تاريح ءتۇيIنIن سIز شە تارقاتۋ كۇنا

سەناتور ومiربەك بايگەلدI مىرزاعا

اشىق حات

قۇرمەتتi

ومiربەك بايگەلدI مىرزا!

سiزدiڭ "قازاقستان" گازەتi تiلشiسi ساۋلە قابانبايعا بەرگەن سۇحباتىڭىزدا (№12 (252) 2-ءساۋiر، 2009) "تاريحتىڭ ءتۇيiنiن تارقاتۋمەن اينالىسىپ ءجۇرمiن" ويتكەنi "...تاريح ساياساتتىڭ ىڭعايىنا قاراي وزگەرگەن. ادام بالاسى كەلiسiمگە كەلە المايتىنداي ەتiپ شاتاسقان" دەگەن ءۋاج ايتاسىز.

مەن شىنىمدى ايتار بولسام، سiز تارقاتپاقشى بولعان تاريحتىڭ تۇيiندەرi جونiندەگi تۇجىرىمدارىڭىزدىڭ سونشاما شاتىسىپ-بۇتىسىپ كەتكەنiن، تاريحي ساۋاتىڭىزدىڭ سونشاما شالالىعى مەن بالاڭدىعىنا كوزiم جەتكەن سوڭ ول جونiندە پiكiر تالاستىرۋدى مۇلدە قاجەتسiز دەپ ەسەپتەپ ەدiم.

سودان بەرi دە جارتى جىل ۋاقىت بولىپتى. "اتامنىڭ شوتى شاپقان سايىن اسىپ-اسىپ تيەدi" دەمەكشi, سiز وسى ارالىقتا تiپتi شەكتەن شىعىپ، ءوزiڭiز شاتاسقانىڭىزبەن قويماي، تاريحي ساناسى مەن بiلiم-بiلiگi جاڭا عانا قالىپتاسىپ كەلە جاتقان جاس ۇرپاق پەن قاراپايىم قازاقتى شاتاستىراتىن اقپاراتتىق اۋەيلiككە ۇرىنعان ۇستiنە ۇرىنىپ كەتتiڭiز.

ول ول ما، قىزمەت بابىڭىزدى اسىرا پايدالانىپ استانا مەن الماتىنىڭ اتقامiنەرلەرi مەن ءسوز ۇستار اقساقال، قاراساقالدارىن جيناپ "ولگەنiمiز تiرiلiپ، وشكەنiمiز جانعان قۋانىشقا" ورتاقتاستىرا باس شۇلعىتىپ مەملەكەتتiك دەڭگەيدەگi ناۋقاندى دا باستاپ جiبەردiڭiز.

بەلگiلi سۇحباتىڭىزدا "701-جىلى قىتايدا تۋىلعان ەلIباي (لي باي) دەگەن اقىندى اشتىم",- دەپ ايدى اسپانعا شىعارعان ەدiڭiز.

سiزگە قويار سۇراقتى وسى ۇزiندiدەگi "701 جىلى قىتايدا تۋىلعان اقىندا سiزدiڭ نە جۇمىسىڭىز بار ەدi" دەپ تە، "اقىندى اشتىم" دەگەن نە ءسوز؟"- دەپ سۇراۋدان باستاۋعا دا بولار ەدi. بiراق، ول تۋرالى ايتار ءسوزدi iركە تۇرىپ، سiز تارقاتپاقشى بولعان تاريحي تۇيiندەرiڭiزدiڭ شاتاسقان-شيەلەنگەن تۇستارىنان باستاۋدى ءجون كوردiك.

سiز بەلگiلi سۇحباتىڭىزدا "مەن ساياسي ايتىس-تارتىستى قويعان اداممىن" دەي كەلiپ "قىزمەت بابىمەن كوپ جەردە بولدىم، بiراق، ول كەزدە زەرتتەۋ جۇمىسىمەن اينالىسا المادىم، قازiر مۇمكiندiك بار" دەيسiز. تۇسiنە المادىق. سiز زەينەتكەر ەمەس، ناعىز قايناعان ساياسي ايتىس-تارتىس قازانىنىڭ قۇلاعىن ۇستاعان سەناتتىڭ ءمۇيiزi قاراعايداي سەناتورى ەمەس پە ەدiڭiز؟ ەندەشە، مەملەكەت سەنiپ تاپسىرعان ەڭ باستى مiندەتتi قايىرىپ قويىپ، ءوز بەتiڭiزبەن وزiڭiزگە مۇلدە بەيتانىس تاريح ءتۇيiنiن تارقاتۋعا كiرiسۋ نەگە كەرەك بولدى؟

قۇرمەتتi سەناتور مىرزا، سiز تاريحتىڭ ءتۇيiنiن تارقاتام دەپ قولىڭىز كوتەرە المايتىن شوقپاردى بەلiڭiزگە بايلاپ الىپ، ءوزiڭiزدi دە، وزگەنi دە اۋرەلەپ جۇرگەنiڭiزدi ءالi سەزiنە الماي وتىرعان سياقتىسىز. سiز وزiڭiزبەن قويماي، «قازاقستان» اتتى قاسيەتتi اتاۋدى يەلەنگەن گازەت ۇجىمىن دا سوزگە قالدىردىڭىز. سوندىقتان ءدال وسى "قازاقستان" گازەتi ارقىلى سiزگە اشىق حات جازىپ، تاريحتىڭ ءتۇيiنiن ءبارiمiز بiرلەسە تارقاتساق قالاي بولار ەكەن دەگەن نيەتiمiزدi بiلدiرگiمiز كەلدi. سiزبەن اڭگiمەلەسكەن تiلشi ساۋلەنiڭ قىرعىزدار جونiندەگi سۇراعىنا ەشبiر ويلانباستان، داستارحان باسىندا وتىرعانداي-اق: "قىرعىز تۇك بiلمەيدi"- دەپ دۇڭك ەتكiزەسiز.

قىرعىزدارعا تيiسiپ نەڭ بار ەدi ,سەناتور مىرزا

سiز قازاق مەملەكەتi اتىنان، قازاق حالقىنىڭ مۇددەلەرi تۇرعىسىنان سويلەۋگە تيiستi ساياسي قايراتكەرسiز، بىلايشا ايتقاندا ەلدەستiرۋشi ەلشi ادامسىز. قازاق سەناتورى كورشiلەس، تۋىسقان قىرعىز حالقى تۋرالى ءباسپاسوز بەتiندە وسىلاي سويلەۋi قاي جونگە كەلەتiنiن بiر ءسات ويلاپ كورمەگەن سياقتىسىز.

جالپى، سiزدiڭ قىرعىز حالقىنىڭ تاريحى مەن تاعدىر-تالەيi جونiندەگi ۇعىم-تۇسiنiكتەرiڭiزدiڭ شاما-شارقى مىناۋ ەكەن: "قىرعىز تۇك بiلمەيدi. "740-جىلى قىرعىزدار ۇيعىرلاردى تالقاندادى،(؟) نوۆوكۋزنەتسك - الاتاۋ دەگەن تاۋ بار،(؟) 840 جىلى ۇيعىرلار ەسiن جيناپ قىرعىزداردى قىرادى(؟) قىرعىزدارعا قىتايلار كومەكتەسەدi. باس ساۋعالاعان قىرعىزدار ۇشكە بولiنەدi. بiر بولiگi سiبiرگە كەتiپ، حاكاس بولادى. ەكiنشi بولiگi ارقاعا بەت الادى. استانادا قىرعىز دەگەن رۋ بار، ولار قازاققا سiڭiپ كەتكەن قىرعىزدار، ءۇشiنشi بولiگi الاتاۋدى پانالايدى. قىرعىزدار: "بiز باس ساۋعالاپ كەلە جاتىرمىز" دەپ، قازاقتاردان پانا سۇرايدى (؟) "الاتاۋدىڭ شەتiنە كiرەمiن دەسەڭ كiر" دەپ رۇقسات بەرەدi. قىرعىزدار ءتاڭiر تاۋىن ح عاسىردا پانالاعان",- دەپ جاۋاپ بەرiپسiز.

تاريحتىڭ ءتۇيiنiن تارقاتۋ ءۇشiن الدىمەن تاريحشى بولۋ كەرەك شىعار. ولاي بولماعاندا ورتا مەكتەپ وقۋشىسىنا دا بەلگiلi تاريحي وقيعالار مەن اتاۋلى اي، جىلداردى شاتاستىرىپ وسىلايشا كۇلكiگە قالۋعا بولادى ەكەن.

ومiربەك مىرزا، تاريحتىڭ الiپپەسiندە كوك تۇرiكتەر قۇرعان ەكiنشi تۇرiك قاعاناتىن 740-جىلى وپاسىزدىقپەن تالقانداپ، تاريحي تاس جازۋلار مەن تاس مۇسiندەردi قيراتقان ورحون ۇيعىرلارى مەن قارلۇقتار ەكەنi انىق جازىلعان.

قايداعى قىرعىزعا قايداعى ۇيعىردى قىرعىزىپ ءجۇرسiز؟

ال، 100 جىل داۋرەن سۇرگەن ۇيعىر قاعاناتىن 840-جىلى ەنيساي قىرعىزدارى ماڭايىندا­عى باسقا تۇرiك تايپالارىن قوسا تابعاشتارمەن تiل بiرiكتiرiپ تالقانداپ جiبەرگەنi, ۇشكە ءبولiنiپ قاشقان قىرعىزدار ەمەس، ۇيعىرلار ەكەنi, (باسىم كوپشiلiگi تۇرپان، قۇمۇل، بەسبالىققا) شاعىن توبى گانسۋ - دۇڭ حۋاڭ ماڭىنا كەتiپ، كەيiن سارى ۇيعىر اتانعانى، پان تەگiن باستاعان 15 تايپاسىنىڭ جەتiسۋ، ىستىقكول جەرiنە كەلiپ باس ساۋعالاعانىن تاريحشىلار عانا ەمەس، ساۋاتتى ادامداردىڭ ءبارi بiلەتiن ادەتتەگi نارسە ەدi.

ۋاقىت وتە كەلە قاراحان، قاراقىتاي، شاعاتاي، جوشى حاندىقتارى تۇسىندا قازاق، قىرعىز، وزبەك حالقى قۇرامىنا قوسىلىپ سiڭiسiپ كەتكەنi, التى شارiگە بارعان ۇيعىرلار عانا ۇيعىر اتىن ساقتاپ قالعانى، ال جەتiسۋداعى بۇگiنگi ۇيعىرلاردىڭ 1880 ج. كەيiن ورىس-قىتاي شەكارا ءبولiسi كەزiندە اۋىپ كەلگەن تارانشى - ۇيعىرلار ەكەنىن باسا ايتپاساق تاعى جوق بiر داۋعا سەبەپشi بولىپ قالارمىز. سiز قالاي بiلمەي قالدىڭىز؟ "قىرعىز تۇك بiلمەيدi" دەگەندە سiزدiڭ بiلگەنiڭiز وسى ما؟ وكiنiشتi-اق.

ابايدى قويىپ ابىلايدان دا بەزەيiن دەدiڭiز بە؟

ال، استانا ماڭىنداعى، كوكشەتاۋ جەرiندەگi قىرعىزداردىڭ قاشان قونىستانعانىن بiلمەۋ، سiز ءۇشiن تiپتi دە ىڭعايسىز-اق. قىرعىزدار ارقا جەرiنە بۇدان 1169 جىل بۇرىن ەمەس، 240 جىلدىڭ الدىندا، ابىلاي حان مەن قابانباي باتىر باستاعان جويقىن سوعىستا تۇتقىن بولىپ، ايدالىپ بارعان قىرعىزدار بولاتىن. ول تۋرالى اتاقتى عالىم، شوقان ءۋاليحانوۆ اققان جۇلدىزداي بولعان قىسقا عۇمىرىندا بىلاي دەپ اپ-انىق جازىپ كەتكەن: "1770-جىلى ابىلاي جورىعىنىڭ داڭقى كۇشتi بولعان. ۇرىسقا قىرعىزدار­دىڭ وڭى مەن سولى تۇگەل قاتىسقان. سولتى مەن ساياق رۋى تالقاندالىپ، اتاقتى جايىل باتىر ولتiرiلەدi دە، بۇل سوعىس "جايىلدىڭ قىرعىنى" دەپ اتالادى. بۇعى رۋىن ىستىق كولدە قيراتىپ، توناپ الادى. الاتاۋ قىرعىزدارىنىڭ اتەكە جىرىق باتىرى دا، باسقالار دا سوندا بولادى... توقاشتىڭ قارا توبەسi قايساقتاردىڭ توپتالىپ، تۋ تiككەن جەرiنە اينالادى. الاتاۋ قىرعىزدارى جانتۇرشiگەرلiك قىرعىنعا ۇشىرايدى. شوڭباعىش رۋىنان تەك بولعانى ەكi اۋىل عانا، ال، شوڭتالقان تارامىنان نە ءبارi 40 كiسi عانا امان قالادى. جايىلدىڭ قىزى، اتەكەنiڭ ايەلi بيكەمجاننىڭ جوقتاۋىن قىرعىزدار وسى كەزگە دەيiن جىرلايدى. وسى ۇرىستىڭ ناتيجەسiندە كوكشەتاۋعا بiتiم سۇراپ الاتاۋ قىرعىزدارىنىڭ بارشا رۋىنىڭ ۋاكiلدەرi بارادى. "بۇدان بىلاي بiر-بiرiمiزدi ولتiرمەيمiز دەپ تۇڭعىش رەت ۋادەگە كەلەدi". وسىدان سوڭ قىرعىزدار مەن قازاقتاردىڭ جايلاۋ بولiگi بەلگiلەنەدi. ابىلاي تۇتقىن قىرعىزداردان قۇرالعان ەلدi "جاڭا قىرعىز", "باي قىرعىز" دەپ ەكi بولىس ەل ەتiپ قۇرادى". (ش.ءۋاليحانوۆ. تاڭدامالى شىعارمالار. 159-160ب. الماتى.)

ال، ابىلايدىڭ وسى رەتكi جويقىن جورىققا اتتانۋىنىڭ سەبەبiن، قىتاي دەرەكتەرiنە تۇسكەن گاۋ زۇڭ پاتشا (1736-1796) وردا جازبالارىن ۇسىنامىز: چيڭ پاتشالىعى گاۋزۇڭنىڭ وردا ەستەلiگiنiڭ "725 جىنە 985 بولiمiندەگi جازبا دەرەكتەرگە قاراعاندا قىرعىزدار 1766 جىلدارى قازاق ەلiنە ارت-ارتىنان ءۇش رەت شابۋىل جاساعان. سول شابۋىلدا قابانبايدىڭ iنiسi قاراقۇرساقتىڭ اۋىلى اۋىر شابىندىعا تاپ بولىپ، تۇقىمعا ارەڭ بiر بالا قالعان (بۇل جاعداي "قابانباي" اتتى قيسسادا تولىق ايتىلعان). سول سەبەپتi ابىلاي مەن قابانباي 1769-1770 جىلى قىرعىزدارعا قارسى ءوش الۋ جورىعىن جاساپ، ولاردىڭ ويران-توپىرىن شىعارادى.

"ابىلاي قولى قارابالدان (قارابالتا) دەگەن جەردە بۇرتتارمەن (قىرعىزدارمەن) سوعىسادى. قىرعىزداردىڭ ەر-ايەلi, مال-مۇلكi تالاۋعا تۇسەدi. بۇرتتاردىڭ اتەكە باستاعان ادامدارى تالاس دەگەن جەرگە دەيiن قۋىپ كەلگەن ەدi, بiراق، كۇيرەي جەڭiلدi. مىڭنان ارتىق ادا­مى ءولiپ، مىڭنان ارتىق ادامدارى تۇتقىندالادى. ولاردىڭ اراسىندا كوپتەگەن ەل باسىلارى دا بار. ءسويتiپ، قازاقتار ءوش الۋ ءۇشiن بۇرتتاردىڭ (قىرعىزداردىڭ) ويران-توپىرىن شىعارادى". (چيڭ پاتشالىعى (1616-1911), گاۋ زۇڭ پاتشا وردا ەستەلiگi. 985-ءبولiم، 28 ب.)

قىرعىزدار تۋرالى اڭگiمەنi وسىمەن دوعارامىز.

ەح، الەكساندر، الەكساندر...

الايدا، ومەكەڭ تارقاتقىسى كەلگەن تاريح ءتۇيiنiنiڭ اۋقىمى "وراسان زور", شىنىمەن-اق ومەكەڭ ءوزi ايتقانداي "ونى تۇسiنۋگە حالىق دايىن ەمەس" كورiنەدi. سوندا حالقىنا كوڭiلi تولماي وتىرعان «ابىز» قاريامىزدىڭ مىنا ساۋەگەيلiگiنiڭ پارقىنا جەتۋ ءۇشiن بiز - قازاقتار نە iستەۋiمiز كەرەك؟

بiردi ايتىپ بiرگە كەتەتiن ىيگiلi سۇحباتىندا ول كiسi توبەدەن تۇسكەندەي ەتiپ الەكساندر تۋرالى سويلەي جونەلەدi:

"...قازاق جەرiندە قايداعى الەكساندر؟ ەسكەندiردi الەكساندر دەپ تاريحتى شاتاستىردىق. ەسكەندiر دەگەنiمiز... ەدiل (اتتيلا) باتىر. اللا تاعالا ونى پايعامبارىم دەپ، ەسكەندiر دەگەن ەسiم بەرەدi. قىتايدىڭ جەرiنە الەكساندر ماكەدونسكي اياق باسپاعان. قىتايعا شابۋىل جاساعان ەدiل باتىر".

ال ايپەتسە، كوزi قاراقتى وقىرمان، بۇعان نە دەپ جاۋاپ بەرۋگە بولار ەدi? جاۋاپ بەرۋگە، ءسوز قور قىلۋعا تۇرا ما، ءوزi? مۇنداي شاتاسقان وي-قيالمەن تاريح ءتۇيiنiن تارقاتۋ مۇمكiن بە؟

ومەكەڭنiڭ تاعى بiر ساۋەگەيلiگiنە نازار اۋدارىڭىزدار: "قىتايدىڭ نان كين، سىش ۆان، پەكين، مان شان دەگەن ءتورت ولكەسiندە (قالا مەن ولكەنi شاتاستىرۋعا بولا ما؟) بولدىم. ولكە ورتالىعىندا 17 ملن. ادام، اۋدان ورتالىعىندا 5 ملن. حالىق تۇرادى ەكەن. تاي-تۇرiك بابالارىمىزدىڭ يمپەرياسى. ونداعى شيندار، تيبەتتiكتەر، مان شين قىتايدىڭ لاو يمپەرياسى بولعان. لاو يمپەرياسىنىڭ حالقى سىنعاندار دەپ اتالعان. پەچورين (لەرمونتوۆتىڭ پەچورينiن ءايگiلi سينولوگ ن.يا.بيچۋرين مەن شاتاستىرۋ دا باسپانىڭ قاتەسi ەمەس ەكەنi بەلگiلi .ءا.د.) سىنعانداردى كيدان دەپ اۋدارىپ شاتاستىرادى. سىنعاندارعا قازاقتار دا، شيندار دا سالىق تولەگەن. بۇل حالىقتى جويعان شىڭعىسحان. مۇنى قىتاي ەلi دە راستاپ وتىر".

ال، بۇعان نە دەيمiز؟ تاي-تۇرiك باباسى نە؟ لاو يمپەرياسى دەگەن قانداي يمپەريا؟ قىتاي جازبا دەرەكتەرiندە ون عاسىردان بەرi ول تۋرالى: "لياۋ" (        ) حاندىق پاتشالىق: (ب.ز 1045-1125) چيداندىق (             ) يە ءلۇي اباۋجي قۇرعان مەملەكەت. العاشىندا چيدان اتالعان حاندىق 938-جىلى اتىن لياۋ حاندىعى دەپ وزگەرتكەن.

چيدان دەگەن ەجەلگi ۇلت، ول شىعىس حۋلاردىڭ (دۇڭ حۋ - تۇڭعىستار ءا.د.) بiر تارماعى. مال شارۋاشىلىعىمەن اينالىساتىن كوشپەندi حالىق",- دەپ جازىلىپ كەلەدi. مەكەنi قىتايدىڭ شىعىس سولتۇستiگiندەگi لياۋ وزەنiنiڭ جوعارعى اعىسىندا. (قازiرگi زامان قىتاي تiلi سوزدiگi. 1983. بەيجين. 902 ب.)

چيدان ۋاقىت وتە كەلە كيدان-توبا-تابعاش-قارا قىتاي بولىپ، ءار داۋiردە ءارتۇرلi اتالدى. "سىنعان" دەگەن حالىق، ۇلت اتاۋى بولعانىن جازبا تاريح مويىندامايدى. ال، "تاي-تۇرiك بابالارى" دەگەن كiمنiڭ باباسى؟ شىڭعىس حان جويعان دەگەندە، قاي جاعرافيالىق اۋماقتاعى، قاي حاندىقتى مەڭزەپ وتىر تاريحشى سەناتور؟ ءتۇسiنiپ كور.

"پەچورين" ەشتەڭەنi دە شاتاستىرعان جوق، قىتاي يەروگليفiندە قالاي تاڭبالانسا، سولاي وقىپ، جازىپ وتىر.

وسى ارادا شاتاسقان تاريح تۋرالى بiرەر اۋىز تۇسiنiك بەرە كەتكەننiڭ ارتىقتىعى جوق سياقتى. ويتكەنi, بiلدەي سەناتور شاتاسىپ، جۇرتتى دا شاتاستىرعان، بiراق، الەم تاريحىنىڭ الiپپەسiندەي بولىپ بارلىق كiتاپتاردا انىق جازىلعان اتتيلا (ەدiل) باتىر جونiندەگi جازبا دەرەكتەردi تiزبەلەۋگە ءماجبۇر بولىپ وتىرمىز.

"اتتيلا (453 ج.ءو) عۇن تايپالارى وداعىنىڭ كوسەمi. (434-453) اتتيلانىڭ باسقارۋ ورتالىعى قازiرگi ۆەنگريا جەرiندە بولدى. ونىڭ تۇسىندا عۇن تايپالارىنىڭ وداعى كوركەيiپ ءوستi. ولار شىعىستا - كاۆكازعا، باتىستا - رەينگە، سولتۇستiكتە - دانيالىق ارالدارعا، وڭتۇستiكتە -دۋناي وزەنiنە دەيiنگi جەرلەردە بيلiك جۇرگiزدi.

...452 جىلى سولتۇستiك يتاليانى ويرانداپ، پادۋيا، ميلان ت.ب. قالالاردى الدى. ريم سالىق تولەپ قۇتىلدى". (قازاق سوۆەت ەنتسيكلوپەدياسى. 1.توم. 565 ب. 1972. الماتى).

ساۋاتتى وقىرمان بۇعان كۇمان كەلتiرمەيدi. ەدiل پاتشا بيلiك قۇرعان ەۋروپادان قىتاي قورعانىنا دەيiن مىڭداعان شاقىرىم ارالىق جاتقانىن دا ەسەپتەي الادى. قيالداۋ-شالىقتاۋعا ورىن جوق.

(جالعاسى بار)

Abai.kz