پاتشالىق-سوۆەتتىك يمپەريا كەزەڭىندە قازاقستاننىڭ ونداعان ۇلتتار مەن ۇلىستاردىڭ كاتورگاسىنا اينالىپ، رەسەيدىڭ حالىقتار تۇرمەسى بولعانى بەلگىلى.   

كەڭەستىك قۋعىن-سۇرگىن جىلدارى  قازاقتىڭ نەبىر اسا كورنەكتى ساياسي قايراتكەرلەرى مەن وزىق ويلى زيالىلارى  ماسكەۋدىڭ وزىندە، يا ءسىبىر مەن ماگادان ولكەلەرىندە ءتۇرلى جاعدايدا كوز جۇمدى. جۇسىپبەك ايماۋىتوۆ (1889-1930),  سماعۇل سادۋاقاسوۆ (1900-1933),  ءاليحان بوكەيحانوۆ (1874-1937), نىعمەت نۇر­ماقوۆ (1895-1937), ءنازىر تورەقۇلوۆ (1892-1937) ،  سۇلتانبەك قوجانوۆ (1894-1938),  تۇرار رىسقۇلوۆ (1894-1938), ماعجان جۇماباەۆ (1893-1938),  ساكەن سەيفۋللين (1894-1938)  تۋعان جەرلەرىنەن جىراقتا، رەسەي جەرلەرىندە ماڭگىلىك تىنشۋ تاپتى.  كەيبىرىنىڭ مايىتتەرى ماسكەۋدىڭ  دون زيراتىندا  ورتەندى،  بىرەۋلەرى  ۆاگانكوۆ قورىمىندا كومىلدى،  كەيبىرىنىڭ مۇردەلەرى كولىما وڭىرىندەگى مىڭجىلدىق توڭ استىندا قالدى. تەك، 2011 جىلى سماعۇلدىڭ ءمايىت كۇلى سالىنعان قۇتى ماسكەۋدەن قازاقستان­عا جەتكىزىلدى. ساكەن مەن ماعجاننىڭ قابىرلەرى ماگاداننان ءالى ىزدەستىرىلۋدە.

ال ايگىلى جازۋشى، دراماتۋرگ، اۋدارماشى، جۋرناليست، پەداگوگ ساياسي جانە قوعام قايراتكەرى جۇسىپبەك ايماۋىتوۆتىڭ جەرلەنگەن جەرى جايىنداعى دەرەك كەڭەستىك كەزەڭدە جۇرتشىلىقتان قۇپيا ساقتالعان.

اسا قۋاتتى دارىن يەسىنىڭ قالامىنان تۋعان «قارتقوجا»، «كۇنەكەيدىڭ جازىعى»، «اقبىلەك» ءتارىزدى شىعارمالار مەن پۋبليتسيستيكالىق تۋىندىلار،    ۆ. شەكسپير، ۆ. گيۋگو، گ. موپاسسان، ا. س. پۋشكين، ن. ۆ. گوگول، ل. ن. تولستوي تۋىندىلارىنىڭ اۋدارمالارى قازاق ادەبيەتىنىڭ ءىنجۋ-مارجاندارى ىسپەتتەس ەكەنىن  ونىڭ وزىمەن دەڭگەيلەس كلاسسيكتەر عانا تۇيسىنە الدى. سونداي-اق، الاش قايراتكەرىنىڭ 1930 جىلعى 21 ساۋىردە ماسكەۋدىڭ بۋتىركا تۇرمەسىندە اتىلىپ،  ۆاگانكوۆ  زيراتىنا جەرلەنگەنىن جۇرتشىلىق بەرتىن عانا ءبىلدى. ج.ايماۋىتوۆپەن بىرگە احمەتساپا ءجۇسىپوۆ پەن دىنمۇحامەد ءادىلوۆتىڭ 1928-1929 جىلدارى «كونترەۆوليۋتسيالىق ۇيىمعا مۇشە بولدى جانە كەڭەسكە قارسى ۇگىت جۇرگىز­دى»  دەگەن  ايىپ بويىنشا  اتۋ جازاسىنا كەسىلگەنىن 2011 جىلى سىرتقى ىستەر مينيسترلىگى قىزمەتكەرى سەرىكقالي بايمەنشە انىقتاپ جاريا ەتكەن.    

كەيىن زەرتەۋشىلەردىڭ تالماي ىزدەنۋى ناتيجەسىندە جۇسىپبەك ايماۋىتوۆتىڭ ورىستىڭ سۇلۋ قىزى ۆەرا نيكولاەۆنا ۆولكوۆاعا ۇيلەنىپ، ودان بەكتۇر (قۇجات بويىنشا – ايماۋىتوۆ ۆيكتور يۋرەۆيچ) مەن جاناق (قۇجات بويىنشا – ايماۋىتوۆ ەۆگەني يۋرەۆيچ) ەسىمدى ەكى ۇل كورگەنى انىقتالعان. ۆەرا نيكولاەۆنا دۇنيەدەن وتكەن سوڭ جازۋشى ەۆگەنيا كيريلوۆناعا ۇيلەنىپ، ودان مۋزا تۋىپتى. ايماۋىتوۆتىڭ اقتالۋىنا سول زايىبى ايرىقشا ەڭبەك سىڭىرگەن كورىنەدى. الايدا سول اقجارىلقاپ كۇنگە دەيىن جۇسىپبەكتىڭ اۋلەتى قورلىق پەن زورلىق-زومبىلىقتىڭ تالايىن كورىپتى. بەكتۇر 1937 جىلى «الاشوردانىڭ بالاسى» دەگەن  ايىپتاۋ بويىنشا 10 جىلعا  باس بوستاندىعىنان ايرىلعان، ودان كەيىن دە ۇزاق جىلدار بويى قۋدالاۋعا ۇشىراعان. قالعان ۇرپاقتارى دا قازاقستانعا كەلۋگە جۇرەكتەرى داۋالاماي، رەسەي ەلىندە ۇرەيلى عۇمىر كەشكەن. سولاي دەسەك تە، ايماۋىتوۆتىڭ ءولىمىنىڭ ءوزى قازىرگى اقىن-جازۋشىلاردىڭ  بويىندا وشپەس رۋح وتىن تۇتاتقانى انىق. ەرتىستىڭ كەرەكۋ وڭىرىندە ۇلتتىق مادەنيەتتىڭ دامۋىنا ەرەكشە ۇلەس قوسقان ءبىر قايراتكەرگە ارناعان «ۇيلەسىم» اتتى ولەڭىمدە مەن:

«كوكوزەك، قاندى ايبالتا، تۇلپار قۇلاگەر

تۇرعانمەن ەستە،

تار جولدا باعىن سىنار ەر!

ايماۋىتوۆتان ايرىلعان ايبوز ولكەدە

ايبارلى رۋحقا ەكەۋمىز ەندى مۇراگەر!» – دەپ                                                 جىرلاعانىمنىڭ سەبەبى وسى ەدى.

بيىل  ج. ايماۋىتوۆتىڭ 125 جىلدىق مەرەيتويى قارساڭىندا  پاۆلودار مۇراعاتشىلارى رەسەيدىڭ فەدەرالدىق قاۋىپسىزدىك قىزمەتىنىڭ ورتالىق ارحيۆىنە سۇراۋ سالىپ،  جازۋشىنىڭ ء مايىتى ۆاگانكوۆ قورىمى اۋماعىنداعى  جالپى زيراتقا قويىلعانىن نەگىزدەيتىن رەسمي جاۋاپ الدى. سول قۇجات ماۋسىم ايىنىڭ 23-ءى كۇنى مۇراعاتشىلاردىڭ قولىنا تيىسىمەن  وبلىس باسشىلىعى جۇسىپبەكتىڭ ۇرپاقتارى مەن شىعارماشىل زيالىلار وكىلدەرىنەن دەلەگاتسيا قۇرىپ، ماسكەۋگە ارنايى ءىس-ساپار ۇيىمداستىرۋ ماسەلەسىن كۇن تارتىبىنە قويدى.

وسىلايشا،  جۇسىپبەك ايماۋىتوۆ اتىلعان كەزدەن 84 جىل وتكەننەن كەيىن، 2014 جىلدىڭ 5 قىركۇيەگىندە  ونىڭ ءمايىتىن ىزدەۋشىلەر توبى ساپارعا شىقتى.  پاۆلودار وبلىسى مادەنيەت، مۇراعاتتار جانە قۇجاتتاما باسقارماسىنىڭ باسشىسى اينۇر سارسەنباەۆا جەتەكشىلىك ەتكەن، قۇرامىندا گ.ن.پوتانين اتىنداعى پاۆلودار تاريحي-ولكەتانۋ مۋزەيىءنىڭ ديرەكتورى گۇلنار نۇراحمەتوۆا،  جازۋشى، جۋرناليست، ايماۋىتوۆتانۋشى ءارى ايماۋىتوۆتىڭ اتالاس ۇرپاعى   سايلاۋ بايبوسىن جانە مەن (وسى ماقالانىڭ اۆتورى) ارمان قاني، وبلىستىق «زۆەزدا پريرتىشيا» گازەتىنىڭ ءفوتوتىلشىسى ۆالەري بۋگاەۆ بار پاۆلودارلىق دەلەگاتسيا الدىمەن استاناعا جەتىپ، سول قالادان اەروبۋسبەن  ماسكەۋدىڭ شەرەمەتەۆ اۋەجايىنا ۇشىپ كەلدىك تە، ىلە ۆاگانكوۆ قورىمىنا بەت تۇزەدىك. الماتىدان جۇسىپبەك ايماۋىتوۆتىڭ نەمەرەسى ريمما ايماۋىتوۆا  دا ماسكەۋگە ۇشىپ جەتتى.

ۆاگانكوۆ  قورىمى جايىندا بىلگەنىمىز، قابىرستان رەسمي 1771 جىلى اشىلىپتى. سودان بەرى 500 مىڭنان استام ادام جەرلەنگەن دەلىنەدى. قازىرگى كەزدە 100 مىڭنان اسا قابىر ساقتالىنىپتى. قابىرستان كولەمى مەن ءپىشىنى اركەلكى 60 ۋچاسكەدەن تۇرادى ەكەن. نەگىزىنەن مۇندا ماسكەۋ زيالىلارى مەن كورنەكتى تۇلعالاردى جەرلەۋ داستۇرگە اينالعان.

كەڭەستىك جاپپاي جازالاۋ جىلدارىندا اتۋ جازاسىنا كەسىلگەن تۇتقىنداردىڭ مۇردەلەرى كومىلىپ، باسىنا  نومىرلەنگەن تاقتايشا ورناتىلعان نەمەسە ورتەلىپ كۇلى قالدىرىلعان.    1941 جىلى ماسكەۋگە نەمىس اسكەرلەرىنىڭ باسىپ كىرۋ قاۋپى تۋعاندا كورنەكتى ادامداردىڭ قابىرلەرىن جاۋعا قورلاتپاۋ ماقساتىندا كوپتەگەن بەلگىتاستار، جازۋلار  جانە ولارعا قاتىستى قۇجاتتار جويىلىپ جىبەرىلىپتى. سوعىستان كەيىن بۇلاردىڭ ءبىر بولىگىن قايتا قالپىنا كەلتىرۋ مۇمكىن بولماي قالعان.

قابىرستاندا بىرنەشە باۋىرلاستار زيراتى ورنالاسقان كورىنەدى. جۇسىپبەك ايماۋىتوۆتىڭ جانە ونىمەن بىرگە ءولىم جازاسىنا كەسىلگەن ساياسي قايراتكەرلەردىڭ مايىتتەرى سول زيراتتاردىڭ ءدال قايسىندا كومىلگەنىن ەندى تاپ باسىپ ايتۋ مۇمكىن ەمەس ەكەن.   ونىڭ ۇستىنە ونداعان مۇردەلەر جاتقان باۋىرلاستار زيراتىن قازىپ،  ءبىر ادامنىڭ ءمايىتىن تاۋىپ انىقتاۋ سونشالىق قيىن ءىس بولسا،  باۋىرلاستار زيراتىندا تەك ءبىر ادامعا ءمۇسىن ورناتۋعا زاڭ جۇزىندە جول بەرىلمەيتىن كورىنەدى. 

ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىنىڭ بىرنەشە زيراتىنىڭ  تەك قابىرستاننىڭ كىرە بەرىسىندەگى بىرەۋىندە عانا 1994 جىلى جالپىعا ورتاق جالعىز مونۋمەنت ورناتىلعان.

 جۇسىپبەك ايماۋىتوۆتى ەسكە الىپ، ارۋاعىنا قۇرمەت كورسەتۋگە ارنالعان جيىن سول ەسكەرتكىشتىڭ جانىندا ءوتتى. شاراعا ماسكەۋدەگى «مۇراگەر» قوعامدىق ۇيىمى مەن قازاقستان ەلشىلىگىنىڭ  وكىلدەرى، رەسەي مۇسىلماندارى ءمۇفتياتىنىڭ ماسكەۋ قالاسىنداعى قازاق دياسپوراسىنىڭ موللاسى، قابىرستان قىزمەتشىلەرى،  قازاقستاندىق تەلەارنالار تىلشىلەرى دە قاتىستى. دەلەگاتسيا اتىنان سايلاۋ بايبوسىن مەن ريمما ايماۋىتوۆا سويلەپ، باياناۋىل اۋدانىنىڭ جوسالى اۋىلى ماڭىنداعى جۇسىپبەكتىڭ اتاسى داندەبايدىڭ جۇرتىنان جانە الماتى زيراتىنداعى جۇسىپبەكتىڭ ۇلى بەكتۇردىڭ قابىرىنەن الىنعان  توپىراقتى   ەسكەرتكىش تۇبىنە سەبەزدەپ توكتى.   ال قابىرستان قىزمەتكەرى سول جەردىڭ توپىراعىن ارنايى قۇتىعا سالىپ، ارمان قانيعا تابىس ەتتى. بۇل توپىراق پاۆلوداردا ج.ايماۋىتوۆ اتىنداعى قازاق مۋزىكالى-دراما تەاترى الدىندا 19 قىركۇيەكتە اشىلعان جۇسىپبەكتىڭ ەسكەرتكىشىنىڭ تۇبىنە سالىندى.

سايلاۋ بايبوسىننىڭ ايتۋىنا قاراعاندا، جۇسىپبەكتىڭ اتالارى مەن تۋىستارى جەرلەنگەن داندەباي زيراتى كۇتىمسىزدىك سالدارىنان مال تۇياعىنىڭ استىندا قالعان. ەندى زيرات قورشاۋىن قايتا  كوتەرىپ، سول جەرگە اپاراتىن جولدارعا جوندەۋ جۇمىستارىن جۇرگىزۋ كەرەك. سونىمەن بىرگە وزگە دە ءىس-شارالار جۇزەگە اسىرىلعانى قۇبا-قۇپ ەكەن.

ريمما ايماۋىتوۆانىڭ ايتۋىنا قاراعاندا،  اكەسى بەكتۇر قۋعىن-سۇرگىن زاردابىنان جۇرەگى ابدەن شايلىعىپ قالعاندىقتان بەرتىنگە دەيىن وزگەلەرگە دە، ءوز بالالارىنا دا ۇلتىمىز تاتار دەپ ايتىپ، شىنايى اتا-تەگىن جاسىرىپ كەلىپتى.  ريمما بەكتۇرقىزى (ۆيكتوروۆنا) كوزىنە جاس الىپ تۇرىپ ءسوزىن اياقتاي كەلە وسى ساپاردى ۇيىمداستىرعان پاۆلودار وبلىسى باسشىلىعىنا جانە ءىس-شارانىڭ ساپالى ءارى ماعىنالى وتكىزىلۋىنە قولداۋ كورسەتكەن قازاقستان ەلشىلىگىنە ريزاشىلىق سەزىمىن ءبىلدىردى.

قارالى جيىن سوڭىندا ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارى مونۋمەنتىنە جانە ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستىڭ قۇرباندارى مونۋمەنتىنە گۇل شوقتارى قويىلىپ، ولاردىڭ جانە قابىرستاندا جەرلەنگەن بارشا مۇسىلمانداردىڭ ارۋاقتارىنا باعىشتالىپ قۇران وقىلدى.

بۇدان سوڭ دەلەگاتسيا قازاقستان مەن ورتالىق ازيا كوممۋنيستىك جاستار ينتەرناتسيونالىنىڭ قايراتكەرى عاني مۇراتباەۆتىڭ (1902-1925)  قابىرى باسىنا، رەسەيدىڭ كورنەكتى تۇلعالارى: سەرگەي ەسەنين (1895-1925), ۆلاديمير ۆىسوتسكي (1938-1980), ۆلاد ليستەۆتىڭ  (1956-1995) قابىرلەرىنە بارىپ، ەسكەرتكىشتەرىنە قۇرمەت كورسەتتى.

ءبىزدىڭ ماسكەۋدەگى ەكىنشى كۇنىمىز قالا كۇنى مەيرامىنا ءدوپ كەلدى. سونىڭ ناتيجەسىندە مەرەكەلىك ءىس-شارالاردى تاماشالاۋ مۇمكىندىگىنە يە بولىپ، «چيستىە پرۋدى» گۇلزارىنداعى اباي ءمۇسىنىن، ارباتتاعى پۋشكين مەن ناتاليا گونچاروۆانىڭ مۇسىندەرىن كورىپ، عاجاپ اسەرگە بولەندىك. سول كۇنى تۇندە ماسكەۋدىڭ دومودەدوۆ اۋەجايىنان اسپانعا كوتەرىلدىك. ازاماتتىق مىندەتىن ابىرويمەن اتقارعان دەلەگاتسيانى  جۇسىپبەك ايماۋىتوۆتى جانە وزگە دە ۇلى تۇلعالاردى دۇنيەگە اكەلگەن كيەلى جەردىڭ  مامىراجاي اسپانى  كۇتىپ تۇرعانىن جان-تانىمىزبەن سەزىندىك.

ارمان قاني،

قازاقستان جازۋشىلار وداعى

پاۆلودار وبلىستىق فيليالىنىڭ ديرەكتورى،

قازاقستاننىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەرى.

فوتوسۋرەتتەر – ۆالەري بۋگاەۆتىكى.

پاۆلودار-استانا-ماسكەۋ-پاۆلودار.

 Abai.kz