رف باسشىسى ۆ.پۋتين تمد ەلدەرىنىڭ ايماعىندا اقش دوللارى مەن ەۋرووداقتىڭ ەۋروسىنان ءبىرجولا باس تارتاتىن زاڭ جوباسىن رەسەيدىڭ مەملەكەتتىك دۋماسىنا ۇسىندى. مۇنىڭ ءوزى:

– دوللارمەن جانە ەۋرومەن ەسەپ ايىرىسۋدى تەجەۋدىڭ ءادىس-تاسىلدەرىن ورناتادى;

– سىرتقى ساۋدا جاساۋ مەن قارجى قىزمەتتەرىن ۇسىنۋدا ۇلتتىق ۆاليۋتالاردى كەڭىنەن پايدالانۋعا ىقپال ەتەدى;

– ۇلتتىق ۆاليۋتالاردىڭ نارىقتاعى وتىمدىلىك دارەجەسىن كۇشەيتەدى;

– ۇلتتىق ۆاليۋتالار نارىعى دامىسا، تمد ەلدەرى كەلىسىلگەن ۆاليۋتا ساياساتىن جاساۋعا مۇمكىندىك الادى;

– تمد دەڭگەيىندە ساۋدا-ەكونوميكالىق جانە ينۆەستيتسيالىق ىنتىماقتاستىقتا ۇزاقجىلدىق ستراتەگيالار انىقتالادى;

– ايماقتا ورتاق ماكروەكونوميكالىق تۇراقتىلىق ورنايدى ت.س.س.

...ەنەرگەتيكا سالاسىنداعى ءىرى كەلىسىمدەرى ورىس ءرۋبلى مەن قىتاي يۋانىمەن ەسەپ ايىرىسقان رەسەي مەن قىتاي اقش دوللارىنان باس تارتقان العاشقى سەركەلەر بولدى.

الەمدى «اشسا – الاقانىندا، جۇمسا – جۇدىراعىندا» ۇستاعان مىقتى اقش دوللارى دا ۋاقىت تەزىنە كونىپ، تەڭسەلە باستادى. ەۋروايماق قۇرىلعان كەزەڭدە اقش دوللارى جەر بەتىندەگى رەسمي ۆاليۋتا قورىنىڭ 71 پايىزىن قۇراسا، بىلتىر بۇل كورسەتكىش نەبارى 62,9 پايىزدى كورسەتتى. قالاي دەسەك تە، اقش دوللارى ءوزىنىڭ بىربەتكەي ۇستەمدىگىنەن ايىرىلۋدا.

2010 جىلى بۇۇ دا الەمدە جالعىز ۇلتتىق ۆاليۋتانىڭ (اقش دوللارى) ۇستەمدىگىن السىرەتۋ كەرەكتىگىن مالىمدەدى. فرانتسۋزدار دوللاردىڭ ورنىنا ەۋرونى باسىم قولدانۋ كەرەكتىگىن ايتۋدا، پارسى شىعاناعى ەلدەرىنىڭ ىنتىماقتاستىق كەڭەسى وزدەرىنىڭ ءتول ۆاليۋتالىق قورىن جاساماقشى، قىتاي مەن وڭتۇستىك كورەي ءوزارا قارجىلىق قارىم-قاتىناستارىن ۇلتتىق اقشالارىمەن جۇرگىزەدى...

ەۋروازيالىق ەكونوميكالىق ىنتىماقتاستىق وداعى (ەاەس) ەلدەرىنىڭ اراسىنداعى قارجىلىق بايلانىستىڭ 50 پايىزى بۇگىندە دوللارمەن جانە ەۋرومەن جۇرگىزىلەدى. بۇل تاۋەلدىلىكتەن قۇتىلۋدىڭ جالعىز جولى – دوللار مەن ەۋرودان ءۇزىلدى-كەسىلدى باس تارتۋ.

ارينە، ءار ەلگە ۇلتتىق اقشاسىنىڭ قۇنىن ارتتىرىپ، باعاسىن قۋاتتاندىرۋ كەرەك. مۇنىڭ ءوزى، كەرەك دەسەڭىز، ەلدىڭ ساياسي تاۋەلسىزدىگىنىڭ مىقتى ءبىر كەپىلى. بىراق، قالتاسى قالىڭ شەتەلدىك شونجار چەمودان تولى دوللارىمەن قازاق جەرىنە كەلىپ، كاسىپورىن اشىپ، عيمارات الىپ، گازەت، تەلەارنا، مەكتەپ، جوو اشىپ قوجايىندىق قۇرىپ تۇرعاندا، قازاق جۇرتىنىڭ تاۋەلسىزدىگىنىڭ تابانى تايعاق كۇيىندە قالا بەرەدى...

...مەدالدىڭ ەكىنشى بەتى مىناداي: «دوللار – ناعىز اقشا، قالعانى – بۇرقىراعان قاعاز عانا» دەيتىندەر ءپۋتيندى جەردەن الىپ، جەردەن سالىپ: «بۇل – ءپۋتيننىڭ قىرىمدى باسىپ الۋدىڭ الدىندا ەۋروازيالىق ەكونوميكالىق ىنتىماقتاستىق وداعىن قۇرعانى سەكىلدى كەزەكتى ساندىراعى، ياعني، الداپ ءتۇسىرۋدىڭ جولى، ساياسي اقىماقتىق. وندا قيىر شىعىستان باستاپ، تمد ەلدەرىنىڭ ايماعىندا «قىتاي قورعانىن» – ەرەنقابىرعا ورناتايىق. پۋتين – ساياساتتاعى كەزدەيسوق ادام» – دەپ، ورە تۇرەگەلدى.

بۇل ءسوزدىڭ دە جانى بار. قاراڭىز: حالىقارالىق ءونىم شىعارۋ سالاسىنىڭ ينتەگراتسياسى مەن كووپەراتسياسى، كەرىسىنشە، الەمدى دەندەپ ورنالاسقان. دۇنيەجۇزىندە تارىداي شاشىلعان قىتاي كومپانيالارى ون مىڭداعان جۇمىس ورىندارىن اشىپ، ەكى ەلدىڭ دە ەكونوميكاسىنىڭ تامىرىنا قان جۇگىرتۋدە. اتاقتى كولىك كونتسەرندەرىنىڭ جيناقتاۋ وندىرىستەرى الەمنىڭ ءار ەلىندە بار. الەمدىك برەند كيىمدەرىن تىگەتىن فابريكالاردىڭ بولىمشەلەرى وڭتۇستىك-شىعىس ازيانى (قىتاي، بانگلادەش. ت.ب.) تۇتاس قاپتاعان. كۇللى دۇنيە تانيتىن Airbus اتتى اسا ءىرى اۋە قۇرىلىس كومپانياسىنىڭ وكىلدەرى ەسكى ەۋراپا جەرىن تولىق قامتىپ وتىر.

مەنىڭشە، ەلدەن بۇرىن دوللاردى «تارك ەتىپ»، ەۋروپادان ەسى شىعا «قاشقان» ۆلاديمير ءپۋتيننىڭ باسىم بايلىعى دوللارلىق جانە ەۋروپالىق ەسەپ-شوتتاردى ساقتالىپ جاتقىن شىعار. بۇگىن ءبىر سامارالىق ورىس: «مەن دوللاردان باس تارتقانشا، پۋتيننەن باس تارتامىن!» – دەپ ەدى!..

شىنىندا، مۇقىم تمد ەلدەرى مەن حالىقتارىنىڭ اتىنان سويلەيتىن (جانە شەشىم قابىلدايتىن) قۇقتى ۆ.پۋتينگە ەشكىم بەرگەن جوق!..

P.S. ...ەل ەسىنەن تانىپ، تەڭگە تەڭكيىپ قۇلاپ، قازاقتىڭ الەۋەتى جەرتابانداپ جاتقاندا، «سامۇرىق-قازىنا» قورى باسقارماسىنىڭ ءاربىر مۇشەسى 2014 جىلدىڭ قورىتىندىسى بويىنشا 57 ميلليون تەڭگە سىياقى الاتىن بولىپتى. وسىنشاما تەلەگەي-تەڭىز اقشا الاتىنداي بۇلاردىڭ ەلگە نەندەي ەڭبەگى ءسىڭدى؟ الدە، بۇل سىيلىق – قازاق ەكونوميكاسىن قۇلدىراتىپ، تەڭگەنىڭ باعامىن اسپانداتقانى ءۇشىن بەرىلە مە؟ جىل سايىن، توقسان سايىن تەڭگەنىڭ قۇنسىزدانۋىنا بار كۇش-قايراتىن اياۋسىز جۇمساعانداردىڭ ناعىز قالىڭ توبى وسىلار ەمەس پە؟..

...“ايران ىشكەن قۇتىلىپ، شەلەك جالاعان تۇتىلعان” زامان-اي!..

قاجىمۇقان عابدوللا

Abai.kz