قازاق دياسپوراسىنىڭ ساياسي، قوعام  جانە  ءدىن  قايراتكەرى قوجامبەتۇلى  ءدوڭتاي  1878 جىلى قاراشا  ايىنىڭ  16-سى كۇنى قازىرگى شىڭجان ولكەسى قۇمىل  ايماعىنىڭ  باركول  جەرىندە دۇنيەگە كەلگەن. اۋىل مولداسىنان ساۋات اشقان سوڭ ءوز بەتىمەن ىزدەنىپ، ءبىلىم جولىن قۋعان.

كەيىننەن  بۋىرشىن  دەگەن ەلدى مەكەندە  مەكتەپ اشىپ  ۇستازدىقپەن اينالىسقان. بۇل جونىندە:

«بۋىرشىندى مەكەن عىپ، بالا وقىتتىم دۇكەن عىپ،

قۇرمەتتى ەتتى  جاماعات،  قادىرلى  موللا  ەكەن  دەپ» -  دەگەن  ءوزىنىڭ  ولەڭ  جولدارى  دا بار (موڭعوليا،  «شۇعىلا»   جۋرنالى،  70-بەت، №  1,  1992).

1920  جىلداردىڭ   سوڭىندا  شىعىس  تۇركىستانداعى  ساياسي، الەۋمەتتىك  جاعداي  كۇرت  شيەلەنىسىپ،   قىتايلار  قازاقتاردى ىشكى  ولكەلەرىنە   قاراي  ىعىستىرىپ،  جاپپاي  قىتايلاندىرۋ ساياساتتارىنىڭ  شەت-جاعاسى  سىر  بەرە  باستاعان  تۇستا   ءدوڭتاي  ءۇش  مىڭعا  جۋىق  قازاق  وتباسىن باستاپ  موڭعولياعا قونىس  اۋدارعان.

         ولار شەكاراداعى  اجبوعدا  تاۋىنىڭ  ماڭىنداعى  ءبىر ۇلكەن  تاۋدى  ۋاقىتشا  مەكەن ەتىپ  ءبىر جىلعا  جۋىق  تۇرادى  دا  موڭعول  ۇكىمەتىنىڭ  ۇيعارۋىمەن  زاۆحان  ايماعىنىڭ  بورح  دەگەن  جەرىنە  كەلىپ، قونىستانىپ،  دەربەس  قازاق   حوشۋن  (اۋدان)   بولىپ  ۇيىمداستىرىلادى. جوعارىداعى   تاۋدى  كۇنى  بۇگىنگە  دەيىن  جەرگىلىكتى  مونعولدار  حاساگت حايرحان ۋل (قازاق اۋليە تاۋى) دەپ اتايدى.

1929   جىلى  قازىرگى  زاۆحان  ايماعىنىڭ  الدارحان،  گوۆ-التاي  ايماعىنىڭ   دارۆي   ەلدى  مەكەندەرىنىڭ  ولكەسىندە بورح  دەپ اتالاتىن  قازاق  حوشۋنى  ورناعان.

كەزىندە  بۇل حوشۋنعا  موڭعوليا  ۇكىمەتىنىڭ   پرەمەر  ءمينيسترى  گەندەن، از ۇلتتار  جونىندەگى  كەڭەستىڭ  توراعاسى   سۋراحبايار  سىندى  رەسمي   ادامدار  ۇنەمى  ات  ءىزىن  سالىپ،  قازاق  وتباسىلارىنىڭ  تۇرمىس-تىرشىلىگىمەن،  تانىسىپ تۇرعان.   اكىم  رەتىندە  ءدوڭتاي  دا ەل استاناسى ۇلانباتىرعا  ءجيى   بارىپ،  ءارتۇرلى  جيىن-ماسليحاتتارعا  تۇراقتى  قاتىسقان.   بىردە وسىنداي كەزەكتى  ساپاردان   ورالعان  سوڭ  ون شاقتى قازاق  بالالارىن  ۇلانباتىرعا  وقۋعا  اتتاندىرعان.  ولاردىڭ  ىشىندە  ءوزىنىڭ  تۇڭعىش ۇلى  نۇكەي دە بولعان.  بۇلار   مونعولشا  ءبىلىم  العان  العاشقى  قازاق  زيالىلارى  ەدى.                            

مونعول  مەملەكەتى  مەن  ۇكىمەتى   قازاقتارعا  جان-جاقتى  قولداۋ  كورسەتە  ءبىلدى.  ساياسي،  الەۋمەتتىك،   مادەني  كوپتەگەن    شارالاردى   بەلگىلەپ  جۇزەگە  اسىرعان.

حوشۋن   اكىمى   ءدوڭتايدى  كىشى   حۋرال  تومەنگى    پارلامەنت   باسقارما   مۇشەلەرىنىڭ  قۇرامىنا  ەنگىزىپ،    قازاق  وتباسىلارىن  مالدان  الاتىن  ءارتۇرلى   الىم-سالىقتاردان بوساتقان. كۇندەلىكتى  تۇتىناتىن   كەيبىر  زات-تاۋارلاردى  قازاق  وتباسىلارىنا     العاشقى    جىلدارى  تەگىن  تاراتقان.

توقسان  اۋىز  ءسوزدىڭ   توبىقتاي    ءتۇيىنى  بوتەن  جۇرت، بوگدە  جەرگە   قونىس  تەپكەن  قانداستارىمىزدىڭ   سوندا ورنىعىپ  ەل  بولىپ  كەتۋىنە  بارلىق   جاعدايدى   جاساعان.  بۇل  جونىندە   اقىن  ءدوڭتاي    ءبىر  ولەڭىندە.

«ۇشقالاق  بوپ  ۇمتىلىپ  ويناقتاما،   

بولادى سابىر  ءتۇبى – ءبىر  سارى التىن.

زاۆحاننىڭ  ايماعىندا باۋىر قىلىپ،

مەن   تۇرمىن   وسى كۇندە  قازاق،  سارتىن»  - دەپ  جىرلاعانى  بار (موڭعوليا،  «شۇعىلا» جۋرنالى، 62-بەت،   №2,  1993 جىل).

1937 جىلداعى  ساياسي  قۋعىن-سۇرگىنىڭ  ءدۇمپۋى   جىراقتاعى    مونعول   جەرىنە  دە جەتەدى دە وعان «جاپون تىڭشىسى» دەگەن جالا جابىلادى. ءدوڭتايدىڭ   قالاي  تۇتقىندالعانى   جايىندا  بەلگىلى   جازۋشى  سەيىتحان  ابىلقاسىمۇلى  «كىسىنەپ  جىلاعان  سايگۇلىك»    («جۇلدىز»   جۋرنالى، №5  1993 جىل) اتتى  دەرەكتى  اڭگىمەسىندە  بىلاي  دەپ   جازادى: «ول ء(دوڭتاي)    زاۆحان    جەرىندەگى   قازاق  حوشۋنىڭ   باستىعى، مەملەكەتتىك  كىشى  قۇرىلتايدىڭ  مۇشەسى   بولاتىن.    ۇلانباتىرداعى   جينالىسقا  بارىپ، قايتىپ   كەلىسىمەن ماشينادان    تۇسە  بەرە  اياعىن  جەرگە  تيگىزبەي   قارۋلى   ساقشىلار  تارپا  باس  سالىپ  ۇستاپ،  بايلاپ –ماتاپ  اجال  ارانىنا    اپارىپ  سۇڭگىتكەن»   (112-بەت).

وسىلايشا،   ەل  اعاسى  ناقاق  جالامەن ۋلياستاي    قالاسىندا    تۇرمەگە   جابىلىپ،  تۇڭعىش  ۇلى   نۇكەي،  ءىنىسى  قۇدىستارمەن  بىرگە  1938 جىلى  اتىلعان.  

مونعول  جەرىندە  تۇڭعىش  ورناعان  قازاق  حوشۋنى  وسىلايشا    1938 جىلى  تاراپ،   ەكى  جىلدان  سوڭ  باتىس  ولكەدە    بايان-ولگي  اتتى  قازاق  ايماعى  قۇرىلعان.   دوڭتايعا   جابىلعان   ساياسي  جالانى   موڭعوليا   جوعارعى   سوتى   قاراپ   1990 جىلى اقتاعانعا  دەيىن   وعان   بايلانىستى   بارلىق    تاريحي  دەرەكتەر  كوپشىلىككە  بەيمالىم   بولىپ  كەلدى.   اقتاۋ   تۋرالى  قاۋلى  قابىلدانعان  كەزدەن  باستاپ  ولەڭ-جىر،  قيسسالارى،  جالپى  ادەبي  مۇرالارى     مەن    ونەگەلى   ءومىرى     باسپاسوزدە     جاريالانىپ،  وقىرماندار  نازارىنا  ۇسىنىلدى.

1999 جەكە جيناعى ۇلانباتىردا جانە قاراعاندىدا باسىلىپ، جارىققا شىقتى. اقىننىڭ ولەڭدەرىنەن وقىرمان قاۋىمعا ۇسىنىپ وتىرمىز.

 

 

وسيەتتەر

 

مەن  ايتايىن  بيسميللا

جاماعاتتار  ءسوز  تىڭدا.

اقىتتان  ۇلگى  الىپ  ەم،

قىزىل  ءتىلىم  قيمىلدا.

بۋىرشىندى  مەكەن  قىپ،

بالا  وقىتتىم  دۇكەن  عىپ.

قۇرمەت  ەتتى  جاماعات

قادىىرلى  مولدا  ەكەن  دەپ.

جاماعاتتار،  جاراندار،

وپاسىز  جالعان  الاڭدار.

از  ناسيحات ايتايىن

بەرى  تامان قاراڭدار.

جاقسى  مەنەن  جاماندى

مولدا  مەنەن  ناداندى

كەيبىر  شايپاۋ  تىلىنەن،

وراعىتار  زاماندى.

قوناق   كەلسە  جاراندار،

قايىرى  جوق   ساراڭدار.

مولدا  ءبىر  قۇران  وقي  بەر،

بەكەرگە  كىتاپ  ۇستاماي.

جاماعات  ءسوزىم تىڭداڭىز،

دالاعا   شاشىپ  تاستاماي.

ماڭكىر – مۇڭكىر  پەرىشتە،

كور  ىشىندە  سۇراۋ  بار

دۇشپان  بولىپ  جىلاۋ  بار.

كورىنى  كورىپ  ۇلعايما،

قىرىققا  كەلسەڭ  قىلاۋ  بار.

جاستان  ويلا اقىلدى.

ءدىنىڭدى  كۇت  بالالار!

ءولىم  دەگەن  جاقىندا.

قاراڭعى  كوردە  پەرىشتە

ەركىڭە  قويماس  اقىرى.

زامان  قانداي  زاڭ  قانداي

بارامىز  بەكەر  اڭعارماي

وتتان  ىستىق  سۇم  دۇنيە

اقىردا  ءبىر كۇن  قالعانداي.

جىلاماعان  جاننىڭ  ءبارىن  دە،

ەركىڭە  قويماي  العانداي.

جالعىز  كوردە  جاتقاندا،

ەل  جۇرتىڭ  كومىپ  قايتقاندا،

نە  دەپ جاۋاپ بەرەمىز

پەرىشتە  ءسۇھال  ايتقاندا.

قاتتى  جانعا  باتادى،

سول  كۇرزىمەن  ۇرعاندا.

پارا-پارا   بولارمىز،

كۇرزىمەن  ۇرىپ جاتقاندا.

جاۋابىڭىز  ناق  بولسىن،

مايدانعا  ايداپ  بارعاندا.

ماعلۇم  ويلاپ  مەن  جازدىم،

از  وسيەت  بىلگەنشە.

ءۇستىپ  ەلگە  جىرلايىن،

ىشكە  ساقتاپ  جۇرگەنشە.

جىگىتتەر  قامىن  ويلاي  بەر،

حابارسىز  ويناپ كۇلگەنشە.

وشبۋ  جازعان  ءار  نازىم،

ءبارى  دە  وسيەت،  اقىل ءسوز

ۇعاتۇعىن  ادامعا.

ماڭگى  باقي  ماقۇل  ءسوز

ەكىنشى  نازىم  ءسوزىمىز،

تەلمىردى –اۋ  حاتقا  كوزىمىز.

قابدىراحمان  قاراعىم،

ءبىر  كىتاپ جازىپ  بەرسىن  دەپ

ءوتىنىش  ەتىپ  ايتىپ  ەڭ

وسيەت  ءسوز  قالدىر  دەپ.

 

شىركىن-اي،   جاس  كۇنىمدە   بازار  ەدىم

 

قايراتىم  جاس   كۇندەگى   قارا   تابان،

ءبىر  ونەر   ۇستاماعان   جىگىت  جامان.

قىرىقتان  ەلۋگە  اسىپ   بارعاننان   سوڭ،

قالاسىڭ   ويىن – كۇلكى  قايران   زامان.

بەلگىسىز  وي،   بەلگىسىز  قاراڭ  ەدى،

كەڭەستى  قالام  ۇستاپ  جازار  ەدىم.

قالاسىڭ   ويىن-كۇلكى   ۇلعايعان  سوڭ،

شىركىن-اي  جاس   كۇنىمدە  بازار  ەدىم.

ايتايىن   ءاربىر  كەڭەس   ەبىن  تاۋىپ،

بارادى   زامان  ءوتىپ  اتتاي  شاۋىپ.

بۇرىنعى  زامان   قايدا  ەي،  اعالار؟

ەندىگى  بوز   بالادان  كەتتى  ساۋىق.

سۇم  جالعان  بايگە  اتىنداي  شاۋىپ   وتەر،

بايلاردان  ولەم  دەگەن   قاۋىپ  كەتەر.

بۇرىنعى  زامان  قايدا  ەي،  اعالار؟

ءبىر  از  كۇن   الداپ  ءجۇرىپ  زامان  وتەر!

ۇناماس  ناشار  ءسوزدى   ايتسام  بەكەر،

قادىرىن  قارىنداستىڭ  كورسەك  نەتەر.

قادىرى  قارىنداستىڭ   بىلىنبەيدى،

ءبىر – بىرەۋدىڭ  قادىرى  ولگەندە  وتەر!

سوققان  جەلدەي   بارادى – اۋ،  دۇنيە  شىركىن،

ءبىر  كۇن   سالىپ  باسىنا   اجال  جەتەر!

قاپتاعان    قار  استىنان  جىمداي  بولىپ،

ءبىر  كۇنى  شولاڭ    ەتىپ   ءوتىپ  كەتەر!

مەن   ءبىر – عايىپ   قۇلىڭا   بەر  جاردەم  ەتىپ،

بەرە   گور  ءوزىڭ   مەدەت  يا  قۇدىرەت!

قىزمەتكە  كەدەي   عارىپ،   بايلار  مالعا،

قۇلشىلىقسىز   قۇر   جۇرگەن   ءبارى   دە  دەرت!

جاقسى  بولساڭ   جاقتىرىپ  كورە  المايدى،

جوق  بولساڭ  ەشبىر  ادام   بەرە  المايدى.

كەي   نادان  بالاسىنا  دۇنيە  ەتبەي،

قاراقشىلاپ   بەكەرگە   قىلار  سەتەر.

الپىسقا   جاسىم  جەتىپ  كەلدى   اياڭداپ،

كوزىلدىرىكپەن  زورعا   جازدىم  شاتالاڭداپ.

بۇرىنعى   سوڭعى  ءبارى  دە   ءوتىپ  جاتىر،

بۇل   دۇنيەگە  تۇرام  با  مەن  بايانداپ؟!

الپىسقا  سيىر  جىلى  كەلدى  جاسىم،

كۇنا،  سۇمدىق  شىرمالاپ   ءوتتى  باسىم.

كوپ  ادامنىڭ   بارىنەن  جاسىم  ۇلكەن،

ءبارى  دە  دۇنيە  سالدى  كوپ  جولداسىم.

كوپ  ويلاپ  ءجۇرۋشى   ەدىم  قيسسا  قىلسام،

كىتاپ  قىلىپ  جازام  دەپ  تيسە   مۇرسام.

دۇعا  تىلەپ  كوبىنەن   قاعاز  جازدىم،

دۇعا  قايدان   تىلەيىن  قاراپ  تۇرسام!

ويىم  حاق  دەپ  ايتامىن  اۋزىما  الىپ،

بۇل  جالعانعا   قىزىعام،  قۇمارلانىپ.

تاعدىرعا  كوزىم  جەتىپ   تۇرسا  داعى،

تۇرامىن   جالعان  دەسە   ىڭعايلانىپ.

سەنەمىن   ەسەبىنە  قيامەتتىڭ،

بارىنا  قىل  كوپىردىڭ  كوزىم  جەتتىڭ.

زار  ەڭىرەپ،  زىكىر  ايتىپ  جىلاي  بەرمەي،

قىزىعىم   سۇم   جالعانعا  نەگە  كەتتىڭ؟

شىنىنداعى   بىلەمىن  ءولىم  راس،

اجال  كەلسە  كەشىگىپ  ساعات  تۇرماس.

جالعان  دەپ،   زىر  جۇگىرىپ  مال  ىزدەيمىز،

ولسەك   بىزگە  بۇيىرار  ەتەكتەي   تاس!

وسىنى   بىلە   تۇرا   مال   ىزدەيمىز،

ءبىر   قوي  ولسە  زار  جىلاپ  بەزىلدەيمىز!

ماسانىڭ   قاۋقارىنداي   شامامىز  بار،

ازعا   ازاپ  كۇشتىمىز   دەپ  كۇجىلدەيمىز!

ءجۇرۋشى  ەم   جازايىن  دەپ  بۇرىن،

جىر – جىرلاپ  ولەڭ  ايتىپ  جۇردىك  تويلاپ.

قالامعا  سۇيەپ  ازىراق   جازايىنشى،

توپ  جارعان  اقىن  ەمەس،  شىققان  سايلاپ.

باستايىن   بيسميللا  دەپ  حاتتىڭ   اتىن

حاق  ءۇشىن  پاۇلىدە  ارتىق  ەسىمى،  زاتىن.

ەلۋدەن   اسىپ   الپىسقا  كەلگەنىمدە،

كورسىن  دەپ  بالالارعا  جازعان  حاتىم.

ەرتە  قادىم  زامان  دا  ءبىر  پاتشا  وتكەن

تىڭداڭىز   ايتايىن   راۋەي-اتىن.

اقىلمەن  زيىننان  ويلاساڭىز،

ادامنىڭ  نە  قىلاسىڭ  جاس  پەن  قارتىن.

كارىسىڭ  دەپ  ءبىر  ادام  سوككەن  ەمەس،

مولشەر  قىلىپ  ايتامىن ء  سوزدىڭ  نارقىن.

اڭعال   ءبورى   سەكىلدى  اپتىك  جىگىت،

بولجاماي   ۇمتىلادى  ءىستىڭ  نارقىن.

ءتىسى  تۇسكەن  كورىدەي  كەي  مولدا  ءجۇر،

وقىعان  كەلىستىرمەي   ايات  قارپىن.

كەي  جىگىت  پىسىقپىن  دەپ   جۇرسە  داعى،

سويلەيدى  قاراڭ-قۇراڭ  ءسوزدىڭ  پارقىن.

بەس   تيىندى   تاپساڭىز  بەت  الدىمەن،

كورە  الماي  اعايىن  ءجۇر  بولىپ  سالقىن.

كەيىنگى    بالالارىم،   قاراقتارىم،

ونەر  تاپساڭ   بولادى  ءجۇزىڭ  جارقىن.

ۇشقالاق  بوپ  ۇمتىلىپ  ويناقتاما،

بولادى  سابىر  ءتۇبى،  ءبىر  سارى  التىن

زاۆحاننىڭ   ايماعىندا  باۋىر  قىلىپ،

مەن   تۇرمىن  وسى  كۇندە  قازاق،  سارتىن.

 

ازىرلەگەن:

قۋاندىق شاماحايۇلى،

ادەبيەتتانۋ بويىنشا

قاۋىمدىق پروفەسسور.