استانادا ءوتىپ جاتاتىن جيىن-تويلاردىڭ بىرىندە مۇحتارباي وتەلباەۆ اعامەن فوتوعا ءتۇسۋدىڭ ءساتى تۋدى. اياۋلى اعانىڭ ءبىز ءۇشىن ءار ءسوزى التىن، ءار ءىسى ونەگە. سۇحباتتارىن قاداعالاپ وقىپ جۇرەم، وتە-موتە وتكەن جىلى كەسىرلى زاڭ قابىلدانىپ، شەتتەگى قازاقتاردىڭ اتاجۇرتقا كەلۋى قيىنداپ، ەل باسىنا كۇن تۋعان سول ءبىر الماعايىپ ساتتە مۇحتارباي اعانىڭ ءبىر سۇحباتىندا ايتقان "مەن سىزگە جاقسى ماتەماتيكتەردىڭ ۇلەسى شەتەلدەن كوشىپ كەلىپ جاتقان قانداستارىمىزدىڭ ەسەبىنەن تولىعىپ وتىرعانىن ايتايىن" دەگەن ءسوزى ءبىزدىڭ كۇپتى كوڭىلىمىزگە، جارالى جۇرەگىمىزگە ءۇمىت وتىن جاعىپ ەدى.

اۋىپ بارا جاتقان جۇكتى ءاۋپ دەپ تۇزەپ جىبەرگەندەي اسەر ەتىپ ەدى... مىنە، جاقسى ادامنىڭ ايتقان ءسوزى دە، تىلەگەن تىلەۋى دە جاقسى بولادى ەكەن عوي، اللا قالاسا، قازاق كوشى قايتا قالپىنا كەلۋ الدىندا تۇر. ارينە، ۇلى ماتەماتيكتى ەشكىممەن دە سالىستىرۋعا كەلمەيدى! دەسە دە، بىرەۋلەر "قازاقتار ەشقاشان ورىس تىلىنەن باس تارتپايدى..." دەپ ماڭكىلدەپ جاتقاندا (قازاقستان دەسە، ءبىر ءسارى), سىزدەر مۇحاڭنىڭ مىنا سوزدەرىن قايتالاپ ءبىر وقىپ كورىڭىزدەرشى، كىمنىڭ كىم ەكەنىن، ۇستانىم دەگەن ۇلى قاسيەتتىڭ قانداي بولاتىنىن ءتىپتى دە تەرەڭ تاني تۇسەتىن بولاسىزدار! 

اۋىت مۇقيبەك

مۇحتارباي وتەلباەۆ:

***
مەن سىزگە جاقسى ماتەماتيكتەردىڭ ۇلەسى شەتەلدەن كوشىپ كەلىپ جاتقان قانداستارىمىزدىڭ ەسەبىنەن تولىعىپ وتىرعانىن ايتايىن. سەبەبى ولار ورىسشا بىلمەگەندىكتەن، جوعارى جالاقى تولەنەتىن جەرگە جۇمىسقا تۇرا الماعاندىقتان، عىلىمعا كەلىپ جاتىر. 20-30 جىلدان سوڭ كورنەكتى عالىمداردىڭ كوپشىلىگى سولاردان شىعۋى مۇمكىن. ال جەرگىلىكتى قازاقتاردان، ءورىستىلدى قازاقتاردىڭ اراسىندا ەندىگارى ماتەماتيكا سالاسىندا عالىمدار شىعا قويمايدى-اۋ.

***
ماعان ءبىرىنشى كەزەكتە، قازاقتىڭ قازاق بولعانى كەرەك. مەنىڭ عالىمدىعىم دا، پروفەسسورلىعىم دا قازاقتىعىمنان ساداعا. الدىمەن قازاقپىن، مۇسىلمانمىن، سودان كەيىن عالىممىن. حالقىمنىڭ، اكەمنىڭ، انامنىڭ ار-نامىسىن اياقاستى قىلسام، ادامدىعىمنان نە پايدا، نە قايىر؟!

***
ءوزىمنىڭ انا ءتىلىم، مەملەكەتتىك مارتەبەسى بار ءتىلىمىز عوي. شاكىرتتەرىم دە ديسسەرتاتسيالىق جۇمىستارىن قازاق جانە اعىلشىن تىلدەرىندە جازادى. سەبەبى جاس عالىم اعىلشىن ءتىلىن ءبىلۋى ءتيىس. قازاق ءتىلى وعان قالايدا كەرەك. ال قازاق تىلىندە جازدىرۋ سەبەبىم، بولاشاقتا قازاقتار ءوز دەگەنىنە جەتەدى. قازاق ءتىلىن مەملەكەتتىك ءتىل دەڭگەيىندەگى دارەجەسىنە جەتكىزەدى. سوندىقتان قازاق تىلىندە دە جازۋدى تالاپ ەتەمىن. ال ەگەر مەن شاكىرتىمە ورىسشا جازا بەر دەسەم، قازاق ءتىلىنىڭ بولاشاعىنا كۇمانمەن قاراسام، شاكىرتىمە قاستىق ىستەگەن بولامىن.

***
مەن 1 ملن دوللاردىڭ تاڭعالارلىق دۇنيە جاساۋعا جۇمسالعانىن قالايمىن. ال وتباسىما مەنىڭ جالاقىم دا جەتەدى.بالا كەزىمدە الەمدى ارالاۋدى ارمانداۋشى ەدىم، ەندى جاس كەلگەن سوڭ ەشقايدا شىققىم كەلمەيدى. تەك قىرعىزستانعا بارار ەم، وندا تۋىستارىم بار عوي.

***
حالىق قاشاندا ءتارتىپتى، تازالىقتى باعالايدى. بىراق قاي زاماندا دا پاراقورلار مەن مانساپقۇمارلار بولعان، بولا بەرەدى. ولاردىڭ شەكتەن تىس كوبەيۋى قاۋىپتى – مەملەكەتتىك جۇيەنىڭ قۇلاۋىنا الىپ كەلەدى. مۇنى قىتاي تاريحىنان دا كورۋگە بولادى. ءبىر ديناستيا بيلىككە كەلەدى، 100-200 جىلدان كەيىن ول بيلىك جۇيەسى دە جەمقورلىقتىڭ سالدارىنان قۇلايدى، ونىڭ ورنىنا بيلىككە باسقا ديناستيا كەلەدى. ول ديناستيا دا الدىڭعى ديناستيانىڭ كەبىن كيەدى. سەبەبى جەمقورلىق جايلاعان مەملەكەت باسقارۋعا كونبەيدى. ءبىزدىڭ ەلدە ادال عالىمدار بار، ولار 200-دەي عانا. ال 3000 ادامنىڭ عىلىم دوكتورى دەگەن اتاعى بار. ال وسى 200 عالىم سول 3 مىڭمەن قالاي كۇرەسەمىز؟ ولار ءبىزدى تۇنشىقتىرىپ جىبەرەدى عوي. بۇل جەردە تەك تابيعي سۇرىپتاۋعا عانا يەك ارتامىز، سەبەبى ۋاقىت وتە كەلە، ناعىز عىلىممەن اينالىساتىندار عىلىمدا قالادى دا، ال عالىمسىماقتار عىلىمنان كەتەدى، ءسويتىپ، ولاردىڭ قاتارى سيرەي بەرەدى. سول سياقتى جەمقورلار دا ءبىر-ءبىرىن جەپ، توناپ، ەڭ سوڭىندا كۇشتى جەمقورلار توبى جەڭىسكە جەتەدى. بىراق سول توپتىڭ ءوزى حالىققا ارقا سۇيەۋگە ءماجبۇر بولادى.

***
بىلەسىز بە، مەن وسى عىلىمنىڭ دامۋىنان قاتتى قورقامىن. سەبەبى عالىمدار اتوم بومباسىن ويلاپ تاپتى، ال ول ساياساتكەرلەر قولىنا تۇسكەن سوڭ نە بولدى؟ ەندى ولاردى توقتاتار كۇش جوق. قازىرگى عىلىمدا اشىلىپ جاتقان ءتۇرلى جاڭالىقتارعا قۋانعاننان بۇرىن قورقاتىن ادەت تاپتىم. مىسالى، بيولوگيا سالاسىندا جانتۇرشىگەرلىك جاڭالىقتار اشىلۋدا. ول جاڭالىقتار بەلگىلى ءبىر زاڭدىلىقتاردى ساقتاسا عانا پايدالى. ال ول زاڭدىلىقتى اينالىپ وتسە، ادامزاتقا وراسان زور قاۋىپ توندىرەدى. مىسالى، ادامدى انانىڭ قۇرساعىنان باسقا جەردە ءوسىرىپ شىعارۋ. پيعىلى تەرىس جاندار جەر استىنان جابىق زەرتحانا اشىپ، ادامدى قولدان جاساپ جاتسا نە بولادى؟ بۇل قۇلدىققا الىپ كەلەدى عوي.

***
ەشكىم قۇدايدىڭ بار-جوعىن دالەلدەي المايدى، بىراق ءبىزدى جاراتقان ءبىر تىلسىم كۇشتىڭ، يەمىزدىڭ باسقارىپ وتىراتىنىن سەزەمىز، ءوزىم قۇدايعا سەنەمىن، مەن كۇردەلى ەسەپتى شەشتىم، كەيىن ويلاپ وتىرسام، وسى ەسەپتى مەن ەمەس، مەنى جەتەلەپ وتىرعان ءبىر تىلسىم كۇش شەشكەن سياقتى.

***
كوپ ادام گۋمانيتارلىق عىلىمنان گورى، ناقتى عىلىمداردى دامىتۋ كەرەك دەگەن پىكىر ايتىپ ءجۇر. مەن بۇل پىكىرگە تۇبەگەيلى قارسىمىن. سەبەبى بالالارعا پاتريوتتىق تاربيە بەرۋ ءۇشىن تاريح عىلىمى، ءسوز جوق، كەرەك. ءتىپتى تاريحقا ەرەكشە كوڭىل ءبولۋ قاجەت. ال ءتىل بولماسا، ۇلتتىڭ جويىلاتىنى بەسەنەدەن بەلگىلى. سىزبەنەن سويلەسىپ وتىرعانىمىزدىڭ ءوزى ءتىلىمىزدىڭ ارقاسى ەمەس پە، ءتىلسىز ادام مايمىل، ال مايمىلعا ماتەماتيكانىڭ نە كەرەگى بار؟ مەنىڭشە، گۋمانيتارلىق عىلىمداردى دا، ناقتى عىلىمداردى دا قاتار دامىتۋ قاجەت. تەك دۇرىس باعىتپەن... گۋمانيتارلىق عىلىمداردىڭ دا، ماتەماتيكانىڭ دا بولاشاعى بار ءبىزدىڭ ەلدە. ال تەحنيكا عىلىمدارىنىڭ بولاشاعى كۇڭگىرتتەۋ سياقتى. بۇل سالانى دامىتۋدىڭ دا قاجەتى جوق. سەبەبى بۇل سالادا ءبىر جاڭالىق ويلاپ تاپساڭىز، ول سول كۇنى-اق ءجۇز جەردە تابىلىپ قويعان بولىپ شىعادى. سوسىن ول جاڭالىققا اقشاسى بارلار عانا يەلىك ەتەدى. سوندىقتان دا ناقتى عىلىمداردا دامىپ جاتقان سالانى عانا دامىتۋ كەرەك. ال قالعاندارىن شەتەلدەن ساتىپ الىپ، پايدالانۋعا بولادى.

***
راس، كوپ ادام بالاسىنىڭ دانىشپان بولعانىن نەمەسە بولاشاقتا باسشىلىق قىزمەتتە وتىرعانىن قالايدى، بۇل بالانى باقىتسىزدىققا دۋشار ەتەدى. ەڭ باستىسى، بالانى ادال، ءتارتىپتى بولۋعا ۇيرەتۋ كەرەك، قالعانىن اقىلدى بالا ءوزى-اق جۇزەگە اسىرادى.

***
جاستار پاتريوت بولسا دەيمىن، قازاقشىل، نامىسشىل بولسا ەكەن. مەنى ءبارى عالىم دەپ سىيلاپ جاتىر. ال مەن ءۇشىن عالىمدىعىمنان بۇرىن اتا ءداستۇرىم ماڭىزدى. اتا-بابام ارۋاعىن سىيلاماسام، مىڭداعان جىل ءومىر سۇرگەن انا تىلىمدە سويلەمەسەم، اتا سالتىمدى ساقتاماسام، مەن ەشكىم ەمەسپىن.

***
جالپى، مەنىڭ ءپرينتسيبىم  – ءبىر تەڭگە پايدا بولسا دا، قازاقستانعا كەلگەنىن قالايمىن. ونداي ەڭبەكپەن كەلگەن اقشانىڭ ءبىزدىڭ ەلگە ەمەس، وزگە ەلدىڭ قاجەتىنە جاراۋىن كۇنا دەپ تۇسىنەمىن. سوندىقتان ەسەپتىڭ دۇرىستىعى انىقتالعان سوڭ اقشانى ءسوز جوق الامىن.

Abai.kz