(جۋرناليستىك جولجازبا)  

ارماندار  ورىندالادى. بارلىعى بولماسا دا ءبىرسىپىراسى. ءدال وسى جولداردى جازۋىما تۇرتكى بولعان جاي – تاعى ءبىر ءتاتتى ارمانىمنىڭ ىسكە اسقاندىعىنان. ياعني، موڭعوليانىڭ بايانولگەي ايماعىن ءبىر كورۋگە دەگەن ىنتىزارلىقتىڭ ورىندالعانىن ايتقىم كەلىپ وتىر...

الماتى ارناسىنىڭ ءتىلشىسى ءامىربولت قۇسايىننىڭ فەيسبۋكتاعى جەكە پاراقشاما جازعان ۇسىنىسىن بىردەن قۋانا قابىلدادىم. جولعا شىعار ۋاقىتتى تاعاتسىزدانا كۇتتىم. ءتىپتى ءبىر كۇن بۇرىن ىلگەرلەي بەرەيىن دەپ ارنايى كولىككە قاراماي الماتى وبلىسى، سارقان اۋدانى، قويلىق اۋىلىنداعى تۋىستارىمنىڭ ۇيىنە ءبىر-اق تارتتىم. ارتتان كەلگەن ساپارلاستارىممەن سول اۋىلدا قاۋىشتىم. جۋرناليستەر وتىرعان كولىك شىعىستى بەتكە الىپ توقتاۋسىز تارتىپ وتىردى. قازاقتىڭ جازىق دالاسىنداعى ويلى-شۇڭقىرى كوپ جولداردا بيلەي وتىرىپ ءتۇن ورتاسى اۋا وسكەمەنگە ات باسىن تىرەدىك. جەلدەي ەسىپ جيپپەن كەتكەن الماتىلىق ساپارلاستارىمىزبەن، اۋەلەپ جەتكەن استانالىقتارمەن وسى قالادا توعىستىق. تاڭ اتا تاعى دا جولعا شىقتىق. قازاق جەرىنىڭ ەڭ بيىگىنە جەتكەندە جەلىك بىتپەگەن كوڭىل كوڭىل مە؟ تاۋعا دا، تاسقا دا، ورمان مەن كولگە دە، وزەن مەن ەگىستىككە دە تاڭدانا، تامسانا قاراي ءجۇرىپ شەكاراعا جەتتىك. كوپ كىدىرمەي قوس شەكارادان وتە شىقتىق. بۇگىن باسۋعا نيەتتەنىپ وتىرعان ۇزىن جولدىڭ العاشقى ساناۋلى بولەگىن جاڭادان باسىپ وتسەك تە شولىركەپ قالىپپىز.

ناتاليانىڭ نانسىز شايىنان بىرەر كەسەنى ۇرتتاپ الىپ ساپارىمىزدى جالعاستىردىق. بىرنەشە كولىكتەگىلەر ءبىر-ءبىرىمىزدى بالاشا كۇتىپ ءجۇرىپ جۇرەر جولدان ۇتىلساق تا كولىك تىزگىنىندەگى بەيبىت اعامىز جىلدامدىقتان ەسە جىبەرمەۋگە تىرىستى. بارناۋىلعا جەتكەندە ءتۇن قاراڭعىلىعى قويۋلانىپ اۋارايى دا سۋىتىپ كەتتى. تاڭ اتا اينالاعا كوز جۇگىرتكەنىمىزدە تاۋلى، قارلى التايدىڭ كەزەڭدەرىنەن كەرلەپ اسىپ بارا جاتقانىمىزدى بايقادىق. الماتىنىڭ 35گرادۋستىق ىستىعىنان كەلگەندىكتەن دە سۋىققا شىداماي  دىرىلدەي باستادىق، ۇيرەنە كەلە ۋىستاپ قار ۇستاۋعا كوشتىك. ناعىز تۇمسا تاڭعاجايىپ تابيعات سىيى كوز الماي قاراۋعا ءماجبۇر ەتتى. وسىنشاما سۇلۋلىقتى جاراتقان شەبەر قۇدايعا شەكسىز ريزا بولىپ تويات تاپپاي ءلاززات الدىم-اۋ. بىرنەشە ساعاتتاپ جول جۇرسەك تە كوركەمدىگى اياقتالا قويماعان الىپ تاۋداعى ادەمى كورىنىستەر كوز اربايدى، سانسىز اعاشتار وتتان، ورتتەن ءدىن امان ساقتالعان.

قىزىعا دا قىزعانا قارايسىڭ. ورماندى ورىستىڭ جازىق دالاسىن بىلاي قويعاندا بيىك تاۋلارىنداعى جولدارى دا تاقتايداي تەگىس، كەدەرگىسىز كوسىلە زۋلاپ كەلەمىز. بىزدە وسىنداي جول بولسا بۇرىلىس سايىن كولىك اپاتى ورىن العان سۇرەڭسىز كورىنىستەن كوز سۇرىنەر ەدى دەپ قويام ىشىمنەن. تاعى ءبىر اتاپ وتەرلىگى، مىڭ شاقىرىمنان استام جول جۇرگەندە بىردە ءبىر رەت ماي قىزمەتكەرى توقتاتىپ تەكسەرۋ جاساعان ەمەس. بىزدە بولسا بوتەن نومىرگە شۇيلىككەندەردى ساعات سايىن كەزدەستىرەر ەدىك. ءوزىمىز دە سونداي كۇي كەشتىك. التاي رەسپۋبليكاسىنا اياعىمىز تيە بەرە جەر-سۋ اتاۋلارىنان، تۇرعىنداردىڭ  ءتىلى مەن تۇرىنەن وزىمىزگە ۇقساستىق ىزدەي باستادىق.

ونىمىز زاڭدىلىق ەدى. تامام تۇركىنىڭ التىن بەسىگى بولعان التايداي اتا جۇرت، بايىرعى مەكەننىڭ توپىراعىن يىسكەپ، اۋاسىن جۇتۋدىڭ ءوزى عانيبەت ەمەس پە؟ ايتپاقشى قازاعى قالىڭ قوساعاش اۋدانىنا جەتكەنشە جول بوينان بالحاش وزەنىن، ورتالىق، قۋراي اۋىلدارىن باسىپ وتتىك. قوساعاش كوشەلەرىنەن قانداستارىمىزدى كوبىرەك بايقاپ كوپ جىل كەزدەسپەي ساعىنىسىپ قالعان باۋىرلاردى كورگەندەي  نازار اۋدارا قارادىم. ججەرگىلىكتى تۇرعىنداردىڭ ايتۋىنشا اۋدانداعى 17 مىڭعا تارتا ادامنىڭ 11 مىڭدايى قازاقتار ەكەن. اۋدان ورتالىعىنان كەيىن جاڭا اۋىل، توبەلەر دەگەن اۋىلداردان، تەرىس اققان اتتى وزەننەن وتتىك. تاشانتا بەكەتىنىڭ تۇبىندەگى «نۇر» اتتى قازاقتىڭ ءدامحاناسىنان تۇستەنىپ الىپ ارى اتتاندىق.

  بايانولگەيدىڭ شەكارا بەكەتىنە باس سۇعا بەرە جىلىلىق پەن جومارتتىقتى، قازاققا ءتان قوناقجايلىقتى اڭعاردىم. ولار ءبىزدىڭ قازاق ەلىنەن ارنايى تويعا كەلە جاتقانىمىزدى ەستىپ قۋانا، قۇراق ۇشىپ قىزمەت كورسەتتى، تىپتەن لەزدە ءازىلىمىز جاراسىپ كەتتى. بۇل مەنىڭ ومىرىمدە تۇڭعىش رەت كورگەن  مەيىرباندىق سەزىمى بار قىزمەتكەرگە باي شەكارالىق بەكەت بولدى. كوپ جەردە اسىرەسە ءبىزدىڭ شەكاراشىلاردىڭ دورەكىلىگىن، ءتىپتى كىسىنى اڭ انايتىن اۋسارلىعىنا ەتىم ۇيرەنىپ قالعاندىقتان با سەنەر-سەنبەسىمدى بىلمەي اڭتارىلدىم.  وزگە ەلدىڭ شەكاراسىنان ناعىز قازاقي بولمىستى كورگەندە اداسقانىمدى تاپقانداي قاتتى قۋاندىم. كەشتەتە بايانولگەيدەگى «دۋمان» قوناق ۇيىنە جايعاستىق.

تويدىڭ باسى حالىقارالىق عىلىمي تاجىريبەلىك كونفەرەنتسيامەن باستالدى. حالىققا دا، ۇرپاققا دا ەڭ قاجەتتى شارا سونداعى جوعارى وقۋ ورنىندا ءوتتى.  ايتپاقشى، قازاق ەلىنەن وسى ولكەگە بىرنەشە كولىكپەن سان سالا ماماندارىنىڭ باس قوسۋىنىڭ باستى سەبەبى – ەرجانىبەك باتىردىڭ 300 جىلدىعىنا ارنالعان مەرەيتوي شاراسى ەدى. ال ءبىزدىڭ مۇندا كەلۋىمىزگە ىقپال ەتكەن حالىقارالىق «ەرجانىبەك» قورى بولاتىن.  باتىر بولمىسىن ايشىقتاۋعا باعىتتالعان عىلىمي كونفەرەنتسياعا قازاق ەلىنىڭ تاريحشى، عالىمدارى، تۇركولوگكتار، ۇلانباتىر مەن بايانولگەيدەگى مەمەلەكەتتىك جوعارى لاۋازىمدى شەندىلەر مەن زەرتتەۋشىلەر قاتىسىپ بايانداما جاسادى. مەرەيتويداعى ەڭ كەرەك ارتىنا ءىز قالدىراتىن شارا وسى. ويتكەنى، بىرەۋلەر ەرجانىبەكتى شىڭعىسحانعا تەڭەپ جاتسا، ەندى بىرەۋلەر كەرەيلىك شەڭبەردەن اسىرعىسى كەلمەيدى. وسىنىڭ ءبارىنىڭ ارا جىگىتىن اجىراتاتىن عىلىمي تۇجىرىم وسى ارادان ايتىلىپ جاتتى.

تۇسكە قاراي ولگەي قالاسىنداعى ەرجانىبەك داڭعىلىنىڭ اشىلۋى ءوتتى. ىلە-شالا قالاعا كىرەبەرىستەگى كەلىن توبەگە بولاشاق ەسكەرتكىشتىڭ بەلگىسى ورناتىلدى. تۇستەن كەيىن ايماقتىق تەاتر زالىندا اقىندار ايتىسى بولدى. ەرتەسىندە سپورت سارايىندا ەڭ قىزىقتى سپورت ءتۇرى بالۋان سالىندى. تويدىڭ 3-كۇنى ومىنعول جايلاۋىندا جالعاستى. وندا ساحاراداعى ساحانادا باتىر رۋحىنا باعىشتالىپ قۇران وقىلىپ، اقسارباس قوي سويىلىپ اس بەرىلدى. كوكپار، بايگە سەكىلدى ۇلتتىق ويىندار كورسەتىلدى.

ماعان تاڭسىق بولعان تۇسى، كوكپار، ونداعىلار ەشكى تەرىسىن ەكى ادامنان تارتىسىپ قول قايراتى مەن بىلەك كۇشىن سىنايدى ەكەن، بۇل ءبىر جاعىنان ءار اۋىل اراسىنداعى ازاماتتاردىڭ قارىم-قايراتىن باعامداۋعا مۇمكىندىك تۋعىزادى. قازاقتىڭ قانىنا سىڭگەن ادەتى بويىنشا مۇندا دا قىزۋقاندىلىق بايقالىپ، ويىن ورتاسى توبەلەسكە ۇلاسا جازداپ جاتتى. ات قۇلاعىندا ويناعان كۇشتى ازاماتتاردىڭ نامىسقا شاپقان كورىنىسى ءالى كۇنگە كوز الدىمدا، باتىر حالىقتىڭ بۇگىنگە جەتكەن ءور رۋحى سانامدا سان مارتە جاڭعىرىپ جاتتى. وسىلايشا جۇرت باتىر رۋحىنا ارنالعان شارالارعا ءوز تاڭداۋى مەن قالاۋى بويىنشا قاتىسىپ مارە-سارە كۇي كەشتى. ال مەن وڭىردەگى كاسىپكەرلىك، باق سالاسىنداعى باسىمدىلىقتار، حالقىمىزدىڭ سان جىلدار بويى جالعاسىپ كەلە جاتقان قولونەرى مەن سالت-داستۇردەگى ۇستانىمى، دۇنيەتانىمى مەن ۇلتتىق تاربيەدەگى ەرەكشەلىكتەرىن بىلۋگە اسىقتىم. ءار سالانىڭ جايىن بىلەتىن كوپتەگەن كىسىلەرمەن سۇحبات قۇرىپ پىكىرلەستىم. وسى ارقىلى كوكەيدە جۇرگەن سان ساۋالدىڭ ءبىرسىپىراسىنا جاۋاپ تاپقانداي بولدىم. مەن بايقاعان بىرنشە ەرەكشەلىك مىناۋ: بىرىنشىدەن، بايانولگەي حالقىنىڭ قازاقي بولمىستىڭ قايماعىن بۇگىنگە دەيىن ساقتاپ كەلۋى، ول ءداستۇرلى ۇستانىم مەن ادەت-عۇرىپ، ىرىم-تيىمداردان كورىنىس تابادى. ماسەلەن، ءالى كۇنگە قىزدارىنا «سۇيەگىڭ سول ۇيدەن شىقسىن، بارعان جەرىڭنىڭ وسەگىن بىزگە تاسىما» دەپ شەگەلەپ تاربيە بەرەدى ەكەن. سول تەكتىلىكتىڭ ساقتالعاندىعىنان بولار، بۇل وڭىردە تاستاندى بالا، قارتتار ءۇيى دەگەن ۇعىم جوق. ءتىپتى ءبىزدىڭ قوعامدا كۇندەلىكتى كەزىگەتىن، كوزىمىز بەن ەتىمىز ابدەن ۇيرەنىپ كەتكەن نەكەدەن اجىراسۋ ارەكەتى جوقتىڭ قاسى ەكەن. وتباسى تۇراقتىلىعى مەن ماحاببات بەرىكتىگى ساقتالعان. 

ەكىنشىدەن، ۇلتتىق قولونەرىمىزدىڭ بوياۋى بۇزىلماي، قالپى وزگەرمەي ساقتالعاندىعى. بىرنەشە قولونەر شەبەرىمەن سۇحباتتاسىپ، جۇمىس بارىسىمەن تانىستىق. ۇيىندە وتىرىپ تىماقتىڭ نەشە تۇرىن(كەرەي، نايمان، پۇشپاق تىماقتاردى) تىگەتىن وتباسىندا بولدىق، ەمەن-جارقىن اڭگىمەلەستىك. باستىسى ولار بابادان جالعاسقان مۇراعا قۇرمەتتەن قاراي الادى ەكەن. ونىڭ شيكىزاتى دا دايىن، ءىس بىلەتىن ادام دا تاپشى ەمەس، جالعىز تىماق قانا ەمەس، تۇسكيىز، باۋ-باسقۇر، سومكە، تۇيە جۇنىنەن كيىم تىگۋ،ت،ب، بار.  شاعىن عانا مەملەكەتتە كاسىپكەرلىكپەن اينالىسۋعا وراي بار، «وزىمىزدىكى» دەپ ماقتاناتىنداي ۇلتتىق ونىمدەردى نارىققا شىعارىپ وتىر. بۇل ايماقتا موڭعولياعا بەلگىلى قازاق كاسىپكەرلەرى دە بار ەكەن. ماسەلەن، مۇرات ەسىمدى اعامىز ايماقتىڭ جىلۋ جۇيەسىن جەكەمەنشىككە ساتىپ الىپ جۇرگىزىپ وتىر، قازىر ول 8-9 قاباتتى تۇرعىن ءۇي سالدىرۋدا، ءتىپتى جۇمىسشىلارىنا سول ارادان تەگىن ءۇي بەرمەكشى. دەمەك، بۇل سالانى جەتىك ءبىلىپ ناقتى جۇمىس اتقارىپ جۇرگەن قانداستارىمىز از ەمەس. 

ۇشىنشىدەن، تۇرعىندار بويىنداعى ادالدىق، جومارتتىق، قوناقجايلىق قاسيەت. بىرنەشە جەردەن زات ساتىپ العاندا جەرگىلىكتى جەردىڭ اقشاسى بولماعاندىقتان تەڭگەنى ارتىعىراق بەرۋگە تۋرا كەلدى. الايدا ساتۋشىلاردىڭ ءبىرازى «ارتىق اقشا السام ۇيات ەمەس پە» دەپ قىسىلعان بەينە كورسەتتى. وندايدى ەستىمەگەلى كوپ بولعاندىقتان ءبىراز تاڭدانۋىما تۋرا كەلدى. 

تورتىنشىدەن، باق سالاسىنداعى ەركىندىك. ءبىزدى تامساندىرعان، قىزىقتىرعان ءبىر ءجايت، موڭعول باق-نىڭ ۇلتتىق يدەولوگيانى قالىپتاستىرىپ، بەكەمدەۋگە بارىنشا  قىزمەت ەتەتىندىگى. ماسەلەن، جەرگىلىكتى موڭعولدار 20 پايىزعا جەتپەسەدە بايانولگەيدە 20 دان استام تەلەارنا تەك قانا موڭعول تىلىندە حابار تاراتىپ تۇر. سونداعىلاردىڭ ايتۋىنشا موڭعوليا بويىنشا جۇزگە جۋىق تەلەارنا تەك قانا موڭعول تىلىندە سويلەيدى. 3 ميلليونعا جەتپەيتىن تۇرعىندارعا وسىنشاما تەلەارنانىڭ ءوز تىلنىدە قىزمەت كورسەتۋى جەتىستىك ەمەس پە؟ قالا بەردى ءسوز بوستاندىعىنىڭ، باق-تاعى دەموكراتيالىق قۇقىقتىڭ ساقتالۋىن قوسىڭىز. وسى ولكەدەگى ماڭدايشالىقتار مەن اتاۋلاردىڭ ءبارى تەك قانا موڭعول تىلىندە جازىلعان. 

بەسىنشىدەن، اكىم-قارالاردىڭ قاراپايىمدىلىعى مەن حالىقپەن ساناساتىندىعى. بىزدە اۋدان اكىمى كەلە جاتسا جانتالاسىپ كىلەم توسەپ، جانىمىزدى قويارعا تاپپاي زىر جۇگىرىپ كەتەمىز. ال وندا اكىمدەر حالىقتىڭ ورتاسىندا ءجۇر. 

التىنشىدان، ايماق باسشىلىعىنىڭ شەشىمىمەن جۇما كۇنگە قۇرمەت كورسەتىلەدى، سول كۇنى كافە، مەيرامحانا، تۇنگى كلۋب، بارلاردا اراق، سىرا ساتىلمايدى. 

 باي ولكەدەگى باتىر رۋحىن دارىپتەۋگە ارنالعان بىرنەشە كۇندىك ءىسساپار مەن ءۇشىن اسا تابىستى بولدى، وسى ايماقتاعى قازاقتار ومىرىمەن تانىسىپ، ماڭىزدى ماعلۇماتتار جيناۋىما وراي تۋدى. كوپتەن اڭساعان قازاقي ورتاعا ەنىپ، جوعالتقاندارىممەن قاۋىشىپ، ۇمىتقاندارىمدى تاپقانداي بولدىم. جاڭا وي ءتۇيىپ، كەلەشەك زەرتتەۋلەرىمە كەرەكتى مالىمەتتەر جينادىم. وسى ساپاردى ۇيىمداستىرعان حالىقارالىق «ەرجانىبەك قورىنداعى» ازاماتتارعا العىسىم شەكسىز.

جارقىن سالەنۇلى 

الماتى – بايانولگەي – الماتى

Abai.kz