ءابىش كەكىلباەۆ. ءتىل جانە تاۋەلسىزدىك (جالعاسى)

الىمجەتتىك پەن ادىلەت

افريكا جاعالاۋلارىنا ەۋروپا تەڭىزشىلەرىنىڭ كوزى ورتا عاسىرلاردا ءتۇسىپتى. يندياعا جاڭا جول ىزدەگەندەر "قارا قۇرلىقتى" اينالىپ ءوتىپ بارۋعا تىرىسىپتى. سونداي ساپارلارىندا توقتايتىن ايماقتارىنا مىقتى بەكىنىستەر ورناتىپ تا كوردى. ونىڭ ۇستىنە، جاڭا دۇنيەنىڭ اشىلۋى قۇل ساۋدالايتىنداردى دا سولاي قاراي اعىلتتى. بىراق، بۇنىڭ بارىنەن سەسكەنە قويعان افريكالىقتار بولعان جوق. باسقا قۇرلىقتان كەلگەن بەيتانىس جولاۋشىلارعا سۇراعاندارىن تاۋىپ بەرىپ، وزدەرىنە ءزارۋ بۇيىمدارعا قارىق بولعاندارىنا ءماز-ءمايرام بولىپ ءجۇردى. ونىڭ ۇستىنە الىس ەلدەرمەن قارىم-قاتىناس ءوزدى-ءوزدى قىرقىسىپ قىرعيقاباق وتىرعان جەرگىلىكتى بيلەۋشىلەردىڭ بەدەلىن جۇرت الدىندا كوتەرىپ تاستايتىنداي كورىندى. ويتكەنى، ولار وزدەرىنە تونەتىن قاۋىپتى وزگە قۇرلىقتان ەمەس، وزدەرىندەي كورشى تايپالاردان كۇتتى. قايتا الىستاعى بەيتانىس ەلدەرمەن دە قارىم-قاتىناستارى بارلىعىن ماقتانىش تۇتتى. سول ارقىلى ءوز باسەكەلەستەرىنە قىر كورسەتىپ قالعىلارى كەلدى.
الايدا، مۇنداي اشىق اۋىزدىقتىڭ اقىرى ورعا جىقپاي قويمادى. شەتەلدىكتەر افريكانى قاي قۇرلىقتان دا تەزىرەك باسىپ الدى. وعان مىناۋ دالەل بولا الادى: 1880 جىلى افريكا اۋماعىنىڭ 80 پايىزىن جەرگىلىكتى بيلەۋشىلەر باسقارىپ وتىردى. ولاردىڭ بىرەۋلەرى پاتشا، بىرەۋلەرى تايپا باسشىسى، ال بىرەۋلەرى قاراپايىم عانا رۋباسى دەپ اتالدى. 1914 جىلى ەفيوپيا مەن ليبەريادان باسقالارى ەۋروپا وتارشىلارىنىڭ قول استىنا ءوتتى. ەسكەرەتىن ءبىر نارسە: بۇعان افريكا باسشىلارى تۇگەل دەرلىك جان-تاندەرىمەن قارسى شىقتى. ءوز ەگەمەندىكتەرى مەن تاۋەلسىزدىكتەرىن تەزدەتىپ قايتارىپ الۋ جولىندا، نەدەن دە بولسا، تايىنبايتىندارىنا قاتتى سەندى.
1883 جىلى فرانتسۋزدار قازىرگى سەنەگالدىڭ جەرىندە تەمىر جول سالعىلارى كەلدى. رۇقسات سۇراي بارعاندا، ولارعا سۇلتان كايورا لات ديور: "بۇل جولدىڭ قۇرىلىسىنا كوزىمنىڭ تىرىسىندە قولىمنان كەلەتىننىڭ ءبارىن ىستەپ، قارسىلاسىپ باعاتىنىما ەش كۇماندانباۋىڭىزعا بولادى. ەگەر مەن جوق بولسام، ءمىنىپ جۇرگەن اتىم ماكلاۆ تا ءۇزىلدى-كەسىلدى "جوق" دەپ كىسىنەپ، باسىن شايقايدى", - دەپ جاۋاپ بەرەدى.
قازىرگى تانزانيانىڭ سول كەزدەگى كورولى ماچەمبا نەمىستەردىڭ اسكەري باسشىسى گەرمان فون ۆيسسەرمانعا: "اڭگىمەڭىزدى ىنتى-شىنتىممەن تىڭدادىم، بىراق مەنىڭ ەش تۇسىنبەگەنىم - مەن نەگە سىزگە باعىنۋعا ءتيىستىمىن... ءسىز ءوز جەرىڭىزدە، مەن ءوز ەلىمدە بيلىكشىمىز. بىراق، مەن سىزگە باعىن دەپ تالاپ قويا المايمىن عوي. ويتكەنى، ءسىز ازات ادامسىز... مەن دە ازات اداممىن.
ال ماعان كۇش كورسەتكىڭىز كەلسە، مەنى باسىپ الىپ كورىڭىز", - دەيدى. ويلانىپ كورىڭىزشى، بۇل ەكى ماجىلىستەستىڭ قايسىسىن "تاعى تايپانىڭ" كوسەمى، قايسىسىن ء"بىر ۇلت - ءبىر مەملەكەت" دەيتىن قيسىندى الدىمەن شىعارعان ليبەرال ي.گ.گاردەردىڭ وتانداسى دەۋگە بولادى؟
موزامبيك كوسەمى ماكومبە حانگا 1895 جىلى وزىنە كەلگەن ەلشىنى: "مەنىڭ ەلىم دە وزگەرىستەرگە ىڭكار... مەن دە ءبىزدىڭ ەلدە جاقسى جولدار مەن تەمىر جولدار بولعانىن جاقسى كورەمىن. بىراق، بابالارىم قانداي بولسا، مەن دە سونداي ماكومبە بولىپ قالعىم كەلەدى", - دەيدى.
ولاي دەيتىنى: 1880 جىلى پلانەتاداعى 952 ميلليون ادامنىڭ 630 ميلليونى (62,2%) ازيادا، 200 ميلليونى (21%) ەۋروپادا، 90 ميلليونى (9,4%) افريكادا، 30 ميلليونى (3,2%) امەريكادا، 2 ميلليونى (0,2%) اۆستراليا مەن وكەانيادا قونىستاناتىن. جەر بەتىندەگى حالىقتىڭ 3 پايىزى عانا قالالاردا تۇراتىن. دامۋ دەڭگەيلەرى دە ءبىر-بىرىنەن اتشاپتىرىم الشاق ەدى. اۆستراليا مەن وكەانيادا تاس ءداۋىرى ءالى تۇياق سەرپە قويعان جوق ەدى. افريكا ەلدەرىنىڭ كەيبىرى تاس داۋىرىندە، كەيبىرى دايىن ىرزىق ايىرۋدان وندىرمەلى شارۋاشىلىققا ەندى قادام باسىپ، كەيبىرى وركەنيەتتىڭ ارقيلى دەڭگەيىندە ءجۇر ەدى. سولتۇستىك امەريكادا پلانتاتورلىق پەن ەرتە كاپيتاليزم، ال وڭتۇستىك امەريكادا پلانتاتورلىق قۇلدىق پەن فەودالدىق باسىبايلىلىق قاتار داۋىرلەپ تۇرعان-دى. ازيادا تاس داۋىرىنەن ەرتە كاپيتاليزمگە دەيىنگى بارلىق ءۇردىستىڭ ءبارى دە تابىلاتىن. مۇنداي جاعدايدا ونەركاسىپ توڭكەرىسىن جۇزەگە اسىرعان ەۋروپا ەشكىمنىڭ دە ءاي-شايىنە قارامايتىنداي كۇيدە ەدى.
سوندىقتان دا، ولار 1880 جىلى الەمدەگى ونەركاسىپتىك توڭكەرىستىڭ جەمىسىن جەپ، جاعالاۋلارمەن شەكتەلەتىن بۋمەن جۇرەتىن كەمەلەرمەن قوسا، بۇرىن يەن جاتقان جاڭا قۇرلىقتاردىڭ ىشتەرىنە دەندەپ كىرەتىن تەمىر جولدار سالىپ، تەلەگراف ورناتتى. بىراق ونى بوداندارىنىڭ قامىن ويلاپ ەمەس، جات ايماقتاعى ءوز وتانداستارىنىڭ جاعدايىن جاساۋ ءۇشىن ىستەدى. ۇيرەنشىكتى ساۋدانى مىسە تۇتپاي، باسقا ەلدەردەگى ساياسي بيلىكتى دە ءوز قولدارىنا الىپ الۋعا سۇعىنا كىرىستى. ال بۇل ساياسات تىلىندە يمپەرياليزم دەپ اتالدى. ءوز اۋماعىڭىزدان تىسقارى اۋماققا دا ءوز بيلىگىڭىزدى جۇرگىزۋ دەگەن ءسوز. مۇنداي جاعدايدا افريكالىقتاردىڭ الگى جاۋاپتارى ولارعا شەكسپيردىڭ ءالى كوپ نارسەگە تۇسىنە قويماعان كاليبانىنىڭ قيقاڭداعانىنداي جەلباستىق كورىنۋى ابدەن مۇمكىن ەدى. شىنىندا، ەۋروپالىقتارعا افريكالىقتاردىڭ الگىندەي قيقارلىقتارى - ناعىز ىزدەگەنگە سۇراعان ەدى.
مۇنداي قولايسىزدىققا بولاشاقتا دا جولىقپاۋ ءۇشىن ونسىز دا ءوزارا ىرىلداسىپ وتىرعان جەرگىلىكتى بيلىكشىلەردى ءبىر-بىرىمەن ودان ءارى اتىستىرىپ-شابىستىرىپ، شەكارالارىن قايتا بەلگىلەپ، اۋماقتارىن يۋ-قيۋ شاتىستىرىپ، حالىقتارىن قويىرتپاق قىلىپ ارالاستىرىپ جىبەردى. ويتكەنى، ول كەزدە افريكا مەملەكەتتەرىنىڭ كوپشىلىگى جاڭا-جاڭا قالىپتاسىپ جاتقان ەدى. ويدا جوقتا اسا قۋاتتى بوگدە مەملەكەتتەردىڭ باسا-كوكتەپ كىرىپ كەلۋى ول ۇدەرىستەردى داعدارتىپ تاستادى. ونىمەن دە قويماي، باسقىنشىلار كوپ ۇزاماي جاڭا باستالىپ جاتقان وزگەرىستەردىڭ تىزگىنىن ءوز قولدارىنا الىپ الدى. بۇرىن جيناقى وتىرعان، ءبىر تىلدە سويلەگەن تايپالاردى قىرىق ءبولىپ، الدەنەشە تىلدە سويلەتىپ، قايتادان ۇجىمداستىرىلعان ءار تەكتى جاڭا تايپانىڭ ادامدارى ءبىرىن-ءبىرى تۇسىنبەي قارالاي پۇشايمان بولادى. ءسويتىپ، ولار كومەكتى ءبىر-بىرىنەن ىزدەمەي، وتارشىلداردىڭ وزدەرىنە جۇگىنۋگە ءماجبۇر ەتىلدى.
سولاي قۇرالعان تايپالىق مەملەكەتتەر ءار باسقىنشى ەلدىڭ قاراۋىنا تاراتىلىپ، بۇرىن دا بولماعان جالپى افريكالىق بىرلىك ودان ارمەن جوعالىپ كەتتى. ءسويتىپ، بۇعان دەيىن جۇرگىزىلىپ كەلگەن جەرگىلىكتى ەتنوستىق، لينگۆيستيكالىق، ساياسي ۇجىمداسۋدىڭ ناتيجەلەرى ءبىر كۇندە كوككە ۇشتى. ءار تايپانىڭ تاريحي تۇتاستىعى تۇگىلى بۇكىل افريكانىڭ تاريحي قالىپتاسقان كەلبەتى اياق استىنان قايتادان الا-قۇلالانىپ شىعا كەلدى. وڭتۇستىك امەريكانى جاپپاي بۋدانداستىرىپ، سولتۇستىك امەريكانى جاپپاي رەزەرۆاتسيالاپ جاڭالىق اشقان ەۋروپالىق وتارشىلدىق افريكادا تايپالاردى قالاعاندارىنشا حانتالاپايعا سالىپ، يۋ-قيۋ بىتىستىرىپ، تاعى ءبىر تاپقىرلىق تانىتتى.
بۇل ادىستەردىڭ تۇرلەرى الۋان-الۋان بولعانىمەن، كوزدەگەن ماقساتى ءبىر ەدى. وزدەرىنىڭ تاريحي قالىپتاسقان ەتنوستىق تۇتاستىعىنان ايىرىپ، ءبىرىن-بىرىنە جاتسىندىرىپ، ايدالادان كەلگەن باسقىنشىلارعا ءوز ەرىكتەرىمەن بويۇسىنتىپ، تەزدەتىپ ءوزدى-وزدەرىن جاتباۋىر قىلىپ، ءوزارا جاۋىقتىرتىپ جىبەرۋ ەدى. مۇنداي الاۋىز ەلدەردەگى احۋالدى كوز جازباي قاداعالاپ، ءمىز باقتىرماي باعىندىرىپ، ءوز ۋىسىنان شىعارماي ۇستاپ وتىرۋ قيىن ەمەس ەدى.
اققاپتال ەۋروپا بۇل ماقساتىنان ازيانى جاۋلاپ العاندا دا اينىعان جوق. بىراق، ازيا مەملەكەتتەرىنىڭ كوپشىلىگى ەۋروپا مەملەكەتتەرىنەن بۇرىن پايدا بولعان ەدى. سوندىقتان وندا الگىندەي الا بۇلىك ساياساتىن وڭتۇستىك امەريكا مەن افريكاداعىداي باسقا-كوزگە قاراماي، توپەلەپ، اشىق ىستەمەي، كولەگەيلەپ، كولكەشتەپ ىستەۋگە تۋرا كەلدى.
ويتكەنى، ۇلى گەوگرافيالىق جاڭالىقتار داۋىرىنە دەيىن باتىس-شىعىس قاتىناستارىنا باتىستان گورى شىعىس كوبىرەك ءمان بەرىپ ەدى. ارابتار يبەريا تۇبەگىنە دەيىن، پارسىلار جەرورتا تەڭىزى اۋماعىنا ىقپال ەتە الدى. قىتاي تەڭىزشىسى چجان حە مين اۋلەتى (1368-1644) بيلەگەن داۋىردە ون جىلداپ مۇحيت شارلاپ پەرسياعا، ارابياعا، افريكانىڭ شىعىس جاعالاۋلارىنا بارىپ قايتىپتى. (ەنتسيكلوپەديا نوۆوگو كيتايا. م.، 1989, 49-بەت). ەجەلگى قىتاي تەڭىزشىلەرى امەريكا جاعالاۋلارىن دا كورىپتى دەيتىن دەرەك بار. بىراق، مۇنىڭ ءبارى بىرەۋ ءبىلىپ، بىرەۋ بىلمەيتىن ەپيزودتار ەدى. پلانەتانى تۇتاس ءبىر دەنە رەتىندە قاراستىرۋعا تەك اتالمىش كەزەڭدە عانا مۇمكىندىك تۋعان ءتۇرى بار. ح.كولۋمب پەن ف.ماگەللان باستاپ بەرگەن جەر شارىن شىر اينالا ءجۇزۋدى دج.كۋك، ج.ف.لاپەرۋزدەر جالعاستىردى. ەۋروپالىقتار امەريكانى اشىپ، سولتۇستىك افريكا مەن تاياۋ شىعىسقا اياق باسقان سوڭ قىتايعا، جاپونياعا، كورەياعا جەتىپ الۋعا ۇمتىلدى.
بىراق، ازيانى وتارلاۋ امەريكا مەن افريكانى وتارلاۋدان گورى الدەقايدا ۇزاققا سوزىلدى. ونىڭ ءار بولىگىنە ءارتۇرلى ءتاسىل قولدانىلدى. ماسەلەن، رەسەي ەدىل بويى مەن ورال تاۋلارى حالىقتارىن شىعىس فەودالدارىنىڭ الاۋىزدىعىن پايدالانىپ، ولاردى ءبىر-بىرىنە ايداپ سالىپ، بىرەۋىن جاقتاعان بولىپ، قارۋلى كۇشپەن باسىپ كىرىپ، مويىنۇسىندىردى. ال ورالدىڭ شىعىسىنداعى حالىقتاردى اۋەلى ديپلوماتيالىق ايلاكەرلىكپەن يلىكتىرۋگە كۇش سالىندى. ەكى مەنتاليتەتتىڭ ايىرماشىلىقتارىن پايدالانا وتىرىپ، تەرمينولوگيالىق جاڭساقتىقتار تۋعىزىلدى. شىعىستانۋشى ن.ي.ۆەسەلوۆسكيدىڭ ايتۋىنشا، ازيا حالىقتارىندا الەۋەتتى امىرشىلەرگە ءوز ەركىمەن مويىنۇسىنىپ بارىپ، تارتۋ-تارالعى الاتىن ادەت بار ەدى. ول - شىندىعىنا كەلگەندە، كوڭىلدىڭ دۇرىستىعىن بىلدىرۋدەن باسقا پالەندەي مىندەتتەمە جۇكتەمەيتىن. اسىپ كەتسە، وداقتاستىق مەزىرەت جاسالاتىن. كوبىنە-كوپ وتىرىقشى قىتاي كوشپەندى كورشىلەرىمەن وسىنداي ديپلوماتيالىق الىس-بەرىستىڭ ارقاسىندا ىرگەسىن تىنىش ۇستاۋدى ادەتكە اينالدىردى. سوعان داندەگەن كەيبىر حالىقتار باتىس كورشىلەرىمەن قارىم-قاتىناستا دا الگىندەي ۇردىسكە جۇگىندى. ال ەۋروپالىقتار وندايدان اتىمەن بەيحابار ەدى. ولاردىڭ تۇسىنىگىنشە، بوداندىق - باعىنىشتىلىق، مويىنۇسىنۋشىلىق ەدى. سوندىقتان ولار ونداي ىڭعاي بايقاتقانداردى دەرەۋ وزدەرىنە جۇگىندىرىپ، كىرىپتار ەتۋگە تىرىستى. ("جۋرنال نارودنوگو پروسۆەششەنيا". 1884 گ. ءسسحححىىى، وتد.2. 138, 255-256-بەتتەر). رەسەيگە وسىنداي ىڭعايدى الدىمەن بايقاتقان ءسىبىر حاندىعى بولدى. ونىڭ نەگە ۇرىندىراتىنىن كەيىن اڭعارىپ، ىرگەسىندەگى ورال تاۋلارىنا كەلىپ، ءوندىرىس اشا باستاعان ستروگانوۆتارعا ۇرىنعان كوشىم حاندى پاتشا وكىمەتى تۇراقتى اسكەردى ەمەس، اۋەلى كاۆكازبەن ەكى اراداعى دالالاردى ءوز ەرىكتەرىمەن جاۋلاپ الىپ، ءوز بەتتەرىمەن شارۋاشىلىق قۇرىپ داندەگەن، كرەپوستنويلىققا مويىنۇسىنباي، الاماندىقپەن كۇن كورگەن قازاقتاردى پايدالانىپ اۋىزدىقتادى.
ءسىبىر حاندىعىن جاۋلاۋداعى جاقسى كوزگە تۇسكەن قارۋلى شارۋالاردىڭ ءوز ەركىمەن شىعىسقا قاراي اۋا كوشۋىن پاتشا وكىمەتى ودان ءارى قاۋزاي ءتۇستى. ءسىبىر حالىقتارى وسى ادىسپەن باعىندىرىلدى. ەرماك جورىعىنان كەيىن كازاكتار اينالاسى 55 جىلدىڭ ىشىندە وحوت تەڭىزىنە جەتتى. ورىس بوداندىعىنا كونگىسى كەلمەگەن نەنەتس-يۋراكتار، چۋكچالار مەن كورياكتار بولدى. ءسىبىر تاريحشىسى ميللەر مۇنى ولاردىڭ "جابايىلىعىنان" كورىپ، بايكال ماڭى حالىقتارىن جاۋلاپ الۋعا كومەكتەسىپ، ەكى جارىم عاسىر بويىنا بۇل ايماقتا ۇستەمدىك جۇرگىزگەن گانتيمۋروۆتار اۋلەتىن ماقتايدى. امۋر بويى حالىقتارىن باعىندىرۋدا ۆ.د.پوياركوۆ (1645-1646), ە.پ.حاباروۆ (1649-1653) باسقارعان قارۋلى توپتار ادام كورمەگەن قاتىگەزدىكتەرگە بارعاندىعى سونشا، ءسىبىر اكىمشىلىگى ولارعا بۇل ايماقتارعا قايتا كەلۋگە تىيىم سالۋعا ءماجبۇر بولدى ("ۆوپروسى يستوري" №2, 2001, 159-بەت). تاريحشى م.ك.ليۋباۆسكيدىڭ پايىمداۋىنشا، ورىستاردىڭ XVII-XX عاسىرلارداعى ءوز ەرىكتەرىمەن شىعىسقا جىلجۋى قوساقتاس ەكى باعىتتا ورىستەگەن سىڭايلى. شىعىس ەۋروپا جازىعىنىڭ سولتۇستىك بولىگىنەن شىققاندار، نەگىزىنەن، تەرىسكەي ءسىبىر جازيرالارىنا، ال وڭتۇستىك بولىگىنەن شىققاندار كۇنگەي ءسىبىر مەن قيىر شىعىسقا جەتىپ قونىس تەۋىپتى ("ۆوپروسى يستوري" №3, 1998 گ.، 166-بەت). بۇل ەكى ايماق بۇرىن تەرىمشىلىكپەن شۇعىلدانعان تەرىسكەي سلاۆياندارى مەن ەگىنشىلىكپەن اينالىسقان كۇنگەي سلاۆياندارىنا جاڭا مەكەندەرىندە اتاكاسىپتەرىمەن شۇعىلدانۋعا اسا ىڭعايلى ەدى. ونىڭ ۇستىنە، وزدەرى دە ۇزاق ۋاقىتقا دەيىن ءماجۋسي بولعان ورىستارعا ءالى سول ۇردىستە جۇرگەن ءسىبىر حالىقتارىن ءوز دابىنە، ءوز دىنىنە كىرگىزۋ ونشا قيىنعا تۇسپەدى.
ال ازيانىڭ ءشول جانە شولەيت ايماقتارىنا ورىس شارۋالارى ءويتىپ جان ۇشىرا قويمادى. وعان تاۋەكەل حاننىڭ ەلشىلىكتەرى دالەل بولا الادى. ورتا ازيا حاندىقتارى مەن قالماقتارعا قارسى كۇرەستە ورىستان قارۋ الۋدى كوزدەگەن حان پاتشا اماناتىندا وتىرعان تۋىسقانى ورازمۇحامەدتى بوساتۋدى سىلتاۋراتىپ، قۇلمۇحانبەت دەگەن ەلشىسىن 1594 جىلى ماسكەۋگە جۇمساپ، "رەسەي پروتەكتسياسىن" سۇرايدى. 1559 جىلى پاتشا قۇلمۇحانبەتكە ەرتىپ، ۆەليامين ستەپانوۆ دەگەن ەلشىسىن جىبەرىپ، ۇلىتاۋدا وتىرعان تاۋەكەل حانعا ارنايى گراموتا تاپسىرادى. تاۋەكەل ءىنىسى ورازمۇحامەدتىڭ ورنىنا ءبىر ۇلىن، ۆ.ستەپانوۆقا ەرتىپ، قۇلمۇحانبەتتى تاعى دا ماسكەۋگە اتتاندىرادى (ۆ.ۆ.ۆاسين. روسسيا ي كازاحسكيە حانستۆا ۆ ءXVى-XVIII ۆ.ۆ.، 1971 گ.، 94-بەت). وسىلاي قىزۋ باستالعان ديپلوماتيالىق بايلانىستىڭ كوپ ۇزاماي ءىزى سۋىپ قالادى. اراعا 128 جىل سالىپ، سول بايلانىستاردى تىرىلتپەك بولعان تاۋكە حاننىڭ الدەنەشە رەت جىبەرگەن ەلشىلىگى دە ەش ناتيجە بەرمەدى. وعان ىلەسە قايىپ پەن ابىلقايىردىڭ بىرنەشە ەلشىلىكتەرى دە قۇر قول قايتتى. تەك ابىلقايىردىڭ 1731 جىلعى ەلشىلىگى رەسەي ءۇشىن ناعىز ىزدەگەنگە سۇراعان بولدى. بۇل جولى قازاقتار ءبىر كەزدەگى ءسىبىر حاندىعىنىڭ كەبىن كيدى. ويتكەنى، بۇل جولى رەسەي اتتارى جەر جارا باستاعان جاركەنت پەن حيۋا التىنىنا جەتەر امال ىزدەپ، الاقاندارى قىشىپ وتىر ەدى. ونىڭ ۇستىنە، ەۋروپا ەكونوميكاسىن بيلەپ العان كاپيتاليزم ءوز ەن-تاڭباسىن رەسەي ەكونوميكاسىنا دا سالا باستاعان-دى.

كاپيتاليزمگە اياق باسقان رەسەي دە وزگە ەۋروپالىقتار سياقتى شىعىس بازارى مەن شىعىس رەسۋرستارىنا قول سوزباي تۇرا المادى. ەندى حالىقتىق ميگراتسيالاردىڭ بەتپەردەسىن جامىلعان قارۋلى رەيدتەردەن تىيىلىپ، اشىق ەكسپانسياعا جۇگىنە باستادى. ويتكەنى، شىعىسقا قاراي ارانىن اشقان جالعىز رەسەي ەمەس ەدى. پاتشا وكىمەتى شىعىس جورىقتارىنا وتكەندەگى وكىنىشتەرىن جەلەۋ ەتتى. سىبىردەگى ەرماكتىڭ "ەرلىگىن" ورتا ازيا حاندىقتارىنا دا ىستەۋگە قۇمارتقاندار از بولماعان-دى. 1603 جىلدىڭ كوكتەمىندە 17 حيۋالىق كوپەس رەسەيگە ساپارعا شىعادى. جولدا جايىق كازاكتارىنا تاپ بولىپ، قىرىلىپ قالادى. ءتىرى قالعان ەكەۋدىڭ بىرەۋى ۇرگەنىشتىڭ، قازىر قورعانىسسىز تۇرعانىن، حان مەن اسكەر باسقا تاراپتا جورىقتا جۇرگەنىن ايتىپ قويادى. سونى ەستىگەن نەچاي دەگەن اتامان 500 كىسى قولمەن ۇرگەنىشكە باسىپ كىرەدى. مىڭداعان ادامداردى قىرىپ، ءبىر مىڭ قىز بەن جىگىتتى تۇتقىن قىلىپ ايداپ، اربا-اربا ولجا ارتىپ، كەرى قايتادى. اراب-مۇحامەد حان ۇرگەنىشكە ورالسا، الگى ويراننىڭ ءىزىن كورىپ، سوڭدارىنان قۋىپ جەتىپ، كازاكتاردى قورشاپ الىپ، قىرىپ تاستايدى. تەك تورتەۋى عانا جايىق بويىنا امان بارىپ، الگى حاباردى جەتكىزەدى. 1620-1625 جىلدارى 300 كازاكپەن حيۋاعا اتتانعان اتامان شاماي دا وسىنداي كەپكە جولىعادى. اداسىپ كەتىپ، ارال تەڭىزىندەگى قۇلاندى تۇبەگىنە تاپ بولادى. اشتىقتان ءبىرىن-ءبىرى جەي باستايدى. ءتىرى قالعاندارى حيۋا قولىنا تۇتقىنعا تۇسەدى. اسىرەسە، 1717 جىلعى بەكوۆيچ-چەركاسسكي ەكسپەديتسياسىنىڭ قىرىلۋى پاتشالىق رەسەيدىڭ ەسىنەن كەتپەيدى. ونىڭ ۇستىنە، ولار كوپتەن اڭساپ كەلە جاتقان ءۇندىستان التىنىنا انگليا بۇرىن قول سوزىپ قويدى. بۇل رەسەيدىڭ حيۋاعا جورىعىن جەدەلدەتتى. ونى اقتاۋ ءۇشىن الگىلەردىڭ ءبارى سىلتاۋ ەتىلدى. اتىراۋ تەڭىزىندە بالىقشىلارىمىزدى ۇرلاپ، حيۋاعا ساتتى، كەرۋەندەرىمىزدى توناپ، ساياحاتشىلارىمىزدى تۇتقىن ەتتى دەپ، پالەنىڭ ءبارىن حيۋا اسكەرىنىڭ دەنىن قۇراعان تۇركىمەن رۋلارىنا جاپتى. گەنەرال-گۋبەرناتور ك.پ.كاۋفمان 1873 جىلى 10 شىلدەدە ءجاۋمىت تۇركىمەندەردى قىرىپ-تالاۋعا بۇيرىق بەردى. 1879 جىلى پولكوۆنيك گرودەكوۆ باس شتابتىڭ الدىنا تەكە تۇركىمەندەردى دە جاپپاي قىرىپ-تالاۋ جونىندە ماسەلە قويدى. "تۇركىمەندەر - جەر بەتىندەگى قارا تاڭبا، ولاردىڭ جەر باسىپ جۇرۋىنە ءتوزۋ - ادامزاتقا ۇيات. ەگەر نەگر ساتۋشىلىق بارلىق ۇلتتار ءۇشىن زاڭعا جاتپايدى دەپ تابىلسا، تۇركىمەندەر دە تاپ سونداي جاعدايدا بولۋى كەرەك", - دەپ بايبالام سالدى گرودەكوۆ.
سويتە تۇرا، رەسەي الگى قىلىقتارىن حالىقتارعا ازاتتىق اپەرۋشىلىك، ونەر-ءبىلىم اكەلۋشىلىك رەتىندە سيپاتتادى. وزدەرىن وركەنيەت دۇنيەسىن قۇتقارۋشىلار رەتىندە ماراپاتتادى. بۇل رەتتە، اسىرەسە، سول كەزدەگى كانتسلەر كنياز گورچاكوۆ ەرەكشە كوزگە ءتۇستى. ول ۇلى دەرجاۆالاردىڭ بارىنە نوتا جولداپ، "تۇركىستان دەپ اتالاتىن جابايى ەلگە وركەنيەت ءسىڭىرىپ", "كەرۋەن توناۋدان گورى ساۋدا جاساۋدىڭ ءتيىمدى ەكەنىن ۇيرەتۋگە" ءسوز بەردى ("پروشلوە كازاحستانا", الما-اتا-موسكۆا، 1936 گ. 114-117-بەتتەر). ال انگليا ءوزىنىڭ كۇنگەي ازياداعى ساياساتىن يسلامدى ورىس شاپقىنشىلىعىنان قورعايتىن اراشاشىلدىق رەتىندە سۋرەتتەپ باقتى. اۋەلى ەجەلدەن بەرگى ەلارالىق ساۋدانى ورىستەتۋ ماقساتىنداعى وست-ينديا كومپانياسىن ءۇندى مۇحيتىنىڭ جاعاسىنا اكەپ ورناتىپ، بىرتىندەپ ونىڭ ىقپالىن سولتۇستىككە قاراي جايا ءتۇستى. ولار اۋەلى جەرگىلىكتى بيلىكشىلەر - سۇلتان، ءامىر، ناۋاپ، مەحتار، ساردارلارعا قارىز بەرىپ، اۋلارىنا ءتۇسىردى. سوسىن ءۇندىستان اۋماعىن اننەكسيالاي باستادى. 1858 جىلى وست-ينديا كومپانياسى تاراتىلىپ، ءۇندىستان بريتان يمپەرياسىنىڭ قۇرامداس بولىگىنە اينالدى. كوبىنە-كوپ كوللابوراتسيونيست كۇشتەرگە يەك ارتىلدى. جەرگىلىكتى بايىرعى اريستوكراتيانىڭ اۋىزىن الىپ، جاڭا يمپەريالىق بيۋروكراتياعا ءسىڭىستىردى. ولارعا ءوز داستۇرلەرىن تەزدەتىپ ۇمىتاتىنداي قىلىپ، اقپا-توكپە ارتىقشىلىقتارى بار ەۋروپالىق ستاتۋستار بەرىلدى. جەرگىلىكتى كنيازدار مەن براحمانداردىڭ بالالارى ءۇشىن اعىلشىنشا كوللەدجدەر اشىلدى. ونى بىتىرگەندەر وكسفورد، كەمبريدج، ت.ب. ۋنيۆەرسيتتەرگە وقۋعا جىبەرىلدى. وتارشىلدىق اكىمشىلىك سولاردان ىرىكتەلدى. اعىلشىندار بۇل ۇدەرىستەرىن اۋعانستان مەن تۇركىستانعا دا تاراتۋعا تىرىستى.
مۇنداي الداپ-ارباۋ ىشكى الاۋىزدىقتان تيتىقتاپ وتىرعان الدىڭعى ازيا ەلدەرىندە تابىستى جۇزەگە اسقانىمەن، ءبىرتۇتاس ارالدىق مەملەكەت بولىپ تابىلاتىن جاپونيادا جۇزەگە اسپاي قويدى. ەلدى ەكى عاسىرداي بيلەگەن سەگۋن توكۋگاۆا اۋلەتى 1639 جىلى جاپون ايلاقتارىنا شەتەل كەمەلەرىن توقتاتپادى. ناگاساكي تەك قىتاي كەمەلەرى مەن گوللاند كەمەلەرى ءۇشىن عانا اشىق بولدى. كاتوليك ميسسيونەرلەرى قۋىلدى. سول ارقىلى فەودالدىق ءۇردىستى ۇزاق ساقتاپ قالۋ كوزدەلدى. الايدا، مۇنداي فەودالدىق دەسپوتياعا قارسىلىق تا از بولمادى. توكۋگاۆا اۋلەتى ۇستەمدىگى تۇسىندا 1500 كوتەرىلىس شىقتى. كەيبىرەۋىنە 200 مىڭنان استام شارۋالار قاتىستى. نارازىلىق قوعامنىڭ قالعان بولىكتەرىندە دە قاۋلاي ءتۇستى. 1854 جىلى جاپونيا ءوز ايلاقتارىن اشۋعا ءماجبۇر بولدى. شەتەلدىك كاپيتال سامۋرايلاردى بۋرجۋازيالاندىرۋعا تىرىستى. سەگۋندار بيلىكتەن قۋىلدى. 15 جاستاعى بالا يمپەراتور مەيدزي 1868 جىلى جاپون بۋرجۋازياسىنىڭ ىقپالىمەن "رەۆوليۋتسيا" جاسادى. ەل كاپيتاليزم جولىنا ءتۇستى. ال الىپ قىتايدى جاۋلاپ الۋ ەۋروپالىق مەملەكەتتەردىڭ قاي-قايسىسىنا دا قيىنعا ءتيدى. ايتسە دە، ول دا تاۋەلسىزدىگىن ساقتاي المادى.
ءسويتىپ، ازيا ەۋروپالىقتار ابدەن داندەگەن اسسيميلياتسيا مەن اككۋلتۋراتسياعا امەريكا مەن افريكاداي بىردەن دەس بەرە قويمادى. وسىدان كەلىپ "باتىس پەن شىعىس" انتينومياسى ۇردىسكە ەندى. رەديارد كيپلينگتىڭ: "باتىستىڭ اتى - باتىس، شىعىستىڭ اتى - شىعىس، ول ەكەۋى ەشقاشان بولا قويماس تۋىس" دەيتىن ايگىلى ءسوزى دە وسى ازيانى وتارلاۋ بارىسىندا تۋدى. بۇل، ءبىر جاعىنان، ازيانى جاۋلاپ الۋدى اقتاۋ بولسا، ەكىنشى جاعىنان، ونىڭ الدىڭعى ەكى ماتەريكتى باعىندىرعانداعىداي ەمەس، تىم ۇزاققا سوزىلىپ كەتكەندىگىنەن اقتالۋ ەدى. قايتكەن كۇندە دە، كۇللى ازيانىڭ دا ەۋروپالىق وتارشىلدىقتىڭ الدىندا تىزە بۇككەنى تاريحي اقيقات ەدى. اككى وتارشىلدىق ازيانى يەمدەنۋ بارىسىندا ارقيلى امال-ايلاعا كوبىرەك جۇگىندى. ماسەلەن، ورىستار وزدەرىمەن تىكەلەي شەكارالاس ايماقتاردا بايىرعىلاردى اككۋلتۋراتسيالاۋدان دا، اسسيميلياتسيالاۋدان دا ەش شىمىرىكپەدى. ال بريتان يەلىگىندەگى ينديا اۋعانستانمەن شەكتەس ايماقتاردى رەزەرۆاتسيالاۋعا باسا ءمان بەردى. بۇل تاراپتاعىلار "جارىم پاتشا" اتانعان ك.پ.كاۋفمان: "پراۆوسلاۆيەلىكتەردى دە، مۇسىلمانداردى دا رەسەيگە بىردەي پايدالى ازاماتتار ەتۋ ساياساتىن جۇرگىزدى. ول ءۇشىن بايىرعىلار قىردا مال باقتى، ىشكى بەتتەن قونىس اۋدارىپ كەلگەندەر قۇنارلى جەرلەردە وتىرىقشىلىقپەن شۇعىلداندى. ول ءۇشىن ولار ءوزارا ارالاسپادى. بىرگە كوشىپ كەلگەندەر جۇپتارىن جازباي بىرگە قونىستاندى. 1868 جىلى سونداي ۆورونەجدەن بىرگە كوشىپ كەلگەن 242 وتباسى ۆەرنىيعا كەپ ورىن تەپتى. كالۋگادان كەلگەندەر ەجەلگى مەرۆتەن ورىن تەپتى. اۋەلى وسىلاي سىزدىقتاپ باستالعان اعىلۋ كەيىن قارقىنداي ءتۇستى. 1896-1916 جىلدارى تەك اقمولا، سەمەي وڭىرلەرىنە قونىستانعان ورىس شارۋالارىنىڭ سانى ميلليوننان اسىپ ءتۇستى (لوگينوۆ گ. روسسيا ۆ سرەدنەي ازي. ت.4, 149-بەت). 1906-1912 جىلدارى ستولىپين رەفورماسى تۇسىندا تۇركىستانعا 438 مىڭ وتباسى كوشىپ كەلدى. ولارعا بايىرعى حالىقتىڭ 17,4 ملن. دەسياتينا جەرى كەسىپ بەرىلدى. 1911 جىلى جەتىسۋدا - 155, سىرداريادا - 108, فەرعانادا - 23, سامارقاندا 13 ورىس پوسەلكەسى بولدى ("ۆوپروسى يستوري". 1/1998. 44-بەت). كەڭەس وكىمەتى ورناعان جىلدارى بۇل ۇدەرىس ودان ارمەن ۇدەي ءتۇستى. تۇرىكبيۋرو مۇشەسى گ.ي.سافاروۆ لەنينگە: "تۇركىستاندا وتارشىلدىقتى قالپىنا كەلتىرۋ قىزۋ قارقىندا ءجۇرىپ جاتىر", - دەپ شاعىندى. ونىڭ ايتۋىنشا، جاڭا قونىس اۋدارۋشىلارعا جەر تارتىپ اپەرۋ سالدارىنان جەتىسۋدا قازاقتاردىڭ ۇشتەن ءبىرى قىرىلدى (بۇل دا سوندا، 45-بەت). بۇدان رەسەي وتارشىلدىعىنىڭ شىن كەلبەتى ايقىن بايقالادى. العاشقىدا ول الداپ-سۋلاۋعا كوپ كۇش سالىپ ەدى.
بۇل بۇرىنعى ىرگەلى ەلدەرگە ۋاقىتشا ىستەلگەن جىمىسقى ساياسات ەدى. ال شاعىن جانە ورتاشا ەلدەردە ونداي ەمەس، كونسەڭ دە كوندىرەتىن، كونبەسەڭ دە كوندىرەتىن لاتىنامەريكالىق جانە افريكالىق تاجىريبەلەر كەڭىنەن پايدالانىلدى. بىراق، اركىم بايقاي بەرمەيتىندەي قىپ، كولەگەيلەپ، جىمىسقىلاپ پايدالانىلدى. ونىڭ كوبىسىن جۋىردا عانا ءوز باستارىنان وتكىزگەن ءبىزدىڭ وتانداستارىمىز ايتپاساق تا جاقسى بىلەدى دەپ سەنەمىز. ءسويتىپ، وتارشىلدىقتىڭ جاڭا ءتۇرى - كاپيتاليستىك يمپەرياليزم داۋرەندەي باستادى.
"ۇلى گەوگرافيالىق جاڭالىقتار" اشۋ تۇسىندا اينالاسى 6-7 ەل كوزگە ءتۇستى، ال كاپيتاليستىك يمپەرياليزمگە XX عاسىر باسىندا سىرتتا وتارلارى بار 15-16 مەملەكەت اتسالىستى. ولار: اۆسترو-ۆەنگريا، بەلگيا، بريتانيا، گەرمانيا، دانيا، يسپانيا، يتاليا، قىتاي، نيدەرلاندى، پورتۋگاليا، رەسەي، اقش، تۇركيا، فرانتسيا، شۆەتسيا جانە جاپونيا. بۇلاردىڭ مەتروپوليالارى جەر شارى اۋماعىنىڭ 20 ميلليون شارشى كيلومەترگە جۋىعىن نەمەسە 15 پايىزىن، حالقىنىڭ 825 ميلليون ادامىن نەمەسە 50 پايىزىن قامتىدى. ال وتارلارى پلانەتا اۋماعىنىڭ 80 ميلليون شارشى كيلومەترىن نەمەسە 60 پايىزىن، حالقىنىڭ 625 ميلليونىن نەمەسە 38 پايىزىن يەمدەندى. XIX عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىندا بۇل ەلدەر باسقالاردى وتارلاعاندارىن مىسە تۇتپاي، ءبىر-بىرىنە كوز الارتا باستادى. اسىرەسە، پلانەتا اۋماعىنىڭ - 33, تۇرعىندارىنىڭ 35 پايىزىن يەمدەنىپ وتىرعان قىتاي، رەسەي، تۇركياعا قاتتى سۇقتاندى.
مۇنداي جاعدايدا بىلايعى حالىقتاردىڭ كۇيى نە بولماق؟
جەر شارىن ويكۋمەنالاۋ بارىسىندا اڭشى، تەرىمشى، مالشى تايپالاردىڭ اراسىندا ىرزىق كوزى بولىپ تابىلاتىن اۋماقتى كوبىرەك يەلەنۋ قۇشتارلىعىن قالىپتاستىرعان ەكسپانسيونيزم كەشەگى "ۇلى گەوگرافيالىق جاڭالىقتار" زامانىنا قانداي مۇلتىكسىز قىزمەت ەتسە، يمپەرياليستىك كاپيتاليزمگە دە سونداي مۇلتىكسىز قىزمەت ەتتى. بۇدان باسقا اۋماقتاردىڭ تابيعي جانە مورالدىق رەسۋرستارى قانداي كەرەك بولسا، ەندى ءوز بۇيىمدارىن وتكىزەتىن بازارلارى مەن ساتىپ الۋشىلارى، رەسۋرستىق بايلىقتارى مەن قارجىلارى سونداي كەرەك بولدى. بۇرىن تابيعي بايلىقتارعا قانداي كوزقاراس بولعانىن جاقسى بىلەمىز. ول يمپەرياليستىك كاپيتاليزم تۇسىندا وزگەردى مە؟ جوق، وزگەرمەدى.
وعان اعىلشىن زاڭگەرى گ.ۆيتوننىڭ "حالىقارالىق قۇقىق نەگىزدەرى" دەگەن 1936 جىلى شىققان كىتابىندا كەلتىرىلگەن مىنا ءبىر دەرەك دالەل بولا الادى. ونىڭ ايتۋىنشا، بۇكىل ەۋروپالىق مەملەكەتتەر X. كولۋمب اشقان جاڭا دۇنيە، باسقا تەڭىزشىلەر اشقان ازيا مەن افريكا اۋماقتارىن يەمدەنۋدىڭ ورتاق قاعيدالارىن قالىپتاستىرعان. ال ول قاعيدالاردىڭ تۇرعىسىنان، اتالمىش ەلدەر اتالمىش اۋماقتاردى، بىرىنشىدەن، العاشقى اشقاندار، ەكىنشىدەن، العاشقى يگەرگەندەر (دۇرىسى: العاش باسىپ العاندار - ءا.ك.), ۇشىنشىدەن، بۇل جەرلەردى ەلۋ جىل بويى بەيبىت تۇردە ۇزدىكسىز بيلەپ كەلە جاتقاندار رەتىندە يەمدەنەتىن بولىپ، وزدەرىنشە، مۇرتتارىن بالتا شاپپايتىنداي قىلىپ، "وركەنيەتشىلدىك تۇرعىسىنان" "جان-جاقتى" زاڭداستىرىلىپتى.
ال بايىرعى تۇرعىنداردىڭ قۇقى الگى جەرلەردى جاڭادان اشقان حريستيان حالىقتارىنىڭ قۇقىقتارىنداي ەمەس، قوسالقى، "ەكىنشى" ماڭىزعا يە بولعاندىقتان، مويىندالمايدى (ازيا ي افريكا، №8-9, 1994, 8-10 بەتتەرىن قاراڭىز - ءا.ك.) وسىدان-اق كورىنىپ تۇرعانداي، بايىرعى تۇرعىندار ادام ساناتىنا جاتقىزىلمايدى. مەملەكەتتەرى مەملەكەت ساناتىنا قوسىلمايدى. حريستيانداردىڭ مۇنداي استامشىلىق كوزقاراسىن XX عاسىرداعى ەكى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس قاتارىنان جەڭىلىس تاپقانعا دەيىن ەشكىم مىزعىتا المادى. بۇگىن دە ادام قۇقىقتارى مەن باس بوستاندىقتارىنىڭ بىردەن ءبىر جوقشىلارى بولىپ سويلەيتىندەردىڭ كەشەگى وتارشىلدىق زامانىنداعى شىن كەيپى - مىنە، وسىنداي ەدى.
بۇل رەتتە جاڭا وتارشىلدىق باعزى ريمدىكتەردىكىنەن دە اسىڭقىراپ ءتۇستى. ولار كەيىنگى كەزەڭدەرىندە وزدەرىنە باعىنعان بارلىق شەتايماق تۇرعىندارىن ريمدىكتەرگە بالاي باستاعان-دى. جاڭا وتارشىلدار وزدەرىنە ۇقسامايتىنداردىڭ بارىنە وزدەرىنەن تومەن دەپ قاراپ، ولاردى وزىندىك ءتول سيپاتتارىنان تۇگەلدەي باس تارتىپ، وزگە بولىپ كورىنۋگە يتەرمەلەپ باقتى. ماسەلەن، لاتىنامەريكالىقتاردىڭ ءبارىن باسقا حالىق وكىلدەرىمەن بۋدانداستىرىپ، اتىمەن باسقا ۇلت قىلىپ جىبەردى. انالارىنىڭ تىلىندە سويلەتپەي، ءبارىنىڭ دە اكەلەرىنىڭ ءتىلى - يسپان تىلىندە سويلەۋىن تالاپ ەتتى. جۇزدەگەن تىلدەر ۇمىتىلىپ، ورنىنا قولدان جاسالعان كرەول ءتىلى پايدالانىلدى. ايتالىق، اقىن نيكولاس گيلەننىڭ ولەڭدەرى سول كرەول تىلىندە جازىلعان. ەگەر جوعارىدا ايتىلعانداي، كونكيستادورلار مۇنداي ساياساتتى لاتىن امەريكاسى حالىقتارىنا اشىقتان اشىق جۇرگىزسە، كەيىنگى وتارشىلدىق ءارتۇرلى امالمەن كولەگەيلەپ، قىمتالاپ جۇرگىزىلدى. ول، اسىرەسە، وتارشىلدار ۇستانعان ءتىل ساياساتىنان انىق بايقالادى.
بۇل ارادا وسى زامانعى ەتنولوگيانىڭ ادامداردىڭ مادەنيەتىن پسيحولوگيالىق بەيىمدەلۋدىڭ (اداپتاتسيانىڭ) باستى قۇرالى دەپ سانايتىنىن ايتا كەتكەن ءجون. ال ءتىل سول مادەنيەت قالىپتاسۋىنىڭ ەڭ باستى العىشارتتارىنىڭ ءبىرى ەكەندىگى بەلگىلى. وتارشىلدىق وتارلاۋشىنى دا، وتارلانۋشىنى دا جاڭا ورتاعا تاپ قىلاتىنى ءسوزسىز. الايدا، وسى زامانعى يمپەريالوگيا بۇل ديحوتوميادا وتارلاۋشىعا باسىم ماڭىز بەرەدى. د.فيلدحاۋزدىڭ: "يمپەريالىق بيلىكتىڭ نەگىزى وتارشىلدىق مەنتاليتەتتىڭ ۇستانىمدارىنا سۇيەنەدى", - دەۋى دە سودان. ال وتارشىلدىق پسيحولوگيانىڭ وتارلانۋشى ورتاعا ءبىرجولاتا بەيىمدەلىپ، تۇگەلىمەن "ەرىپ كەتۋگە" قۇمارتا قويمايتىنى ايتپاسا دا تۇسىنىكتى. سونداي-اق، ولار وتارلانۋشىلاردىڭ دا وتارشىلدار مادەنيەتىمەن ءبىرجولاتا ءسىڭىسىپ كەتكەنىن قالامايدى. ماسەلەن، اعىلشىندار ءوز بوداندارىنىڭ اعىلشىنشا وقىعاندارىنا، اعىلشىن دابىنە كوشكەندەرىنە كەكەسىنمەن كۇلە قارايدى. ولاردىڭ قانداي جاعدايدا دا وزدەرىمەن تەڭ ادام رەتىندە باعالانعاندارىن قالامايدى. الايدا، اعىلشىندارعا ءوز يەلىكتەرىن باسقارۋعا، ونداعى تۇرعىنداردىڭ ماسەلەلەرىمەن شۇعىلدانۋعا تۋرا كەلەتىنىن تۇسىنەدى. بىراق، مۇنىمەن تىكەلەي وزدەرى شۇعىلدانۋعا ارلانادى. سوندىقتان دا ولار بۇل ۇدەرىستەردى اعىلشىنشا وقىعان بۇراتانالاردىڭ كومەگىمەن جۇزەگە اسىرۋعا ءماجبۇر ەكەندىكتەرىن بىلەدى. بىراق، سويتە تۇرا بوداندارىنىڭ وزدەرىن وزدەرى ۇمىتىپ، اتىمەن اعىلشىن بولىپ كەتكەندىگىن ءتىپتى دە قالامايدى. ر.كيپلينگتىڭ "باتىس پەن شىعىستىڭ ءتىل تابىسىپ كەتۋى" مۇمكىندىگىن اتىمەن جوققا شىعاراتىندىعى دا سوندىقتان ەدى.
الايدا، وتارشىلداردىڭ كوپشىلىگى بوداندارىنىڭ ءوز ىقپالدارىنان تىسقارى، وزدەرىمەن وزدەرى بولىپ قالعانىن دا ۇناتپايدى. ءتىلىن، مادەنيەتىن تەزىرەك ۇمىتىپ، وتارلاۋشىلاردىڭ ۇردىسىنە تەزىرەك كوشكەنىن قولاي كورەدى. سوندىقتان دا، اسسيميلياتسيا مەن اككۋلتۋراتسياعا كوبىرەك جۇگىنەدى. ماسەلەن، رەسەي سەناتىنىڭ حاتشىسى ي.كيريللوۆ 1734 جىلعى 1 مامىرداعى يمپەراتريتسا انناعا جولداۋىندا قازاقستاندى ءوز قۇرامىنا كىرگىزۋ ارقىلى بىرتىندەپ يلىكتىرىلەتىن ورتا ازيانى "گيشپاندار مەن پورتۋگالدار" اشقان امەريكاعا تەڭەيدى. سولار سياقتى وراسان زور بايلىققا كەنەلگەلى تۇرعانىن ايتىپ قۋانادى. تەك رەسەيلىكتەردىڭ دە "گيشپاندار مەن پورتۋگالدار" سەكىلدى جاڭا ولكەنى كوپ اسكەر تارتپاي، بەيبىت تۇردە يەمدەنىپ الۋىنا ساتتىلىك تىلەيدى. ول ءۇشىن اتالمىش ولكە حالىقتارىن "گيشپاندار مەن پورتۋگالدار" ادىسىمەن باۋراپ الۋعا كەڭەس بەرەدى ("رۋسسكو-كازاحسكوە وتنوشەنيا ۆ XVI-XVIII ۆەكاح", 1961 گ.، 111-بەت). ونىڭ ويىنشا، بۇراتانا جۇرتتاردى تۇيىقتاپ ءوز ماڭدارىنان شىعارماۋدىڭ جولى - وقۋ-ءبىلىم. بۇل - ءدامىن ءبىر تاتىپ العان سوڭ، قىر-سوڭدارىنان قالدىرمايتىن ءازازىل جەم. كيريللوۆتىڭ ويىنشا، ورىس ەمەس جۇرتتاردىڭ بالالارىن "وزدەرىنىڭ تابيعي ءتىلى" مەن ورىس تىلىندە بىردەي وقىتقان دۇرىس. سوندا ءوز تىلدەرىنىڭ قانشالىقتى جۇتاڭ، ورىس ءتىلىنىڭ قانشالىقتى باي ەكەندىگىن تەزىرەك ۇعادى. ونىڭ بۇل ءوپتيميزمىن اتالمىش ايماقتىڭ العاشقى گەنەرال-گۋبەرناتورى ك.پ.كاۋفمان دا قولدادى. سىرت كوزگە بايىرعى حالىقتاردى ورىستاندىرۋعا قۇمار ەمەس سياقتى كورىنگەنمەن، ولاردىڭ مۇسىلمان دۇنيەسىنىڭ بولىنبەس ءبىر بولىگى بولىپ قالعاندارىن قالامادى. ولاردىڭ جاڭا جاعدايلارعا بويلارى ۇيرەنەتىندىكتەرىنە، ورىستارمەن ءتىل تابىسىپ، پراۆوسلاۆيە الەمىمەن قويان-قولتىق ارالاسىپ كەتەتىندىكتەرىنە سەندى. ينديا مەن اۋعانستانداعى اعىلشىندارعا ەلىكتەپ، ءداستۇرلى بيلىكتى، شاريعات جولىن قاز-قالپىندا قالدىرۋعا كۇش سالدى (ل.كوستەنكو. سرەدنيايا ازيا ي ۆودۆورەنيا ۆ نەي رۋسسكوي گوسۋدارستۆەننوستي، سپب.، 1870 گ.، 30-بەت). سويتە تۇرا، ءىرى رۋ-تايپالار اۋماعىن جاڭا اكىمشىلىك اۋماقتارىمەن سايكەس كەلتىرۋگە ولاردىڭ بۇرىنعى باسشىلارىن ءوز ورىندارىندا ساقتاپ قالۋعا ەرەكشە ماڭىز بەردى (بۇل دا سوندا. 87-بەت). سول كەزدەگى تۇركىستانداعى ءبىلىم بەرۋ تاجىريبەسىن كوپ زەرتتەگەن ن.ك.وستراۋموۆ ورىس ۇكىمەتىنىڭ جەرگىلىكتى حالىقتاردى وزدەرىنە سىڭىستىرۋگە، ول ءۇشىن ورىس-تۋزەمدىك مەكتەپتەر اشۋعا كوپ كۇش جۇمسالعانىن اشىپ كورسەتتى ("ليچنىە ۆوسپومينانيا". تاشكەنت، 1891. 98-111-بەتتەر). كاۋفمان ورىستار مەن تۋزەمدىكتەردىڭ بىرگە وقۋى ولاردىڭ ءبىر-بىرىمەن تەز جاراسىپ، كوزقاراستارىنىڭ جىلدامىراق جىمداسىپ، ۇقساس بولىپ كەتۋىنە سەبەپشى بولادى دەپ سانادى. ونىڭ ورنىنا كەلگەن روزەنباح تا 1886 جىلى ورىس مەكتەپتەرىندە پراۆوسلاۆيەلىك قۇداي زاڭىمەن بىرگە يسلامدى دا وقىتۋعا نۇسقاۋ بەردى. بۇل جەرگىلىكتى حالىقتى اسسيميلياتسيالاندىرۋدى تەزدەتەدى دەپ ويلادى. الايدا، 1903 جىلعى 1 قاڭتارداعى مالىمەت بويىنشا، الگىندەي جۇزدەگەن تۋزەمدىك مەكتەپتەردە بار بولعانى 3 مىڭ شاكىرت وقىپتى. ال مۇسىلمان مەكتەپتەرىندە 80 مىڭ بالا وقىپتى. بۇل ورىس ۇكىمەتىنە ورىس ءتىلىن بىلەتىن بايىرعى جۇرت وكىلدەرىنە اقشالاي سىيلىق بەرۋ ءتارتىبىن ەنگىزۋگە ماجبۇرلەدى (ليكوشين ن.س. پولوجەنيە ۆ تۋركەستانە. پگ. 1917 گ.، 31-بەت).
وتارشىلدىق قانداي ايلا-شارعىعا جۇگىنگەنمەن، ءبارىبىر بايىرعى تىلدەردى قۇرتىپ، جەرگىلىكتى حالىقتاردى ۇستەم تىلگە كوشىرۋ جولىندا جانتالاسىپ باققاندىعى ايتپاي-اق كورىنىپ تۇر ەدى. ورتا جانە الدىڭعى ازيانى جاۋلاپ الۋعا بەلسەنە اتسالىسقان، گەنەرال ءارى بەلگىلى ەتنوگراف عالىم ا.ە.سنەسارەۆتىڭ اتالمىش جاعدايدى ەسكەرە وتىرىپ، "ەرماك پەن چەرنياەۆتىڭ اراسىندا ەشقانداي ايىرما جوق" دەۋى ابدەن ورىندى ەدى.
الايدا، جاعداي وزىمەن ەسەپتەسۋگە ءبارىبىر ءماجبۇر ەتتى. ء"بىز بۇل جەردە قايناپ جاتقان ۆۋلكاننىڭ ۇستىندە وتىرمىز", - دەپ جازدى جاڭا گەنەرال-گۋبەرناتور س.م.دۋحوۆسكي ايەلىنە (دۋحوۆسكايا ۆ. تۋركەستانسكيە ۆوسپومينانيا. سپب. 1913 گ. 37-بەت). اسسيميلياتسيالاۋ العا باسپاي قويدى. تۋزەمدىكتەرگە پراۆوسلاۆيەنى ۇيرەتۋدىڭ ورنىنا ەۋروپالىق ۇلتشىلدىققا ۇقسايتىن گۋمانيتاريزمدى وقىتۋعا تۋرا كەلدى. الايدا، ورىس-تۋزەمدىك مەكتەبى رەسەي ۇلت ساياساتىنداعى تۇراقتى ۇعىم بولىپ قالدى. كەڭەس كەزىندەگى ارالاس مەكتەپتەردىڭ داۋرەندەۋى - سونىڭ ايقىن دالەلى. ول حالىقتاردىڭ تابيعي تىلدەرىنىڭ دامۋىن قولدان تەجەپ، اعارتۋ ءىسىن ۇلتتىق دامۋدان گورى ۇلتسىزداندىرۋعا قىزمەت ەتكىزۋدىڭ بىردەن ءبىر ءتاسىلى ەدى.
وسى زامانعى عىلىم ادەتتە ادامنىڭ ءوز انا تىلىندە جاقسى ۇعىپ، جاقسى سويلەي الاتىندىعىن، سوندىقتان بالالاردى ءوز انا تىلدەرىندە وقىتقان اسا ءتيىمدى ەكەندىگىن دالەلدەپ وتىر. سونداي-اق، ادامدى قاي تىلدە دە، قانداي عىلىمعا دا، قاي نارسەگە دە ۇيرەتۋگە بولاتىنى انىقتالدى. بۇل، اسىرەسە، ەكونوميكالىق ەزگىدە وتىرعان بودان ەلدەرگە، ءالى تىڭايىپ بولماعان جاس تاۋەلسىزدىكتەرگە وتە-موتە ءتيىمدى ەكەندىگى ءسوزسىز. الايدا، وتارشىل سوتسيولينگۆيستيكا بۇعان كەسىرىن تيگىزەتىن ءارتۇرلى كەدەرگىلەردى قاراستىرىپ باعۋدا.

ءابىش كەكىلباەۆ. ءتىل جانە تاۋەلسىزدىك (جالعاسى)

جالعاسى...

ۇزدىك ماتەريالدار

«تالاسبەك سىيلىعى»: تالقاندالعان تالعام...

مۇحتار ماعاۋيننىڭ «مەنى» تۋرالى بىرەر ءسوز (جالعاسى)

«شىعىس تۇركىستان مەملەكەتى بەيبىت تۇردە جوعالدى»

شوقاننىڭ ءازىل-سىقاقتارى