتىپسىزدار. قۇتتى بولسىن!

– راحمەت! راسىندا، بۇل حالىقارالىق تەاترلار فەستيۆالى جوعارى دەڭگەيدە ءوتتى. وعان قىرعىزستاننان، وزبەكستاننان، تاجىكستاننان، باشقۇرتستاننان، رەسەيدەن تەا­تر  ۇجىمدارى كەلىپ قاتىستى. قازاقستاننىڭ اتىنان استانانىڭ جاس­تار تەاترى، ق.قۋانىشباەۆ اتىنداعى اكادەميالىق قازاق مۋزىكالىق دراما تەاترى، ماڭعىستاۋداعى ن.ءجانتورين اتىنداعى اكادەميالىق دراما تەاتر، الماتىداعى ونەر اكادەمياسىنىڭ ستۋدەنتتەرى ونەر كورسەتتى. وسى ۇلكەن دودادا قر ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەرى الىمبەك ورازبەكوۆ قويعان «جالىن جۇتقان جاننا د`ارك» اتتى دراماسىمەن قاللەكي تەاترى باس جۇلدەگە يە بولدى. سونىمەن قاتار، ەڭ ۇزدىك ايەل بەينەسىن سومداعانى ءۇشىن اينۇر بەكماعامبەتوۆا جۇلدەلى بولدى. بۇل – وسى تەاتردىڭ تاريحىندا قالاتىن ۇلكەن ابىروي، زور قۋانىش.

– اتالعان فەستيۆالگە 9 شىعارماشىلىق ۇجىمى، ۇزىن سانى 200-دەن استام ءارتىس قاتىسقان ەكەن. فەستيۆالدەن كەيىن نە ءتۇيدىڭىز؟ تەاتر ونەرى قايدا بارا جاتىر ەكەن؟

– بۇگىنگى كۇنى ونەردىڭ باسقا سالالارىمەن، مىسالى، بالەتپەن، ارحيتەكتۋرامەن، بەينەلەۋ ونەرىمەن، مۋزىكا سالاسىمەن، سونىڭ ىشىندە كلاسسيكالىق مۋزىكا ونەرىمەن سالىستىرعاندا قازاق دراما تەاترى كەنجەلەۋ كەلە جاتىر ەكەن.

– ونىڭ سەبەبى نەدە دەپ ويلايسىز؟

– ويتكەنى، وسى ۋاقىتقا دەيىن دراما ونەرى تەك قانا ۇلتتىق دۇنيە دەپ ەسەپتەلدى. ەكىنشى جاعىنان، بۇل سالا ونەردىڭ ەكىنشى سورتى دەپ قارالدى. قازىرگە دەيىن تەاترعا ۇلكەن شەنەۋنىكتەر كەلمەيدى. استانادا تۇرىپ قازاق دراما تەاترىنىڭ قايدا ەكەنىن بىلمەيتىن دەپۋتاتتار، مينيسترلەر بار. بۇل – ەلىمىزدەگى وسى ءبىر ونەر سالاسىنا نەمقۇرايلى قاراۋشىلىقتىڭ ءبىر كورسەتكىشى. ال تەاترعا وسى كۇنگە دەيىن ءبىر عيمارات سالىپ بەرمەي، ۇلكەن ونەر ۇجىمىن قۋىقتاي جەردە ۇستاپ وتىرعانىمىزدى ايتۋدىڭ ءوزى ۇيات. الايدا، جۋىردا پارلامەنت قابىرعاسىندا ۇلكەن ونەر قايراتكەرلەرى – اشىربەك سىعايدى، ەسمۇحان وباەۆتى، سول سەكىلدى كينو مايتالمانى راشيد نۇعمانوۆتى شاقىرىپ الىپ، ءبىزدىڭ دەپۋتاتتارىمىزدىڭ ولارمەن كاسىبي مامان رەتىندە سۇحباتتاسۋى  بۇگىنگى وسى تەاترعا دەگەن كوزقاراستىڭ وزگەرە باستاعانى شىعار دەپ ويلايمىن. بۇل تۋرالى وسىدان ءبىر جىل بۇرىن ءماجىلىستىڭ الەۋمەتتىك مادەني دامۋ كوميتەتىن باسقارعان داريعا نازارباەۆانىڭ دا جيىن وتكىزگەنى ەسىمىزدە. مۇنىڭ ءبارى ۋاقىت تالابى ەكەنى تۇسىنىكتى. نەگە دەسەڭىز، بۇگىنگى كۇنى تەاتردىڭ پروبلەمالارى جەتكىلىكتى.

– اتاپ ايتقاندا…

– ەڭ الدىمەن، تەاترلاردا زاماناۋي دراماتۋرگيالاردىڭ ازدىعى بايقالادى. ەكىنشىدەن، تەاترلارعا جاڭا بۋىن، جاس رەجيسسەرلەردىڭ بارعىسى كەلمەيدى. اسىرەسە، جاس ماماندار وبلىستارعا، ايماقتارعا بارۋعا قۇلىقتى ەمەس. كەزىندە رەجيسسەر ماماندىعىن بىتىرگەندەردىڭ بارلىعى وبلىستارعا جىبەرىلەتىن. سوندا ءبىراز ەڭبەك ءسىڭىرىپ، تالانتىن ۇشتاپ، ءوز كاسىبي كەلبەتىن قالىپتاستىرىپ باس­تايتىن ەدى. مىسالى، جانات حادجيەۆ العاشقى قادامىن ارقالىق تەاترىندا جاسادى. الىمبەك ورازبەكوۆ تالدىقورعان تەاترىندا، ەرسايىن تاپەنوۆ قاراعاندى، سودان كەيىن پاۆلودارداعى مامان بايسەركەنوۆ، قىزىلورداداعى ەسمۇحان وباەۆ سەمەي قالاسىنداعى تەاتردا قىزمەت ەتتى. سولاردىڭ بارلىعى ءوز كەزىندە وبلىستىق تەاترلاردىڭ دەڭگەيىن كوتەردى. ءارى وزدەرى دە سوندا شەبەرلىگىن شىڭدادى. ال بۇگىنگى كۇنى  جاس رەجيسسەرلەردىڭ بارلىعى الماتى مەن استانانى ماڭايلايدى. ونىڭ دا وزىندىك سەبەپتەرى بار. بىرىنشىدەن، بۇل ەكى قالادا اقپارات قۇرالدارى، تەلەارنالار بار، تانىلۋ وڭاي. ەكىنشى جاعىنان، وبلىستاردا بۇرىنعىداي باسپانامەن قامتاماسىز ەتىپ، جاس ماماندارعا قارايلاسىپ جاتقان ەشكىم جوق. اكتەرلارعا، رەجيسسەرلارعا قامقور بولىپ، تەاتر قىزمەتكەرلەرىنە جاعداي جاساۋ قازىر ۇمىتىلىپ كەتتى. وبلىس اكىمدىكتەرىندە وزدەرىنىڭ تەاترلارىندا كىمدەر قىزمەت ەتىپ، قويىلىمدارىندا قانداي اكتەرلەر وينايتىنىن دا بىلمەيتىن قىزمەتكەرلەر وتىر. سوندىقتان، جالپى كوزقاراستى وزگەرتۋ كەرەك. ونەر ادامدارىن كوزدەن تاسا قىلماۋعا تىرىسۋىمىز قاجەت. ءبىز ەل بولامىز دەسەك، ونەردى، سونىڭ ءبىر سالاسى تەاتردى كوتەرۋگە ءتيىسپىز. ويتكەنى، چەحوۆ ايتقانداي، «توبىردان حالىق جاسايتىن – تەاتر». ال عابەڭ بۇل جايىندا «قاس سۇلۋدىڭ كوز جاسىنداي ءمولدىر ونەر» دەيدى. سول ءمولدىر ونەر – تەاترعا ءبىز قازىر الاكوزبەن قاراپ وتىرمىز. 

تەاتر-بەسىككە ءومىر باقي بولەنەدى

– جۋىردا الەۋمەتتىك جەلىلەردە بازبىرەۋدىڭ «گازەت ولەدى» دەگەن ءسوزى ءۇشىن جۋرناليستەر قاۋىمى شىنىمەنەن شامدانىپ، ءتىپتى پىكىر تالاستىرىپ، ەكىگە جارىلىپ جاتتى. الايدا، ۆەلوسيپەدتەن كەيىن نەشە ءتۇرلى كولىك، پويىز، ءتىپتى ۇشاق  پايدا بولسا دا، العاشقى كولىك قۇرالدارى قولدانىستان كەتپەگەنى بارشاعا ءمالىم. ءتىپتى، استانادا سوڭعى جىلدارى ۆەلوسيپەدپەن جۇرەتىندەر قاتارى كوبەيىپ كەلە جاتقانىن ەشكىم جوققا شىعارا المايدى…

– كەزىندە كينو ونەرى پايدا بولعاندا «تەاتر ەندى بولمايدى» دەپ مىڭگىرلەگەندەر بولعان. كەيىن تەلەۆيدەنيە دامىپ، كەڭ تارالا باستاعاندا كينونى دا ولەدى دەپ ساۋەگەيسىگەندەر تابىلدى… بىراق قازاقتا ءسوز بار: «يسانىڭ جولى ءبىر باسقا، مۇسانىڭ جولى ءبىر باسقا». ادامنىڭ قولىنداعى ون ساۋساقتىڭ ارقايسىسىنىڭ ءوزىنىڭ ورنى، ءوز قىزمەتى بولاتىنى سەكىلدى، ونەردىڭ دە ءار سالاسىنىڭ ءوز جولى، ءوز قىزمەتى بار.  تابيعات ولەر، ادام دا ولەر، بىراق ونەر ولمەيدى. ويتكەنى، ونەر – حالىقتىڭ رۋحانياتى، حالىقتىڭ جانى، حالىقتىڭ جادى.

– دۋلات يسابەكوۆتىڭ ءبىر شىعارماسىن انگليانىڭ تەاترى ساحنالاماق بولعاندا «اكتريسا» پەساسى ۇسىنىلعان ەكەن. بىراق پەساداعى «قازاق تەاترىنىڭ بولاشاعى جوق»، «قازاق  تەاترىنىڭ ەڭ سوڭعى كورەرمەنى بولسا، سوعان سپەكتاكل قويىپ بەرەتىن ەڭ سوڭعى اكتەر مەن بولامىن» دەپ كەلەتىن جولدارى ءۇشىن اعىلشىن تەاترى بۇل قويىلىمدى ساحنالاۋدى دۇرىس دەپ تاپپاپتى. «بۇل سپەكتاكلدە قازاقتىڭ ۇلتتىق ماسەلەسى قوزعالىپتى، ونى ءبىزدىڭ كورسەتكەنىمىز ءجون ەمەس» دەسە كەرەك. سۇرايىن دەگەنىم، وسى شىنىمەن قازاقتىڭ عانا ۇلتتىق ماسەلەسى مە؟ تەاتردىڭ بولاشاعى تۋرالى قاۋىپ قازاققا عانا ءتان بە؟

– تەاتر – تەك قانا ونەر ورداسى، ونەر وشاعى ەمەس.  بۇل تەك قانا قويىلىمىن تاماشالاپ، كوڭىلدى سەرگىتىپ، دەم الىپ كەتەتىن جەر ەمەس. تەاتر – بۇل بەسىك. اسىرەسە، جاستاردىڭ رۋحانيات بەسىگى. كادىمگى بەسىككە ءسابي ءبىر جاسقا دەيىن عانا بولەنەتىن بولسا، تەاتر-بەسىككە ءومىر باقي بولەنەدى. تەاتر ادامدى ءومىر باقي تاربيەلەيدى.  ءومىر باقي ادامدى كومەديامەن كۇلدىرىپ، تراگەديامەن جىلاتادى. تەاتر مەشىت سياقتى. ادام مەشىتكە بارعان كەزدە رۋحاني تازارىپ شىعاتىن بولسا، تەاتردا دا تازارادى. ياعني، بۇل سەرپىلەتىن، تازاراتىن، جاڭاراتىن ورىن. سونىمەن قاتار، ول – ساياسات ورنى. تەاتر – يدەو­لوگيا. ونداعى قويىلىمدار ارقىلى حالىقتىڭ تاعدىرى، مىنەز-قۇلقى، وبرازى، جاعدايى تانىلادى. بەلگىلى ءبىر حالىق تۋرالى، ەل تۋرالى پىكىر قالىپتاسادى.  بىراق ءبىز وسى جاعىن قازىر ۇمىتىپ ءجۇرمىز.

– ساياسات دەمەكشى، سوڭعى جىلدارى قازاق تەاترلارىندا تاريحي درامالار ءجيى قويىلىپ ءجۇر. تۇركىستانداعى تەاتر قويعان «حان كەنەنىڭ سوڭعى كۇندەرى»، الماتىداعى م.اۋەزوۆ تەاترى ساحنالاعان «قازاقتار»، قۋانىشباەۆ تەاترىندا  ساحنالا­نىپ جۇرگەن «كەنەسارى-كۇنىمجان»، «ابىلاي حاننىڭ ارمانى»، تاعى باسقا ەل اسىعا كۇتەتىن تۋىندىلاردى اتاۋعا بولادى. وسى جايلى نە دەيسىز؟

– بۇل جاڭاعى ءسوزىمنىڭ جالعاسى دەپ ءتۇسىنىڭىز. تەاتر – تاريحتى جاڭعىرتاتىن، كورەرمەندى، اسىرەسە جاستاردى ۇلتتىق سەزىمگە باۋليتىن، پاتريوتيزمگە تاربيەلەيتىن جەر.  قازىر كوپشىلىك كىتاپ وقىمايدى. باياعىداي ۇزاق-ۇزاق روماندار وقىپ، ەپوس جاتتاپ جۇرگەن جاستاردى كورمەيسىڭ. جۋرناليستيكا، ادەبيەت، ءتىل سالاسىنىڭ ماماندارى بولماسا، كوپشىلىكتىڭ جالپى كىتاپ وقيتىن ۋاقىتى دا شەكتەۋلى. الايدا، «قوزى كورپەش – بايان سۇلۋ» مەن ء«لايلى- ءماجنۇندى»، «قوبىلاندى» مەن «الپامىس باتىردى»، «ەر تارعىن» مەن «ەدىگەنى» وقىماي، «قىرىق  وتىرىكتى» بىلمەي، قوجاناسىر مەن الداركوسەنى، سۇگىر احمەتتى بىلمەي، جاستاردىڭ ۇلتجاندى ازامات بولۋى نەعايبىل. ال تەاتر وسى دۇنيەلەردى از ۋاقىتتىڭ ىشىندە كوپتىڭ ساناسىنا سىڭىرە الادى. تەاتر سول جەتىسپەي تۇرعان ءبىلىم مەن تانىمنىڭ ورنىن تولتىرادى. بۇگىنگى مۋزىكانىڭ، ساحنانى بەزەندىرۋ تاسىلدەرىنىڭ، ءارتۇرلى تەحنيكالىق ارلەۋ مەن مونتاجداۋ قۇرالدارىنىڭ ارقاسىندا جاڭاعى ۇمىتىلىپ بارا جاتقان ۇلتتىق قۇندىلىقتارىمىزدى قايتادان حالىقپەن قاۋىشتىرادى. سوندىقتان، تەاترلاردىڭ تاريحي تاقىرىپتارعا بارۋى – زاڭدىلىق. الەمدە ءوز تاريحىن، ءوز مادەنيەتىن، ءوز ادەبيەتىن بىلمەگەن ۇلت ۇلت بولىپ قالىپتاسا المايدى. ءبىز الەمنىڭ دامىعان وتىز مەملەكەتىنىڭ قاتارىنا كىرەمىز دەسەك، مىندەتتى تۇردە تاريحىمىزدى جاڭعىرتىپ، ونى تەاتر ارقىلى دا ناسيحاتتاي ءتۇسۋىمىز قاجەت. جالپى، مەنىڭ ويىمشا، ءبىزدىڭ ەكونوميكامىز، ءبىزدىڭ بايلىعىمىز مادەنيەتىمىز بەن ونەرىمىزبەن قاتار دامۋى كەرەك. الدا «ەكسپو-2017» كورمەسىن وتكىزەمىز دەپ وتىرمىز، سول شارادا شەت ەلدەردەن كەلگەن قوناقتارعا ءوزىمىزدىڭ ۇلتتىق قۇندىلىقتارىمىزدى كورسەتۋىمىز كەرەك.

قولىمدا ەكى تاريحي ءفيلمنىڭ ستسەناريى تۇر

– ءسىز «كوشپەندىلەر» ءفيلمى ءتۇسىرىلىپ جاتقاندا: «بولاشاقتا قازاق كينوسىنىڭ تاريحى «كوشپەندىلەرگە» دەيىن جانە «كوشپەندىلەردەن» كەيىن بولىپ بولىنەدى. مەن سوعان سەنىمدىمىن» دەگەن ەدىڭىز.

– ول راس. «كوشپەندىلەر» تۇسىرىلگەنگە دەيىن كينو ءتۇسىرۋدىڭ جاعدايى بىزدە باسقاشا بولاتىن. ءتۇسىرۋ الاڭىنداعى ادامدارعا جاعداي جاساۋ، ولارعا دۇرىس تاماق بەرۋ ماسەلەسىن ەشكىم ويلامايتىن. سوندا قالانىڭ سىرتىنداعى كينو ءتۇسىرۋ الاڭىنا باراتىن 200-300 ادام تاڭەرتەڭ ءوزىنىڭ ءبىر قۇتى ايرانى مەن نانىن الا جۇرەتىن ەدى. ايتپەسە كەشكە دەيىن اش قالاتىن. ال، بۇگىن ولاي ەمەس. ءاربىر كينو ءتۇسىرۋ الاڭىندا تۇسكى اسى، كەشكى اسى، كۇندىزگى تىسكەباسارى – ءبارى قامتاماسىز ەتىلىپ ءجۇر. ودان باسقا «كوشپەندىلەرگە» دەيىن «قازاقفيلمنىڭ» ءتۇسىرۋ اپپاراتتارى باسقاشا بولسا، بۇگىنگى كۇنى ءبارى تسيفرعا كوشكەن. وركەنيەتتى ەلدەر سەكىلدى بارلىق كينو ءتۇسىرۋ الاڭىندا جاقسى جاعداي  جاسالعان. ەندى سولاي بولىپ قالادى. دەمەك، مەنىڭ سول تۇستاعى ايتقانىم كەلدى.

– دەمەك، ءسىز الگى ءسوزىڭىزدى ماتەريالدىق، الەۋمەتتىك ماسەلەگە قاراتا ايتتىڭىز با؟

– ءيا، الەۋمەتتىك جاعىنان وسىلاي بولىپ وتىر. ەكىنشى جاعى اكتەرلەر قاۋىمىنا بۇرىن نەمقۇرايلى قارايتىن. قازىر ولاي ەمەس. ارتىستەرگە ارنايى كولىك دايىنداپ، قوشەمەتتەپ الىپ ءجۇرۋدى ۇيرەندىك. ءتىپتى، «كوشپەندىلەر» ءتۇسىرىلىپ جاتقاندا اكتەرلەردىڭ بەتىنە كۇن تۇسپەسىن دەپ، جانىندا قولشاتىر ۇستاپ جۇرگەندەر بولدى. وسى اكتەرگە دەگەن قۇرمەت، اكتەرگە دەگەن قوشەمەت قازىر جالعاسىپ وتىر.

– وسى يگىلىكتەر ونەردىڭ دامۋىنا سەپتىگىن تيگىزە الدى ما؟

– ارينە. قازىرگى كۇنى سول «كوشپەندىلەردىڭ» ارقاسىندا عانا «جاۋجۇرەك مىڭ بالا» دۇنيەگە كەلدى. ء«بىرجان سال» ءتۇسىرىلىپ ءبىتتى. دوسحان جولجاقسىنوۆ ەندى «قۇنانبايدى» ءتۇسىرۋدى قولعا الىپ وتىر. بۇل دا ءبىزدىڭ تاريحىمىزعا، كەشەگى وتكەن تۇلعالارىمىزعا باسقاشا كوزقاراس. وسى ۋاقىتقا دەيىن، مىسالى قۇنانبايعا باي-فەودالدىق تاپتىڭ وكىلى رەتىندە عانا قاراپ كەلدىك. قازىر قازاق قوعامىنا ۇلكەن وركەنيەت، وقۋ-ءبىلىم، مادەنيەت الىپ كەلگەن تۇلعا، اعارتۋشى رەتىندە قاراپ وتىرمىز. بۇل دا سول «كوشپەندىلەردەن» كەيىنگى جەتىستىك.

– ەلباسى تاريحي فيلمدەر ءتۇسىرۋدى تاپسىرىپ وتىر. ءسىزدىڭ قولىڭىزعا ەرىك بەرسە، نە ىستەر ەدىڭىز؟

– قازىر مەنىڭ قولىمدا «توميريس» جانە «زارينا پاتشايىم» دەگەن ەكى ستسەناري تۇر. ارينە، قاراجات ماسەلەسى شەشىلسە، مەن بۇگىن-اق سول كينونى تۇسىرەر ەدىم. جالپى مەن كەز كەلگەن كەزدە دايىنمىن. ويتكەنى، ول ستسەناريلەر ءوز قالامىمنان تۋعان جانە ولاردىڭ دەڭگەيى بيىك ەكەنىنە ءوزىم سەنىمدىمىن.

– «بىزدە تاريحي فيلم تۇسىرىلسە، جوق جوڭعارمەن شابىسىپ جاتامىز» دەپ سىناپ جۇرگەلى ءبىراز بولدى. ءسىز نە دەيسىز؟

– ول كينو تاقىرىبىنا بايلانىستى. ءبىز ءۇش عاسىرعا دەيىن جوڭعار يمپەرياسىنىڭ تابانىندا، سولاردىڭ ەزگىسىندە بولدىق. «اقتابان شۇبىرىندى» وقيعاسى سول تۇستا ءوتتى. قازاق حاندىعى دا سونداي قيىن كەزەڭدە قۇرىلدى. ءبىزدىڭ تالاي باتىرلارىمىز سول تۇستا قالىپتاستى. تالاي تۇلعالار سول كۇرەس ۇستىندە تانىلدى. ال سول تۇلعالار، باتىرلارىمىز بولماسا ءبىز التايدان اتىراۋعا دەيىنگى وسىناۋ كەڭ -بايتاق جەردى الىپ قالا الار ما ەدىك؟ ال سول ەرلىك، سول جاۋىنگەرلىك بولماسا ءبىز 10 ميلليون عانا حالقىمىزبەن وسىلاي مەملەكەت بولا الار ما ەدىك؟ جەر بەتىندە 40 ميلليون حالقى بار، بىراق ءوز مەملەكەتى جوق، ءوز تۋى، ءوز ءانۇرانى، ءوز ەركى جوق، بودان حالىقتار از ەمەس قوي. ءبىز بۇگىن سول ەرلىكتى، اتا-بابالارىمىزدىڭ ارتىقشىلىقتارىن باعالاي ءبىلۋىمىز كەرەك. سوندا عانا ەرتەڭگە نىق سەنىممەن قارايتىن بولامىز.

– جاڭا تەاتردىڭ دا اعارتۋشى­لىق، يدەولوگيالىق قىزمەتى بارىن ايتتىق قوي. ال كينو ارقىلى رۋحتى كوتەرۋگە بولا ما؟

– ەلباسىنىڭ تاپسىرماسى بويىنشا، قازاق حاندىعىنىڭ 550 جىلدىعى تويلانعالى وتىر. جانىبەك پەن كەرەي قازاقتىڭ العاشقى حاندارى بولعانىن، «جەتى جارعى» ءبىزدىڭ اتا زاڭىمىز بولعانىن ايقىنداپ، الەمگە پاش ەتۋىمىز كەرەك. ايتپەسە، وسى ۋاقىتقا دەيىن «قازاق مەملەكەتى بولماعان، قازاق ەل بولماعان، حاندىعى بولماعان» دەگەن قاۋەسەت تاراتۋعا تىرىسىپ جۇرگەندەر بار. ەگەر قازاق بۇرىننان ەل بولماسا، ءبىز قايدان پايدا بولدىق؟ فيزيكا زاڭى بويىنشا: «بار زات جوعالمايدى، جوقتان پايدا بولمايدى». ەندەشە، ءبىز سوناۋ ساق داۋىرىنەن كەلە جاتقان ۇلى ۇرپاقتىڭ وكىلىمىز. عۇندار مەن ساقتاردىڭ ۇرپاعىمىز. وسى جەردى مەكەندەگەن، وسى جەردە ادەبيەتى مەن مادەنيەتى قالىپتاسقان ەلمىز ءبىز. سونى كۇللى الەمگە جەتكىزۋىمىز كەرەك. ونىڭ بىردەن-ءبىر جولى – كينو ونەرى.

– قازاق كينوسى توقىراۋدان باس كوتەرىپ كەلەدى. بىراق قازىرگى ىزدەنىس، قالىپتاسۋ كەزەڭى قانشا ۋاقىتقا دەيىن سوزىلۋى مۇمكىن؟

– كينو ونەرى وتكەن عاسىردىڭ 90-شى جلىدارىنان كەيىن توقىراپ قالعان بولاتىن. قارجىنىڭ جەتىسپەۋى، جۇمىسشىلارعا جالاقى بەرىلمەۋى سالدارىنان «بايتال تۇگىل باس قايعى» بولىپ، كينو جەتىمسىرەپ قالدى. بۇگىن بىراق ەڭسەمىز كوتەرىلدى. سوندىقتان ەكسپو كورمەسى الدىندا تاريحي فيلمدەرىمىزدى، سەريالدارىمىزدى كوپتەپ شىعارۋىمىز قاجەت بولىپ وتىر. وعان بۇگىنگى تەحنيكالىق، شىعارماشىلىق مۇمكىندىگىمىز جەتەدى. بىزگە تەك ارەكەت قانا كەرەك.

مەنەن مىقتى مينيستر بولا الاتىندار تابىلادى، بىراق ول مينيسترلەر مەن تۇسىرەتىن فيلمدەردى تۇسىرە المايدى

– ءسىزدىڭ «قايىرلى تاڭ»، «گۇلناز»، «وي جاسىن» اتتى پوۆەستەر جازعانىڭىز كوپشىلىككە ءمالىم. بىراق ءسىز ىلعي دا ءوزىڭىزدى «جازۋشىمىن دەپ ەسەپتەمەيمىن» دەيسىز. نەگە؟

– جازۋشى بولۋ ءۇشىن باسقا ماماندىقتى قويىپ، جازۋشىلىقپەن اينالىسۋ كەرەك. راس، مەن وسى رەجيسسۋراعا كەلگەنگە دەيىن پوەزيا، پروزا جازدىم. قازىر دە ارا-تۇرا قولىما قالام الىپ، ولەڭ جازىپ تۇرامىن. بىراق كينو مەن پروزانىڭ ايىرماشىلىعىن باعالاي كەلگەندە، كينو – وتە اۋقىمدى، قاناتى كەڭ ونەر. كينونى بۇگىن تۇسىرسەڭ، ونى ەرتەڭ بۇكىل الەمگە كورسەتە الاسىڭ. ال پروزا جانرى – ينەمەن قۇدىق قازعانداي دۇنيە. قانداي قۇرباندىقتارعا بارىپ، كوز مايىڭدى تاۋىسىپ، شىعارماڭدى جازعانمەنەن ونى شىعارىپ، تاراتۋ وڭاي شارۋا ەمەس. باسپادان جارىق كورۋى ءۇشىن قاراجاتىن تاباسىڭ.  ونى باسقا تىلگە اۋدارۋ ودان دا ۇلكەن ەڭبەكتى، ۋاقىتتى، شىعىندى تالاپ ەتەدى. ودان دا بولەك ماسەلە، بۇگىنگى جازۋشىلار وداعىندا جەتى جۇزدەن استام جازۋشى بار. ولار مەنسىز دە قازاق رۋحانياتىنا ءوز ۇلەسىن قوسىپ، مەنسىز دە قازاق ادەبيەتىن دامىتىپ جاتىر. ال مەن جازۋشى بولماسام دا قازاق ونەرىنە، قازاق رۋحانياتى مەن مادەنيەتىنە وزىندىك ۇلەسىمدى قوسىپ ءجۇرمىن دەپ ويلايمىن. جانە سولاي ەكەنى حاق. ويتكەنى، مەنىڭ بۇگىنگى باققان مالىم دا، ەككەن ەگىنىم دە، كاسىبىم دە، ءناسىبىم دە – ونەر. سونىڭ ىشىندەگى كينو جانە تەاتر ونەرى.

– ءسىز رەكتور دا بولدىڭىز. ديرەكتور دا بولدىڭىز. ونەر وردالارىن باسقاردىڭىز. شىعارماشىلىق ۇجىمدى باسقارعان ۇناي ما، الدە تازا شىعارماشىلىقپەن اينالىسقان ۇناي ما؟

– ارينە، تازا شىعارماشىلىقپەن اينالىسقانعا نە جەتسىن؟! ويتكەنى، ديرەكتورلاردى، كوركەمدىك  جەتەكشىلەردى بىلاي قويعاننىڭ وزىندە، وبلىستاردا، باسقا جەرلەردە قىزمەت ەتكەن ۇلكەن-ۇلكەن شەنەۋنىكتەردى ەل ۇمىتادى. ويتكەنى، ول كراننان اققان سۋ سياقتى. بۇگىن بار، ەرتەڭ جوق. بىراق اكىمنىڭ ءوزىنىڭ باسقارۋ قابىلەتىنە، تالانتىنا، حالىققا ەتكەن قىزمەتىنە قاراي ءوز ابىرويى، ءوز باعاسى بەرىلەدى. ارينە، اكىمدەردە دە اكىم بار. اقىنداردا دا اقىن بار.  سول سەكىلدى، مەن دە 90-شى جىلدارى، قيىن-قىستاۋ كەزەڭدەردە ونەر اكادەمياسىندا رەكتور بولدىم. سول تۇستا بۇرىن قازاقستاندا بولماعان ون ءۇش ماماندىقتى اشتىم. بۇگىنگى كۇنگى كينووپەراتورلار، كينورەجيسسەرلار، دىبىس وپەراتورلارى، گريممەرلەر، كينو سىنشى ماماندىعى – وسىنىڭ ءبارى بۇرىن قازاقستاندا دايارلانباعان ماماندىقتار. ولاردى بۇرىن ماسكەۋدە، سوسىن لەنينگرادتا عانا دايىندايتىن. سوندىقتان، مەن سول قيىن كەزدە بۇگىنگى كۇنمەن شەكتەلمەي، ەرتەڭدى ويلادىم. ەرتەڭ كينو وركەندەيدى، قازاق كينوسى دا كوشكە ىلەسەتىن بولادى، سول كەزدە ماماندار تاپشىلىعى تۋماسىن دەپ اشقان ماماندىقتاردىڭ بۇگىندە ەل جەمىسىن جەپ جاتىر. قازىر قازاقستاندا قانشاما تەلەارنالار بار، سولاردىڭ بارىندە دارىندى جاستار قىزمەت ەتىپ ءجۇر. سوندىقتان، مەن ءوزىم باسشىلىقتا بولعاندا دا قازاق ەلىنە قىزمەت ەتتىم دەپ بىلەمىن.

ارينە، شىعارماشىلىقپەن اينالىسۋ، ول – باقىت. ونىڭ قۋانىشى دا، جاۋاپكەرشىلىگى دە باسقاشا. بىراق كۇندە بايگە بولا بەرمەيتىنى، كۇندە شابا بەرمەيتىنىڭ سەكىلدى، كۇندە  كينو تۇسىرىلە بەرمەيدى. ول – قارجىعا تىرەلەتىن ماسەلە. سوندىقتان، مەن كينو ءتۇسىرۋدىڭ ورتاسىندا ۇجىمداردى باسقاردىم. قاي باسشىلىقتا وتىرسام دا، كۇيرەپ قالعان مەكەمەنى تۇزەپ، كۇيزەلىسكە تۇسكەن شىعارماشىلىق ۇجىمىنىڭ ەڭسەسىن كوتەرۋگە تىرىس­تىم. مىسالى، عابيت مۇسىرەپوۆ اتىنداعى جاستار جانە جاسوسپىرىمدەر تەاترىن توعىز جىلداي باسقاردىم. سوندا سىرتقا شىقپاعان، شەت ەلدەرگە گاسترولگە بارىپ كورمەگەن تەاتر ۇجىمىن ماسكەۋ قالاسىنا، تۇركمەنستانعا، تۇركياعا، كورەياعا، قىرعىزستانعا اپاردىم.  سونىمەن بىرگە، ەلىمىزدىڭ بارلىق جەرىن ارالاتتىم. بۇل كەرەك نارسە بولاتىن. ويتكەنى، ارتىستەردىڭ كوكجيەگى كەڭەيەدى. ءارى قازاق ونەرىن ەل-جۇرتقا تانىستىرۋ بولاتىن.

– كەيبىر اعالارىمىز شەنەۋنىك بولعاندا جازۋدى سايابىرسىتادى. كەيدە شىعارماشىلىق بوس كەزدە عانا اينالىساتىن ەرمەگىمىز سياقتانادى. بۇل ادەبيەتكە ادالدىق سانالمايتىن سياقتى. ال ءسىز ءۇشىن شىعارماشىلىق ءبىرىنشى كەزەكتى مە؟

– ءبىرىنشى كەزەكتە.

– بۇگىن، مىسالى، مينيسترلىكتىڭ پورتفەلىن ۇسىنار بولسا…

– جوق، بارمايمىن. نەگە دەسەڭىز، مەنەن دە جاقسى مينيستر بولاتىن، مەنەن دە دارىندى، مەنەن دە ۇلكەن قۇلشىنىسپەن قىزمەت ەتە الاتىن ادام تابىلادى. بىراق مەن تۇسىرەتىن كينولاردى ول مينيسترلەر تۇسىرە المايدى. ارينە، مەنىڭ الدىمدا تۇرعان ءبىرىنشى ماسەلە – ول تەك قانا شىعارماشىلىق. مەن وسى جۇمىستىڭ ۇستىندە وتىرىپ، ءوزىمنىڭ ستسەناريلەرىمدى جازىپ وتىرمىن. وسى جۇمىس ۇستىندە وتىرىپ، بولاشاق قويىلاتىن سپەكتاكلدەرىمنىڭ قالاي بولارىن ويلاستىرىپ وتىرمىن. مەن تەك قانا شىعارماشىلىقپەن اينالىسقاندا عانا ءومىر سۇرەمىن. ويتكەنى، شىعارماشىلىق ەلدىڭ رۋحانياتىنا، ەلدىڭ كوڭىلىنە، ەلدىڭ ومىرىنە ارنالعان دۇنيە. قۇدايدىڭ كەز كەلگەن ادامعا تالانت بەرمەيتىنى انىق بولسا، كەز كەلگەن قابىلەت يەسى بويىنداعىنى سارقىپ، ەلىنە جۇمساۋعا مىندەتتى. ولاردىڭ ميسسياسى دا سونداي.

– استانانىڭ تەاترىنا كوركەمدىك جەتەكشى بولىپ كەلگەنىڭىزگە كوپ بولعان جوق. ەڭ ۇلكەن ماقساتىڭىز قانداي؟

– ماقساتىم ەمەس، ارمانىم شىعار: وسى جەردەن قازاق تەاترىنا جاڭا عيماراتتىڭ ىرگەتاسى قالانسا، سول تەاتردا العاشقىلاردىڭ ءبىرى بولىپ سپەكتاكل قويسام دەيمىن. ودان كەيىن وسى تەاتردى قازاقستانداعى عانا ەمەس، ەۋرازيالىق كەڭىستىكتەگى ەڭ الدىڭعى تەاترعا اينالدىرسام دەيمىن.

تۇپنۇقسقاداعى تاقىرىپ: «باققان مالىم دا، ەككەن ەگىنىم دە، كاسىبىم دە، ءناسىبىم دە – ونەر»

 اڭگىمەلەسكەن: ءنازيرا بايىربەك

«استانا اقشامى» №132 (3189). 20 قاراشا. 2014 جىل