ەلدەن ەلگە، اۋىزدان اۋىزعا جەتكەن اڭگىمەلەردە قورقىت اتا جايىنداعى اڭىز-ءاپسانالار ءارتۇرلى بولىپ كەلەدى. بىزگە جەتكەن دەرەكتەرگە سۇيەنسەك، قورقىت – ءوز زامانىنىڭ دانىشپانى، اقىلگويى، اۋليەسى، كورەگەنى بولعان. عالىمداردىڭ شامالاۋىنشا، بابا قورقىت 9-10-شى عاسىرلاردا ء(ا.مارعۇلاننىڭ ەڭبەكتەرىندە 7-8 عاسىرلاردا) ءومىر ءسۇرىپ، سىر ءوڭىرىن مەكەندەگەن. كەيبىر دەرەكتەردە ونىڭ قاي رۋدان شىققانى، قاي رۋعا جيەن بولعانى، اكەسىنىڭ اتى كىم ەكەنى ءبارى جازىلادى.

بىزگە جەتكەن اڭىزدارعا سۇيەنسەك، قورقىت اتا ماڭگىلىك ءومىردى، باقىتتى عۇمىردى كوكسەپ، جەلماياعا ءمىنىپ دۇنيەنىڭ ءتورت بۇرىشىن كەزەدى ەكەن. الايدا، قايدا بارسا دا الدىنان كور قازىپ جاتقان كوپشىلىك شىعادى. قورقىت «كىمنىڭ كورىن قازىپ جاتىرسىڭدار؟» دەپ سۇراسا، كور قازۋشىلار «قورقىتتىڭ كورى!» دەپ جاۋاپ بەرەدى ەكەن. وسىدان باستاپ ماڭگىلىك ءومىردى كوكسەگەن قورقىتتىڭ اجالمەن ارپالىسى باستالادى. قاي جاقتى بەتكە السا دا الدىنان «قورقىتتىڭ كورىن قازۋشىلار» شىعادى. بىراق، نە كەرەك، قانشا قاشسا دا، ازىرەيىلدىڭ قۇرىعى ءبارىبىر ۇزىن، قورقىت اجالىن داريانىڭ ورتاسىندا  ءابجىلاننان تابادى. مىنە، بارىمىزگە جاقسى تانىس اڭىزدىڭ جەلىسى قىسقاشا وسىلاي.  

قورقىت اتا جايلى اڭىزدى وسىلاي ەستىگەندىكتەن دە ءبىز ونى ولىممەن كۇرەسۋشى، اجالدان قاشۋشى دەپ تانيمىز. ال اقيقاتىندا قورقىت ولىمنەن قاشقان با؟ اجالمەن ارپالىسقان با؟ اۋليە، دانىشپان، اقىلگوي، ابىز ادامنىڭ ولىمنەن قاشۋى، ماڭگىلىك ءومىر سۇرەمىن دەپ اجالمەن ارپالىسۋى اقىلعا قونىمدى ما؟ قارت ابىزعا بۇل جاراسا ما؟ بۇعان دەيىن ەشكىمنىڭ ماڭگى ءومىر سۇرمەگەنىن ءبىلىپ، كورىپ كەلگەن قارت قورقىتتىڭ كورگە جاقىنداعاندا اجالدان الاسۇرىپ قاشۋى ابىزدىعىنا سىن ەمەس پە؟  مىنە، ءبىزدى وسىنداي سۇراقتار مازالايدى. مۇندا، ءبىز بىلمەيتىن، بىزگە جەتە قويماعان باسقا دا حيكمەتتەر جاتقان سەكىلدى. بىزگە قورقىتتىڭ اڭىزى جەتسە دە، اڭىزىنىڭ اڭىسى جەتپەي قالعان سەكىلدى. ەندەشە سول حيكمەتتىڭ سىرىن وزىمىزشە ىزدەپ كورەيىك دەدىك...

قورقىت اتا يسلامعا قاتىسى بار تۇلعا...

قورقىت اتانىڭ ءومىر سۇرگەن كەزەڭىنە قاتىستى ءتۇرلى دەرەكتەر بار. كەيبىر عالىمدار ونى يسلام دىنىنە ەش قاتىسى جوق تۇلعا دەپ جورامالدايدى. الايدا، قورقىت اتانىڭ ءومىر سۇرگەن كەزەڭى تۋرا قازاق دالاسىنا يسلام ءدىنى كەڭ ەتەك جايىپ كەلە كەزەڭمەن تۇسپا-تۇس كەلەدى. تاريحشى الكەي مارعۇلان ءوزىنىڭ جازبالارىندا ا.ن.ءسامويلوۆيچتىڭ مۇراعاتىنان ءبىر دەرەك كەلتىرەدى. وندا: «قورقىت – ارابتاردىڭ ابباس حاليفاسى زامانىندا شىققان كىسى. ونىڭ اكەسى قارا-قوجا – اڭكەش حاننىڭ ءبىرى. قورقىت 95 جىل جاساعان، ءۇش حاننىڭ ءۋازىرى بولعان. سولار قاعاننىڭ زامانداسى، ونىڭ حالىق ورتاسىنداعى بەدەلى، ىقپالى وراسان كۇشتى بولعان»، – دەلىنگەن. «تۇركى جۇرتىنا ورتاق بولعان قورقىت اتانىڭ ابباس حاليفاسى زامانىندا ءومىر سۇرگەندىگىن تۇرىكمەن ادەبيەتشىلەرى دە تەگىسىمەن جاقتايدى»، – دەيدى الكەي مارعۇلان. ەگەر ابباس حاليفالىعىنىڭ 8-13 عاسىرلاردا سالتانات قۇرعاندىعىن ەسكەرەر بولساق، قورقىت اتا دا يسلام ءدىنىنىڭ تۇرىك دالاسىنا ەنىپ، كەڭ ەتەك جايىپ جاتقان شاقتا ءومىر سۇرگەنىن اڭعارامىز. ونىڭ ۇستىنە قورقىت اتا جايلى جاقسى زەرتتەگەن تۇرىك عالىمى ورحان-شايق گوكياي قورقىت تۋرالى اراب، پارسى، تۇرىك تىلدەرىندە دە مالىمەتتەر تاپقان ەكەن. دەمەك، اراب دەرەكتەرىندە كەزدەسەتىن قورقىت اتا يسلام دىنىنە دە قاتىسى بار تۇلعا دەگەن ءسوز. 

قورقىت – پايعامبار ۇمبەتى!..

قورقىت اتاعا قاتىستى كوپ عالىمداردىڭ سۇيەنەتىن ەڭبەگى – «قورقىت اتا كىتابى». بۇل جازباعا الكەي مارعۇلان: «قورقىت ءافساناسىنىڭ ەڭ تاڭعالارلىق عاجايىپ نۇسقاسى 14 عاسىردا اق قويىنلى وعىزدار جىرلاعان، قاعازعا تۇسىرىلگەن جازبا ءتۇرى»، – دەپ باعا بەرەدى. بۇل نۇسقالار بۇگىندە ەۋروپانىڭ ەكى ۇلكەن قالاسىندا ساقتالىپ كەلەدى. ونىڭ ءبىرى گەرمانيادا درەزدەن كىتاپحاناسىندا. مۇنى اكادەميك ۆ.ۆ.بارتولد ورىس تىلىنە اۋدارعان. ەكىنشىسى يتاليادا، ۆاتيكاندا اروستوليكا كىتاپحاناسىندا. ونىڭ اراب تىلىندە جازىلعان ءماتىنىن يتاليا تۇركولوگى ەتتورە روسسي باستىرىپ شىعارعان ەكەن.

كىتاپقا ۇڭىلسەڭىز، قورقىت اتا جايلى تىڭ دەرەكتەرگە كەزىگەسىز. ونى يسلام دىنىنە قاتىسى بار تۇلعا بولعانىن دا وسى كىتاپ ايعاقتايدى. اكادەميك ۆ.ۆ.بارتولد بۇل كىتاپتاعى قورقىتتىڭ قازاق اڭىزىنداعى قورقىت ەكەنىن ايتادى. ول: «دەدە كوركۋت كىتابى» تۋرالى بۇرىن جازعان ويلارىمدا اڭىزدا، پوەمادا جىرلاناتىن قورقىتتى قازاقتىڭ قاريا سوزىندە ايتىلاتىن اۋليە قورقىتپەن ءبىر كىسى دەپ ءبىلدىم. دەمەك، قورقىتتىڭ بەيىتى سىرداريانىڭ جاعاسىندا وعىزداردىڭ بۇرىنعى استاناسىنىڭ قاسىندا ءالى كۇنگە دەيىن ساقتالىپ كەلگەن. قورقىت سىر بويىنداعى تىم اتاقتى، ءارى جىراۋ، ءارى كەمەڭگەر قارت»، – دەيدى. تاريحشى-زەرتتەۋشىلەر تاريحتا بىرنەشە قورقىتتىڭ بولعاندىعىن ايتادى. ۆ.ۆ.بارتولدتىڭ «قورقىت اتا كىتابىنداعى» قورقىتتى «قازاقتىڭ قورقىتى» دەۋى دە سول سەبەپتى.

تۇرىكتەردىڭ مۇحاررەم ەرگين ەسىمدى عالىمى «قورقىت اتا كىتابىنىڭ» ۆاتيكان مەن درەزدەن نۇسقالارىن بىردەي قامتىپ ءبىر كىتاپ قىلىپ باستىرىپ شىعارادى. كىتاپ 1964 جىلى تۇرىك مادەنيەتىن زەرتتەۋ ينستيتۋتى تاراپىنان جاريالانادى. كىتاپقا نازار اۋدارساڭىز تاماشا دۇنيەلەر كەزدەستىرەسىز. كىتاپ ء«بيسميللاھير راحمانير راحيم» دەپ اللانىڭ ەسىمىمەن باستالادى. سويتەدى دە كىتاپ كىرىسپەسى: «پايعامبار (س.ا.ۋ.) زامانىنا جاقىن بايات رۋىنان قورقىت اتا دەيتىن ەر وتكەن. ول كىسى  وعىزدىڭ كەمەڭگەرى ەدى. ايتقانى ايداي كەلەتىن كورەگەنى ەدى. حاق تاعالا كوكەيىنە سالعان سوڭ عايىپتان حابار ايتاتىن»، – دەپ جالعاسادى. ونىڭ حالىقتىڭ مۇڭىڭ مۇڭدار، جوعىن جوقتار جان بولعانىن، قاي ىستە دە حالىق ونىمەن اقىلداساتىنىن، نە بۇيىرسا، ەكى ەتپەيتىنىن، ءسوزىن جەرگە تاستامايتىنىن جازادى. سول كىتاپتا «قورقىت اتا بىلاي دەپتى» دەپ قورقىت اتانىڭ اۋزىنان شىققان ناقىل سوزدەرى كەلتىرىلەدى. مارجانداي-مارجانداي ناقىلدارىنا زەر سالىپ وقىساڭىز، بارلىعىنىڭ نەگىزىندە يسلام ءدىنىنىڭ قاعيدالارى، ءدىنىمىزدىڭ ۇگىت-ناسيحاتتارى جاتقانىن كورەسىز. بۇل دا بىزگە قورقىت اتانىڭ يسلام ءدىنىنىڭ كورنەكتى وكىلى، ناسيحاتشىسى بولعاندىعىن دالەلدەيدى.

كىتاپتاعى ناقىل سوزدەردىڭ كەيبىرەۋىن نازارلارىڭىزعا ۇسىنۋدى ءجون كوردىك:

• «اللا، اللا دەمەيىنشە ءىس وڭالماس، قۇدىرەتتى ءتاڭىر بەرمەيىنشە، ەر بايىماس».
• «پەشەنەسىنە جازىلماسا قۇلعا قازا كەلمەس، اجال كەلىپ جەتپەيىنشە ەشكىم ولمەس».
• «ولگەن ادام تىرىلمەيدى، شىققان جان قايتا كىرمەيدى».
• «جىگىت تىرىسىندە قاراتاۋداي قىلىپ، كۇنى-ءتۇنى تىنىم كورمەي دۇنيە جيادى، بايدى. بىراق تيەسىلى ناسىبىنەن ارتىق جەمەيدى».
• «مەنمەن، تاكاپپار ادامدى ءتاڭىرى سۇيمەيدى، كوكىرەگىن كەرگەنگە ءتاڭىرى داۋلەت بەرمەيدى».
• كۇل توبە بولماس، كۇيەۋبالا ۇل بولماس.
• قارا ەسەك قاشىر بولماس جۇگەندەگەنمەن، قارا كۇڭ حانىم بولماس بەزەندىرگەنمەن.
• ەسكى ماقتا ءبوز بولماس، ەسكى دۇشپان دوس بولماس.
• انا كورمەگەن قىز تاربيە كورمەس، اكە كورمەگەن ۇل اس بەرمەس.
• مەملەكەتشىل ۇل بولسا، وشاعىڭنىڭ قورعانى.
• ۇل قايتسىن اكە ءولىپ، مال قالماسا، اكە مالىنان نە پايدا باستا بيلىك (مەملەكەت) بولماسا.

قورقىت اتانىڭ پايعامبار ۇمبەتى ەكەنىن كىتاپتاعى مىنا سوزدەرىنەن دە بىلۋگە بولادى. كىتاپتا «قورقىت اتا بىلاي دەگەن» دەپ مىنا جولدار دا جازىلعان: «اۋزىمدى اشىپ سويلەسەم، ءتاڭىرىم جاقسى، ءتاڭىر دوسى، ءدىن ۇلىسى – مۇحاممەد جاقسى. مۇحاممەدتىڭ وڭ جاعىندا ناماز وقىعان، شىنشىل بولعان ءابۋ باكىر سىددىق جاقسى. اقىرعى، وتىزىنشى ءجۇزدىڭ باسى بولعان ء«‘امما» جاقسى (قۇراننىڭ وتىزىنشى پاراسى ء(جۇز) ءنابا سۇرەسى ء«‘امما ءياتاسا ءالۋن» دەپ باستالاتىندىقتان ء«‘امما» دەپ اتاعان), مانەرلەپ دۇرىس وقىساڭ، ياسين جاقسى. قىلىشىن سۋىرىپ، ءدىندى جايعان ەرلەردىڭ شاھى ءالي جاقسى. ءاليدىڭ ۇلدارى، پايعامبار نەمەرەلەرى، كەربالا جازىعىندا شەيىت بولعان حاسان مەن حۇسەيىن – ەكى باۋىر بىرگە جاقسى. جازىلىپ، حاتتالىپ، كوكتەن تۇسكەن ءتاڭىرى ءىلىمى – قۇران جاقسى. قۇراندى جيناقتاپ، حاتتاعان، عالىمدار سۇلتان اففان ۇلى وسمان جاقسى. ويپاتتان ورىن تەپكەن ءتاڭىر ءۇيى مەككە جاقسى. ول مەككەگە ساۋ بارىپ، امان قايتقان قاجىلار جاقسى. ەسەپ كۇنىندە جۇما جاقسى. جۇما كۇنى وقىلعان قۇتپا جاقسى. قۇلاق سالىپ تىڭداعان ۇمبەت جاقسى. مۇنارادان ازان شاقىرعان ازانشى جاقسى. تىزە بۇگىپ، باس يگەن جار جاقسى. ساماي شاشى اعارعان اكە جاقسى. ۇزاق جولعا شىققاندا قارا اتان تۇيە جاقسى...». وسىلايشا «نە جاقسى، نە جاماندار» تىزىلە بەرەدى. بۇل سوزدەرگە الىپ-قوسار ارتىق ەشتەڭە جوق سەكىلدى. بۇل دا قورقىت اتانىڭ پايعامبارىمىزدىڭ ءدىن ناسيحاتتاۋشى ءبىر ۇمبەتى بولعانىن ايعاقتايتىن دالەل.

ولىمنەن قاشۋدىڭ مۇمكىن ەمەسىن قورقىت جاقسى بىلگەن

ەندەشە اقىرەتكە، ولىمگە يمان كەلتىرگەن يسلام ءدىنى وكىلىنىڭ ولىمنەن قاشۋى، اجالمەن ارپالىسۋى اقىلعا استە سىيماس. ونىڭ ۇستىنە جوعارىدا كەلتىرگەن «پەشەنەسىنە جازىلماسا قۇلعا قازا كەلمەس، اجال ۋاقىتى جەتپەيىنشە ەشكىم ولمەس»، «ولگەن ادام تىرىلمەس، شىققان جان قايتىپ كەلمەس» دەگەن سوزدەرى دە اڭىزدىڭ دۇرىس ۇعىلماعاندىعىن، ءبىز تۇسىنبەگەن ءبىر حيكمەتى بارىنا مەڭزەيدى.

«قورقىت ولىمنەن قاشقان» دەسەك، ونىڭ ابىزدىعىنا، كورەگەندىگىنە، دانالىعىنا قايشى، اۋليەلىگىنە جاراسپايدى. سەبەبى، قاسيەتتى قۇراندا اللا تاعالا: «جان بىتكەننىڭ ءبارى ءولىمنىڭ ءدامىن تاتادى»، – دەيدى ء(الي-يمران، 185, ءانبيا سۇرەسى، 35-ايات، انكابۋت سۇرەسى، 57-ايات). دەمەك، كەۋدەمىزدە جانىمىز بولعان سوڭ، ءولىم مىندەتتى تۇردە كەلەدى دەگەن ءسوز. مەيلى قاش، مەيلى جاسىرىن، ءبارىبىر اللادان ۇكىم كەلسە، ازىرەيىل سەنى قايدان بولسىن تابادى. ويتكەنى، اللا تاعالا: «سەندەر قابات-قابات، بيىك-بيىك مىقتى قورعاننىڭ، قامالدىڭ ىشىنە جاسىرىنساڭدار دا اجال قايدان بولسىن ءبارىبىر تابادى»، – دەگەن (نيسا سۇرەسى، 78-ايات). كەيبىرەۋىمىز قانداي دا ءبىر قازانىڭ سەبەبىنەن جاقىنىمىزدان ايرىلىپ جاتقاندا اسىلىق سويلەپ: «ەگەر ول جولعا شىقپاعاندا، بالكىم، ءتىرى قالار ما ەدى؟»، «ەگەر ۇيدە وتىرعاندا كولىك قاعىپ كەتپەس پە ەدى؟»، – دەپ جاتاتىنىمىز دا بار. وعان دا اللا پايعامبارى (س.ا.ۋ.) ارقىلى بىزگە سالەمىن جولداپ: «سەن ولارعا: «ەگەر تاعدىرىنا ءولىم جازىلسا، ول ادام ۇيىندە وتىرسا دا (اتتاي جەلىپ) ولەتىن جەرىنە جەتەر ەدى»، – دەپ ايت»، – دەيدى. قورقىتتىڭ ءسوزى قۇراننىڭ سوزىنەن تامىر تارتادى. ەندەشە قورقىتتىڭ قايدا بارسا كوردى كورۋىندەگى سىر نە؟

 «قورقىتتىڭ كورىندەگى» سىر

بىزدىڭشە، قورقىت اتانىڭ قايدا بارسا الدىنان قازۋلى كور شىعۋىنىڭ استارىندا ء«ولىمدى ەسكە الۋ»، «كوردى، قابىردى ويلاۋ»، ء«ولىمدى سەزىنۋ» فيلوسوفياسى جاتقان سەكىلدى. ءتىپتى، باسقا بىرەۋ ءۇشىن قازىلىپ جاتقان كوردى كورسە دە عيبرات الۋى ءۇشىن ءوزىنىڭ قابىرىن قازىپ جاتقانداي سەزىنىپ، «قايدا بارسام دا قورقىتتىڭ كورى» دەگەن بولۋى دا مۇمكىن.

يسلامدا «رابىتا-ي-ءماۋت» دەگەن ۇعىم بار. ياعني، ء«ولىمدى ەسكە الۋ» دەپ اتالادى. ءولىم، ءولىمدى ەسكە الۋ – ادامدى تاۋبەسىنە كەلتىرەتىن ۇلكەن ءبىر ناسيحاتشى. ءولىم – كوپ اسقاندى ءبىر توساتىن اقيقات. پايعامبارىمىز (س.ا.ۋ.): «دۇنيە ءلاززاتىنان ايىقتىراتىن ءولىمدى ەسكە الىڭدار»، – دەيدى. ياعني، ءولىمنىڭ جۇرەكتەن دۇنيەگە دەگەن ماحابباتتى سۋىرىپ الاتىن كۇشى بار دەگەن ءسوز. اللا ەلشىسى (س.ا.ۋ.) تاعى ءبىر حاديسىندە: «ەگەر جان-جانۋار، حايۋاندار ءولىم جايىندا ادامزات بىلگەندى بىلسە، اۋىزدارىڭ سەمىز ەتكە تيمەس ەدى»، – دەيدى. ياعني، ءولىم جايىندا ءبىز بىلگەندى قوراداعى مالىمىز بىلسە، سونى ويلاۋدان، ۋايىمداۋدان، قايعىرۋدان قوم جيناي الماي، سوعىمعا كوتەرەم سويار ەدىك. سول سەبەپتى، ءولىمدى ەسكە الۋ ادامدى قايعىعا، ۋايىمعا جەتەلەيدى. ادام ءولىمدى ۇمىتسا، ۋايىمسىز سالعىرتتىققا سالىنادى. ال «ۋايىمسىز سالعىرتتىق» اباي قۇنانبايۇلى ايتپاقشى، «اۋەلى – قۇدايدىڭ، ەكىنشى – حالىقتىڭ، ءۇشىنشى – داۋلەتتىڭ، ءتورتىنشى – عيبراتتىڭ، بەسىنشى – اقىلدىڭ، اردىڭ، ءبارىنىڭ دۇشپانى». ال «قارىنى توقتىق، ۋايىمى جوقتىق، ازدىرار ادام بالاسىن» (اباي). سوندىقتان دا، پايعامبارىمىز (س.ا.ۋ.) اقىرەتتىڭ ۋايىمىن جەپ، قامىن ءىشۋ ءۇشىن ءولىمدى ءجيى ەسكە الۋدى كەڭەس ەتكەن. ءولىمدى كوپ ەسكە الاتىن جاندى اللا ءراسۋلى (س.ا.ۋ.) «ەڭ باي، ەڭ قادىرلىگە» تەڭەگەن. ادام اجالدى ويلاسا ازعىندىققا اياق باسپاس، كۇناعا كوز سالماس. ءولىم جۇرەكتەردى جۇمسارتۋشى، كوزدەرگە جاس ءۇيىرۋشى ناسيحاتشى. سول سەبەپتى دە پايعامبارىمىز (س.ا.ۋ.): «ناسيحاتشى جانە ەسكەرتۋشى رەتىندە ءولىم جەتكىلىكتى»، – دەگەن. تاعى ءبىر حاديسىندە پايعامبارىمىز (س.ا.ۋ.): «قابىرلەرگە زيارات ەتىڭدەر. ويتكەنى قابىرلەردى زيارات ەتۋ اقىرەتتى ەستەرىڭىزگە سالادى» دەيدى. مىنە، قورقىت اتا دا پايعامبارىمىزدىڭ جوعارىداعى حاديستەرىنە امال ەتكەن دەپ بىلەمىز. ەل اراسىنا تاراپ كەتكەن اڭىز وسىنداي حيكمەتتەن شىقسا كەرەك. يسلام تاريحىندا وسىعان ۇقساس مىسالدار كوپ. تاريحتا جۇرەگى دۇنيەگە اۋىپ بارا جاتقاندا، ءوزىنىڭ قابىرىن قازىپ الىپ، ىشىندە تۇنەپ شىعاتىن مۇسىلماندار دا وتكەن. نە بولماسا، شىعارىپ جاتقان جانازانى كورسە، ءوزىنىڭ جانازاسىن شىعارىپ جاتقانداي سەزىنىپ، عيبرات الاتىندار دا بولعان. ەندەشە قورقىتتىڭ «قايدا بارساڭ، قورقىتتىڭ كورى» دەۋىندەگى سىردىڭ، حيكمەتتىك ءتۇيىنى وسى جەردە شەشىلەتىن سەكىلدى.

اسىلىندا قورقىتتىڭ بۇل عيبراتى حالىققا ۇلكەن ناسيحات. ياعني، ادام بالاسى ءاردايىم ءولىمدى ەسكە الىپ، سوڭىنان ازىرەيىل ەرىپ كەلە جاتقانداي نە الدىنان اجالى كۇتىپ تۇرعانداي سەزىنۋى ءتيىس. قايدا بارسا دا، ءوزىنىڭ كورى قازىلىپ جاتقانداي ءتۇيىسىنۋى كەرەك. بۇل اقىرەتكە دەگەن يمانىمىزدى شىڭداپ، دۇنيەگە دەگەن ماحابباتتى جويادى. بىزدىڭشە، قورقىت اتانىڭ ايتپاعى وسى ەدى...