بۇگىنگى تاڭدا جوشىلىقتار گەنەولوگياسىنىڭ ەڭ پىكىرتالاستى ماسەلەلەرىنىڭ ءبىرى ول – ورىس حاننىڭ شىعۋ تەگى تۋرالى. كەيبىر زەرتتەۋشىلەر ناتانزي جانە وعان تاۋەلدى دەرەكتەردىڭ نەگىزىندە ورىس حاننىڭ وردا-ەجەننەن تاراعانىن جاقتايدى. باسقا زەرتتەۋشىلەر مۋيزز ال انساب، چينگيز-نامە، تاۆاريحي گۋزيداي نۋسرات-نامە، قادىرعالي جالايري جانە باسقالارىنىڭ نەگىزىندە ورىس حان توقا-تەمىرلەردەن تاراعان دەپ سانايدى. اۋەل باستا ءبىرىنشى كوزقاراس XIV عاسىرداعى وردا-ەجەن مەن توقا-تەمىر ۇرپاعى تۋرالى XIX ع. ءناتانزيدىڭ ەڭبەگىنەن باسقا گەنەولوگيالىق دەرەكتەردىڭ عىلىمي اينالىمعا ەنبەۋىنەن پايدا بولدى. راشيد اد-ءديننىڭ مالىمەتتەرى 1310-شى جج. وردا-ەجەن ۇلىسى مەن ونىڭ ۇرپاعى تۋرالى مالىمەتتەرمەن ۇزىلەدى.

ەسكەندىردىڭ ءانونيمى (ناتانزي) مالىمدەۋىنىڭ راستىعى تۋرالى ماسەلەنىڭ تەرەڭ تاريحناماسى بار. زەرتتەۋشىلەردىڭ باسىم بولىگى ءسوزسىز ءانونيمنىڭ گەنەولوگياسى مەن حرونولوگياسىندا شاتاسۋدىڭ پايدا بولعان تۇسىن، سونداي-اق، اق وردا مەن كوك وردانى شاتاسۋىنداعى سەبەپتى جانە ۇلىستىڭ شىعىسىندا بيلىك ەتكەن-مىس التىنوردالىق تۇمەنباسى نوعايدىڭ ۇرپاعىنداعى شاتاسۋلار سياقتى قاتەلەردىڭ سەبەبىن زەرتتەمەستەن، سەنىممەن قابىلدادى.

ماسەلەنىڭ تاريحناماسى ۆ.پ.كوستيۋكوۆتە جاقسى تالدانعان [8, 195-204].  يۋلاي شاميلوگلۋ جازعانداي: «عالىمداردىڭ باسىم بولىگى اق وردا مەن كوك وردا اتاۋلارىندا ونىڭ شاتاسۋىن تۇزەتۋمەن عانا شەكتەلىپ، ءناتانزيدىڭ اقپاراتىن ءالى دە جاقسى نيەتپەن قابىلدايدى. الايدا، ءناتانزيدىڭ سەنىمدىلىگىنە قاتىستى الدىڭعى تالداۋدى ەسكەرگەنىمەن  وردا ۇلىسى تاريحى بويىنشا ونى «بىرەگەي» قۇجات رەتىندە قولدانۋ ءۇشىن قانداي اقتايتتى دالەل ەتۋى مۇمكىن؟» [26, 165-168]. ا.گ. گاەۆ جازعان «ناتانزي وزىنە ءمالىم بىتىراڭقى تاريحي فاكتىلەر مەن سيۋجەتتەردى قيسىنسىز ۇعىنىپ جانە قيالدىڭ كومەگىمەن تولىقتىرىپ، ءبىر ارناعا توعىستىرىپ، كوركەم شىعارما جاساعان. ياعني ەسكەندىردىڭ ءانونيمى گەنەولوگيالىق ەمەس، ءتىپتى، تولىق تاريحي شىعارما دا ەمەس، تەمىر ۇرپاعىنىڭ جاس حانزاداسى ەسكەندىرگە تاريحي سۋرەتتە جامان مەن جاقسىنىڭ نە ەكەنىن كورسەتەتىن، گروتەستىك وڭدەلگەن جانە سايكەسىنشە تاڭدالعان ناقىل-پۋبليتسيستيكا» [2, 14]. ۆ.پ.كوستيۋكوۆ ءانونيمنىڭ كوپتەگەن قاتەسىن كورسەتىپ، ءانونيمدى جاقتاۋشىلاردىڭ دالەلىنە «عىلىمي ءاناليزدىڭ ادىسىنە جاناما عانا قاتىسى بار» ەكەنى تۋرالى جازدى. ەسكەندىردىڭ ءانونيمى مالىمەتىنىڭ راستىعى تۋرالى ماسەلە  وتە ماڭىزدى، سەبەبى ورىس-حاننىڭ وردا-ەجەننەن تاراعانى تۋرالى بارلىق كوزقاراستىڭ نەگىزى ناتانزي بولىپ تابىلادى. ناتانزي مالىمەتىنىڭ راستىعى دەڭگەيىن انىقتاۋمەن ورىس-حاننىڭ شىعۋ تەگى ماسەلەسىن شەشۋگە بولاتىنىن سەنىمدىلىكپەن ايتۋعا بولادى.

ناتانزيدە ساسى-بۇقا – نوعايدىڭ ۇلى، ول تۋماكاننىڭ ۇلى، ول قۇليدىڭ ۇلى، ول وردا-ەدجەننىڭ ۇلى دەپ اتالعان. ونىڭ ۇستىنە، ناتانزي وسى نوعايدىڭ ءومىرى تۋرالى ايتقاندا، ول بۋۆالدىڭ ۇلى، ول تاتاردىڭ ۇلى بولعان تانىمال التىنوردالىق تۇمەنباسى نوعاي تۋرالى ايتادى. سونىمەن، شىعىس دەشتى  قىپشاقتىڭ بيلەۋشىلەرى ناتانزيدە نوعايدىڭ ۇرپاعى دەپ اتالعان. نوعايدىڭ ۇرپاعى تۋرالى ايتقان بارلىق ءمالىم دەرەكتەر بۇعان قايشى كەلەدى. نوعايدىڭ ءۇش بالاسى توقتامەن كۇرەستە قازا بولدى، ال ونىڭ نەمەرەسى بولگارياعا (شيشەمان) قاشتى. ياعني، ساسى-بۇقانىڭ گەنەولوگياسى ناتانزيدە دۇرىس قويىلماعان. XIX عاسىردىڭ زەرتتەۋشىلەرى اتالعان ساسى-بۇقانى باياننىڭ ۇلى ساسىمەن تەڭدەستىردى. الايدا اتالعان تەڭدەستىرۋدەگى ەسىمدەردىڭ ۇقساستىعى (تولىق ەمەس ۇقساستىق، ايتالىق، وردا-ەجەن ۇرپاعىنىڭ ىشىندە ەسىمدەرى تولىق سايكەس كەلەتىندەر دە بولعان، مىسالى، قۇبلۇقتىڭ اعاسى ساسى-بۇقا) مەن اۋلەتتەردىڭ سايكەسىنەن باسقا دالەلى جوق.

جوعارىدا ءبىز بايان 1308-09 جىلداردان باستاپ وردا-ەجەن ۇلىسىن بيلەمەگىنىن كورسەتتىك، ەندەشە ول توقتا مەن وزبەكتىڭ شىنايى يەلىكتەرىنىڭ وڭتۇستىك-شىعىس نەمەسە شىعىس شەكاراسىنداعى يەكمۋش (بەكماريش) ۇلىسىنىڭ بيلەۋشىسى بولعان سياقتى.

جوشى ۇلىسى تۋرالى ناتانزي مالىمەتىن قۇرىلىمدىق ەكى دەڭگەيگە بولۋگە بولادى:

1.ونىڭ راشيد اد-ديننەن العان مالىمەتتەرى [6, 249]. بۇل جەردە ناتانزي ورىس-حاننىڭ كەلەسىدەي گەنەولوگياسىن بەرگەنىن اتاپ ءوتۋ قاجەت: شىمتايدىڭ ۇلى، شىمتاي  ەرزەننىڭ ۇلى، ول ساسى-بۇقانىڭ ۇلى،  ول نوعايدىڭ (بۇل التىنوردالىق تۇمەنباسى نوعاي) ۇلى، ول قۇليدىڭ ۇلى، ول  وردا-ەجەننىڭ ۇلى [22,  265]. نوعايدىڭ اتالاعان گەنەولوگياسى راشيد اد-ءديننىڭ ەكى قولجازباسىنداعى (تاشكەنتتەگى وزبەكستاننىڭ مەملەكەتتىك كوپشىلىك كىتاپحاناسىنداعى XIV عاسىرداعى دجۋرابەك شىعارمالارىنان قولجازبا جانە ءپاريجدىڭ ۇلتتىق كىتاپحاناسىنان Ancien Fonds Persan 67 قولجازبا) نوعاي گەنەولوگيالارىنا وتە ۇقساس. حۋلاگۋ وتريادىمەن [6, 120] سوعىسقان بۇل گەنەولوگيالارداعى التىنوردالىق تۇمەنباسى نوعايدىڭ گەنەولوگياسى كەلەسىدەي: نوعاي، دجارۋكتىڭ ۇلى، ول تۋماكاننىڭ ۇلى، ول قۇليدىڭ ۇلى. راشيد اد-ءديننىڭ مالىمەتىنە ساي، وسى گەنەولوگيامەن نوعاي قۇلي ۇرپاعىنىڭ اراسىندا كەزدەسەدى، بىراق ول حۋلاگۋمەن سوعىسقان التىنوردالىق تۇمەنباسى ەمەس (ونىڭ ارعى اتاسى قۇلي حۋلاگۋدىڭ زامانداسى بولعان، ال ونىڭ ءوزى بۇل كەزدە ءالى دۇنيەگە كەلگەن جوق), تەك سونىڭ اتتاسى عانا بولدى  [6, 98].

دجۋرابەك شىعارمالارىنان قولجازبادا قاتە گەنەولوگيا ۇستىنەن تۇزەتىلگەن: تاتاردىڭ ۇلى، ول بۋۆالدىڭ ۇلى [6, 146]. ياعني، پاريج كىتاپحاناسىنان قولجازبا راشيد اد-دين قولجازباسىنىڭ نەبارى العاشقى ءتۇرى، باسقاشا ايتقاندا شيماي داپتەرى، نەمەسە شيماي داپتەردىڭ كوشىرمەسى بولعانىن ەسەپتەۋگە بولادى. دجۋرابەك شىعارمالارىنان قولجازبا شيماي داپتەردىڭ (نەمەسە ونىڭ كوشىرمەسىنىڭ) وڭدەلگەن نۇسقاسى بولدى. راشيد اد-ءديندى اۋدارۋ ءۇشىن قاراستىرىلعان قالعان 6 قولجازبا، دۇرىس گەنەولوگيا بەرىلگەندىكتەن، وڭدەلگەن نۇسقادان (نەمەسە ونىڭ كوشىرمەسىنەن) تازا بەتكە كوشىرىلگەن، الدەقاشان تازا قالپىنداعى قولجازبا بولدى: نوعاي تاتاردىڭ ۇلى، ول بۋۆالدىڭ ۇلى. بالكىم، ءناتانزيدىڭ قولىندا (وردا-ەجەننىڭ ۇرپاعى) نوعايدىڭ قاتە گەنەولوگياسى قاراستىرىلعان راشيد اد-ءديننىڭ (شيماي داپتەرى) جاڭساق كوشىرمەسى بولعان شىعار. كەيىن ول شادىبەك نوكەرلەرىنىڭ وكىلدەرى حابارلاعان مالىمەتتەردى جورامالداپ، 1360-شى جج. سىعاناك حانى بولعان نوعايدى جانە التىنوردالىق (ونىڭ دەرەكتەرىنە ساي (راشيد اد-ءديننىڭ شيماي داپتەرى بويىنشا) وردا-ەجەن ۇرپاعى بولعان) تۇمەنباسى نوعايدى تەڭدەستىرگەن. ەسىمدەرىنىڭ (ەكەۋى دە نوعاي) ۇقساستىعىن جانە  بيلەۋ تەرريتورياسىن («وردا-ەجەن ۇرپاعىنىڭ يەلىگى» شىعىس دەشتى – قىپشاق) نەگىزگە الىپ ناتانزي ەكى نوعايدى تەڭدەستىرگەن.

2. وزىندىك حابارلار.

الدىڭعى ماقالالارىمىزدا ءبىز ءناتانزيدىڭ وزىندىك، ياعني تۇپنۇسقالىق حابارلامالارىن تالداپ، ا.گ.گاەۆتىڭ قورىتىندىلارىمەن دە سايكەس كەلەتىن، كەلەسىدەي  قورىتىندىعى كەلگەمىز [2, 13]:

ءناتانزيدىڭ قايشىلىقتى گەنەولوگياسىنىڭ تۇسىنىكتەمەسى ءسىرا ءناتانزيدىڭ ءوز بولجامىنان بولۋى مۇمكىن، ياعني، ول XIV ع. 60-70 جج. شىعىس دەشتى-قىپشاق حاندارىن (ساسىنىڭ (شاحي) ۇلى كارا-نوعايدى، توعىلىق-تەمىردى، مۋباراك-قوجانى، قۇتلىق-قوجانى جانە ورىستى) وردا-ەجەن ۇرپاعىمەن تەڭدەستىرۋى. ول مۇنى ەكى نوعايدى تەڭدەستىرۋدىڭ نەگىزىندە جاسادى: XIII ع. سوڭىندا ءومىر سۇرگەن التىنوردالىق تۇمەنباسى نوعاي مەن 1360-شى جج. سىعاناقتى بيلەگەن قارا-نوعاي. سول قاناتتىڭ حاندارى تۋرالى مالىمەتتى ناتانزي شادىبەك نوكەرلەرىنىڭ وكىلىمەن ءبىر بايلانىستا العان [18, 153-154].  مالىمەت كوزى بولعان ول، الدەبىر تۇركىلىك جىلناما نەمەسە بۇرىن ساناعانداي سىعاناك مۇراعاتى ەمەس.

سونداي-اق، وزبەك-حان تۇسىندا سول قاناتتىڭ بيلەۋشىلەرى (جوشى ۇلىسىنىڭ شىعىسىن بيلەگەن «نوعاي حاننىڭ ۇلى» ساسى-بۇقا) تۋرالى ءناتانزيدىڭ مالىمەتتەرى وزبەك-حان تۇسىندا سول قاناتتىڭ بيلەۋشىلەرى (مينيمۋم 1328 جىلعا دەيىن) بولعان باياننىڭ اعاسى ماڭعىتاي جانە ماڭعىتايدىڭ ۇلى قۇباق (قالاق) تۋرالى حابارلاعان اراب اۆتورلارىنىڭ مالىمەتتەرىنە قايشى كەلەدى.

سونداي-اق، ءبىزدىڭ تاراپىمىزدان مۋيزز ال انسابتان [17] [19] جانە تاۆاريحي گۋزيداي نۋسرات-نامەدەن [20] شىڭعىس تۇقىمى گەنەولوگياسىنىڭ شىعۋ تەگى تۋرالى ماسەلە تالداندى.

تومەندەگى كەستەدە ءبىز وردا-ەجەن جانە ورىس-حان ۇرپاقتارىنىڭ گەنەولوگياسى بويىنشا  ءتۇرلى دەرەكتەردىڭ راستىعى تۋرالى (دەرەككە ىشكى سىن ءادىسى نەگىزىندە) ەكى كوزقاراستى ۇسىنامىز.

ەگەر ناتانزي مالىمەتتەرىنىڭ راستىعىن جاقتايتىن ءبىرىنشى كوزقاراسقا قاتىستى ايتساق، وندا اتاپ ءوتۋدى قاجەت ەتەتىنى:

1.شىعىس دەشتى-قىپشاقتاعى مالىمەتتەر قالايشا ناتانزيدە پايدا بولعانىنا قاتىستى ۇلكەن قايشىلىق بار. يسفاحانداعى اق-وردا مۇراعاتى تۋرالى نۇسقا فانتاستيكا، سەبەبى، ەگەر مۇنداي مۇراعات يرانعا جەتسە، وندا ول ناتانزيگە ەمەس، ول شاحرۋحتىڭ ساراي ماڭىنداعىلارىنىڭ (ايتالىق، حافيز ابرۋ) قولىنا تۇسەرى كۇمانسىز. ودان باسقا، ناتانزيدە كەزدەسەتىن سونشالىقتى كوپ قاتە، مۇندا بولماس ەدى. قاتەنىڭ وسىنشالىقتى كوپتىگىنىڭ سەبەبى، پارسى ءتىلدى ءناتانزيدىڭ مالىمەت كوزىمەن (حابارلاۋشىمەن) باسقا (تۇركى) تىلدە اۋدارماشى ارقىلى تەك ءبىر رەت سويلەسۋىنەن تۋىنداۋى مۇمكىن. وسىنداي قاتەلەردىڭ ءبىرى كەلەسى مىسال بولۋى مۇمكىن: جوشىلىقتاردىڭ ەسىمدەرى كوپتەگەن جىلنامالاردا، تۋرا ماعىنادا ۇل رەتىندە اۋدارىلاتىن وگۋل نەمەسە وگلان[1] تىركەسىمەن بەرىلگەن. وگۋل نەمەسە وگلان شىڭعىس تۇقىمى پاتشالارىنىڭ لاۋازىمى (پارسى تىلىندەگى شاحزادەنىڭ انالوگى) ەكەنىن ناتانزي بىلمەۋى مۇمكىن، سوندىقتان ول وگلان لاۋازىمىن تۋىستىقتىڭ (ۇل) بەلگىسى رەتىندە قابىلداعان. ايتالىق، ناتانزيدە: «ودان (ەرزەننەن) كەيىن ونىڭ ۇلى مۋباراك-قوجا دۇربەلەڭ باستادى». تۇپنۇسقادا سويلەم باسقاشا قۇراستىرىلۋى مۇمكىن ەدى: «ودان كەيىن مۋباراك-قوجا-وگلان دۇربەلەڭ باستادى». نەمەسە كەلەسى مىسال: «ودان كەيىن، وردا-شەيحتىڭ ۇلى تيمۋر-قوجانى وتىرعىزدى»، ال شىندىعىندا ول باسقاشا ەستىلەر ەدى، ايتالىق: «وردا-شەيحتان كەيىن تيمۋر-قوجا-وگلاندى وتىرعىزدى». ناتانزي اۋدارماسىنداعى قاتەنىڭ جەتكىلىكتىلىگىن ەسكەرۋ ارقىلى، جوعارىداعى ناتانزي كەلتىرگەن گەنەولوگياداعى مۇنداي جايتتەردىڭ بار بولۋىن جوققا شىعارۋعا بولمايدى.

2. مۋيزز ال انسابتان مالىمەتتەر. جوعارىدا ءبىز اتاپ وتكەندەي، مۋيزز ال انسابتىڭ پاريجدىك كوشىرمەسىنە توقا-تەمىر ۇرپاعىنىڭ گەنەولوگياسى بويىنشا مالىمەتتەردى توقا-تەمىردىڭ ۇرپاعى جانە XV عاسىردىڭ ورتاسىندا نەمەسە ەكىنشى جارتىسىندا قىرىم حاندارىنىڭ جاقىن تۋىسى بولعان سۇلتان-بايازيد قوستى. ەگەر ول مۋيزز ال انسابتان شاحرۋحتىق نۇسقاداعى ءوزىنىڭ تۋىسى ورىس-حاننىڭ «قۇراستىرىلعان گەنەولوگياسىن» كورسە، وندا ول مىندەتتى تۇردە گەنەولوگيالىق كەستەگە ناقتى سويلەمدەردى قوسۋ ارقىلى (مۋيزز ال انسابتا اكەلىككە قاتىستى داۋلى سويلەمنىڭ مىسالدارى بار), (حۋسەين بايكارانىڭ) پاريجدىك جىلنامانى تۇزەتەر ەدى.

دەرەكتانۋلىق دالەلدەردەن باسقا، وردا-ەجەن ۇرپاعىنا قارسى اۋەلى تەمىر ۇرپاعىنىڭ، كەيىن شيبان ۇرپاعىنىڭ قاستاندىعىنا قاتىستى نۇسقاعا قارسى ءتيىمدى دالەلدەر كەلتىرۋگە بولادى.

1.باراك ءوزىنىڭ ۇلىعبەكپەن تەرريتوريالىق تالاسىندا، وردا-ەجەن قۇقىعىن ەمەس، ورىس-حاننىڭ قۇقىعىن العا تارتتى. ياعني، ەگەر ءتىپتى تەمىر ۇرپاعى ءوزىنىڭ تاريحي شىعارمالارىندا باراكتىڭ قۇقىعىن جوققا شىعارعىلارى كەلسە، وندا ولارعا نە باراكتىڭ، نە ونىڭ اكەسىنىڭ، نەمەسە ورىس-حاننىڭ جالعان ەسىمگە يە بولۋى تۋرالى نۇسقانى ويدان شىعارۋعا تۋرا كەلەر ەدى. ءىس جۇزىندە باراكتى توقا-تەمىر ۇرپاعى دەپ اتاۋدىڭ ءمانى جوق، سەبەبى بۇل جاعدايدى وزگەرتپەيدى، باراك XIII ع. ەمەس (وردا-ەجەن زامانى), ورىس-حاننىڭ زامانىن العا تارتتى عوي.

2.حورەزمدىك جانە بۇحارالىق شيبان تۇقىمى دا ورىس-حاندى توقا-تەمىر ۇرپاعى دەپ جاريالاۋدان ءىس جۇزىندە ەشقانداي پايدا كورگەن جوق، ونىڭ ۇستىنە شيباندىقتاردىڭ ەكى بۇتاعىنىڭ مۇددەلەرى قاراما-قايشى بولدى، سوندىقتان، «ورىس-حاننىڭ شىعۋ تەگىن كەمسىتۋ ماقساتىندا» ولاردىڭ مۇددەسىن بىرىكتىرۋدىڭ قاجەتى جوق. ول كەزدە «شىعۋ تەگىندەگى ۇلكەندىكتىڭ» (ماتەريالدىق رەسۋرس ەمەس) اسا ماڭىزدى ءرولى بولعان جوق، دالالىق ءوزارا سوعىستا ماتەريالدىق رەسۋرستىڭ ماڭىزى باسىم بولدى.

3.وسىنداي گەنەولوگيالىق جالعان، ياعني قولدان جاسالىنعان گەنەولوگيا تاريحتا بولعان ەمەس. تاريحتا نە ويلاپ شىعارىلعان وتىرىك گەنەولوگيانىڭ نەمەسە باسقا بىرەۋدىڭ اتاعىن يەلەنۋدىڭ (ادەتتە مۇنى سول تۇقىم وكىلدەرىنىڭ وزدەرى ويلاپ تاباتىن) مىسالدارى بولعان. قوقاندىق تاريحناماداعى التىن-بەشيك پەن ابۋ بەكر حاليفتەن يدەگەيدىڭ گەنەولوگياسى وسىعان مىسال بولا الادى. نەمەسە ءتۇرلى ميفتەردى تاراتۋ ارقىلى ءوز تۇقىمىن دارىپتەۋ ءۇشىن دالەلدەر كەلتىرىلەدى. ايتالىق، اعالى-ءىنىلى كابۋل (شىڭعىس-حاننىڭ ارعى اتاسى) جانە كاچۋل (تەمىردىڭ ارعى اتاسى) تۋرالى تەمىر ۇرپاعىنىڭ ءميفى. نەمەسە شيبان تۇقىمىن باسقا جوشىلىقتاردان جوعارى قوياتىن بوز-وردا تۋرالى شيبان تۇقىمىنىڭ ءميفى («شىڭعىس-حان ولارعا سۇر كيىز ءۇي تىككەن، ال توقا-تەمىرگە ءتىپتى ءۇستى جابىق اربا دا قويماعان»). ياعني، جوعارىدا قولدان جاسالىنعان وڭ گەنەولوگيانىڭ نەمەسە ءميفتىڭ ء(وز تۇقىمىن دارىپتەۋ ماقساتىندا تۇقىم وكىلدەرى جاساعان) مىسالدارى كەلتىرىلدى. ەۋرازيالىق تۇركىلىك مەملەكەتتەردە قولدان جاسالىنعان تەرىس گەنەولوگيانىڭ جانە ءميفتىڭ (قارسىلاس تۇقىمدى جوق قىلۋ ماقساتىندا تۇقىم وكىلدەرى قالىپتاستىرعان) مىسالدارى جوق. مۇنىمەن قوسا، ەگەر الدەبىرەۋ باسقا تۇقىمنىڭ شىعۋ تەگىن قۇنسىزداندىرعىسى كەلسە، وندا ول شيباندىق قاستاندىقتى جاقتاۋشىلار ۇسىنعانداي، جارتى جولدا توقتاماي، ورىس-حان ۇرپاعىن شىڭعىس-حان تۇقىمى ەمەس دەپ جاريالاپ، سوڭىنا دەيىن باراتىندىعىن اتاپ ءوتۋ قاجەت. ياعني، ءبارىبىر شىڭعىس تۇقىمى بولىپ قالا بەرەتىندىكتەن، ورىس-حان تۇقىمىن شىڭعىستىڭ باسقا تۇقىمى دەپ جاريالاۋ ءتيىمسىز.

جوعارىدا ايتىلعاننىڭ بارلىعىن تۇيىندەي كەلە، وككام ۇستاراسىنا ساي، ناتانزيدەگى گەنەولوگيانىڭ جانە باسقا دەرەكتەر قايشىلىعىنىڭ قيسىندى تۇسىندىرمەسى، ول ورىس-حان ۇرپاعىنا قارسى تەمىر ۇرپاعىنىڭ دا، شيبان ۇرپاعىنىڭ دا ەشقانداي «گەنەولوگيالىق قاستاندىعى» بولماعانىن اتاپ وتۋگە بولادى. ءناتانزيدىڭ وزىندە مالىمەتتەردىڭ ەكى دەرەك كوزى بولعان:

1. راشيد اد-ءديننىڭ شيماي داپتەرى نەمەسە راشيد اد-ءديننىڭ التىنوردالىق تۇمەنباسى نوعاي گەنەولوگياسىنىڭ كەمىستىگى بار شيماي داپتەرىنىڭ كوشىرمەسى (نوگاي، دجارۋكتىڭ ۇلى، ول تۋماكاننىڭ ۇلى، ول قۇليدىڭ ۇلى، ول وردا-ەجەننىڭ ۇلى). ونىڭ شىعارماسىندا اتالعان گەنەولوگيا وردا-ەجەننىڭ ۇلى قۇلي، ونىڭ ۇلى نوعاي تۇرىندە قالدى.

2. XIV ع. 60-70 جج. شىعىس دەشتى-قىپشاق وقيعالارىنىڭ تۇركىتىلدى كۋاگەرىنىڭ (بولجاممەن شادىبەك نوكەرلەرى ىشىنەن شىققان ادام) اڭگىمەسى. شىعىس دەشتى-قىپشاق حاندارى ساسى-نوعايدان (ساسى-بۇقا – بۇل ساسى-نوعايدى جازۋدىڭ ءبىر نۇسقاسى) كەيىن بيلەگەنى تۋرالى مالىمەت العان. بۇل جەردەگى ساسى-نوعاي – بۇل وتەمىس-قوجا بويىنشا ءمالىم XIV ع. 60-جج. باستاپ شىعىس دەشتى-قىپشاقتى بيلەگەن ساسىنىڭ ۇلى  قارا-نوعاي (ا.گ.گاەۆتىڭ بولجامى دالەلدەندى).

ناتانزي ەكى نوعايدى سىنسىز تەڭدەستىرگەن، سونداي-اق، ءوزىنىڭ تۇركىتىلدى دەرەگىنىڭ سوزىنەن وگۋل (وگلان) تەرمينىنىڭ ماعىناسىن تۇسىنبەۋدىڭ نەگىزىندە، جوشىلىقتاردىڭ اتالعان لاۋازىمى تۋرا ماعىنادا «ۇل» رەتىندە اۋدارىلادى دەپ بولجادى. سونىمەن، جوشى تۇقىمى بويىنشا بارلىق ءمالىم گەنەولوگيالىق دەرەكتەرگە قايشى كەلەتىن، ناتانزيدە وزگەشە دەرلىك گەنەولوگيا پايدا بولدى.

ق.ز.وسكەنباي ءوزىنىڭ جۋىرداعى ەڭبەگىنىڭ «ورىس-حاننىڭ شىعۋ تەگى. وردالىق پا الدە توقا-تەمىرلىك پە» اتتى پاراگرافىندا ورىس-حاننىڭ شىعۋ تەگى تۋرالى جازعان. ق.ز.وسكەنباي 12 بەت بويى ورىس-حاننىڭ توقا-تەمىردەن تاراعانىن سىنايدى. الايدا، ق.ز.وسكەنباي ءوزىنىڭ كوزقاراسىن سىناعان كوپتەگەن ەڭبەكتەردەن ادەيى دايەكسوز كەلتىرمەيدى. ونىڭ مونوگرافياسىندا ناتانزي مالىمەتتەرىنە جانە جوشىلىقتار گەنەولوگياسى بويىنشا باسقا دا دەرەكتەرگە سىني اناليز جاساعان ءبىزدىڭ ەڭبەگىمىز كورسەتىلمەگەن، وعان ءبىز تومەندە توقتالامىز. ايتالىق، ق.ز.وسكەنباي جازادى: «ناتانزي مالىمەتتەرىنە سىنمەن قاراعان زەرتتەۋشىلەر، راس اقپاراتتى حابارلايتىنىن بولجاپ، مۋيزز ال انسابتىڭ انونيمىندەگى مالىمەتتكە مۇنى جاساعان جوق» [23, 181]. الايدا، بۇل جەردە ق.ز.وسكەنباي وقىرمانداردى ادەيى جاڭىلىستىرماق. ءبىزدىڭ 2013 جىلعا دەيىن (ق.ز.وسكەنباي مونوگرافياسىنىڭ جارىققا شىققان جىلى) مۋيزز ال انساب [15] [17] [19] مالىمەتتەرىنىڭ راستىعىنا قاتىستى، سونداي-اق، ونى مۋيزز ال انساب مالىمەتتەرىمەن جانە تاۆاريحي گۋزيداي نۋسرات-نامە [20] مالىمەتتەرىمەن سالىستىرۋ كونتەكستىندە قاراستىرعان كەمىندە 3 ماقالامىز جارىققا شىقتى. وسى ەڭبەكتەرمەن قاتار، ق.ز.وسكەنباي تاعى سىلتەمە جاساماعان، ءبىزدىڭ ناتانزي مالىمەتتەرىنە اناليز جاساعان ەكى ماقالىمىز جارىققا شىقتى[14] [18]. وپپونەنتتەردىڭ عىلىمي دالەلىن ادەيى ەلەمەۋ ق.ز.وسكەنباي مونوگرافيالارىنا ءتان بەلگى [27]. سونداي-اق، ق.ز.وسكەنباي تاراپىنان عىلىمي دالەلگە سىن جاسالاماي، ق.ز.وسكەنباي مونوگرافياسىندا ناتانزي مالىمەتتەرى دۇرىس دەگەن سىننىڭ ىرىمى جاسالعانىن اتاپ ءوتۋ قاجەت.

ايتالىق، ق.ز.وسكەنبايدىڭ مونوگرافياسىندا ا.گ. گاەۆتىڭ ەسىمىن اتاۋدىڭ تەك ىرىمى جاسالعان، ال ناتانزي [2, 12-13] مالىمەتىنىڭ راس ەمەستىگى تۋرالى ا.گ.گاەۆتىڭ ەڭ باستى دالەلىن ق.ز.وسكەنباي كەلتىرمەيدى، ونىڭ يدەياسىنا قارسى دالەلى بولماعاندىقتان شىعار.

ناتانزي مالىمەتىنە ساي، ورىس-حان توقتامەن سوعىسقان التىنوردالىق تۇمەنباسى نوعايدىڭ ۇرپاعى، ال نوعايدىڭ ءوزى وردا-ەجەننىڭ ۇلى قۇليدىڭ بالاسى ەكەنىن مالىمدەگەن ت.ي.سۇلتانوۆتىڭ مالىمەتتەرىن دە ق.ز.وسكەنباي كەلتىرمەيدى [22, 265]. التىنوردالىق تۇمەنباسى نوعايدىڭ وردا-ەجەننەن تاراعىنى تۋرالى گەنەولوگيا دۇرىس ەمەس.

ءبىز ناتانزي بويىنشا ءبىر جاعىنان، ەكىنشى جاعىنان، مۋيزز ال انساب بويىنشا ء(بىر جاعىنان راشيد اد-دينگە دە) [14, 119] جوشىلىقتار مەن شاعاتايلىقتار گەنەولوگياسىنىڭ مالىمەتىنە سالىستىرمالى اناليز جاساپ، ناتانزي گەنەولوگيادا وتە ءجيى شاتاسقانىن كورسەتتىك. سونداي-اق، ناتانزي مالىمەتىنىڭ دەرەككوزى بولعان الدەبىر تاريحي قولجازبا ەمەس، حابارلاۋشىمەن ءبىر رەتتىك بايلانىس بولعانىن ءبىز اتاپ وتكەنبىز [18, 154]. سونىڭ سالدارىنان ناتانزي ەكى نوعايدى تەڭدەستىردى: ءبىرىنشىسى راشيد اد-ءديننىڭ جىلنامالار جيناعىنىڭ شيماي داپتەرىنەن جانە ەكىنشىسى 1360-جج. سىعاناقتى بيلەگەن توقاتەمىرلىك نوعايدى [18, 154]. ق.ز.وسكەنباي بۇل جەردە ەڭبەكتەردى تەك ەلەمەۋدەن باسقا، الدەبىر تۇركىتىلدى دەرەكتى گاففاري ءۇشىن دە، رازي ءۇشىن دە دەرەككوزى بولعان دەپ قيالدايدى، ال گاففاريدىڭ ءوز مالىمەتىن ناتانزي مالىمەتىنەن العانى تۋرالى ت.ي.سۇلتانوۆتىڭ پىكىرىن ەلەمەيدى [21, 141].

ق.ز.وسكەنبايدىڭ پايىمداۋىنشا: «ورىس-حان وردا-ەجەننەن تارايدى. گەنەولوگياسى كەلەسىدەي: وردا-سارتاكتاي-كونيچي-بايان-ساسى-بۇقا-ەرزەن-چيمتاي-ورىس» [23, 181]. بۇل جەردە ق.ز.وسكەنباي قۋلىق جاسايدى ( اتالعان گەنەولوگيا بۇل دەرەكتىڭ مالىمەتى ەمەس، بۇل XIX عاسىردا قۇراستىرىلعان گەنەولوگيا), شىندىعىندا ناتانزيدە كەلەسىدەي گەنەولوگيالىق كەستە: وردا-قۇلي-نوعاي-ساسى-بۇقا-ەرزەن-چيمتاي-ورىس [21, 140]. سونىمەن بىرگە، ناتانزي بويىنشا، ساسى-بۇقا التىنوردالىق تۇمەنباسى نوعايدىڭ بالاسى، اكەسىنىڭ (نوعايدىڭ) توحتامەن شايقاستاعى ولىمىنەن كەيىن، شىعىس دەشتى-قىپشاقتى (ياعني 1290-شى جج. باستاپ) 1320-1321 جج. دەيىن 30 جىل بيلەپ، ساۋراندا دۇنيە سالعان [6, 255]. نوعاي ۇلدارىنىڭ ءبىرى شىعىس دەشتى-قىپشاقتا پايدا بولىپ، مۇندا 1290-جج. باستاپ 30 جىل بيلىك جۇرگىزۋى مۇلدەم مۇمكىن ەمەس سياقتى. سونداي-اق، نوعايدىڭ ءۇش ۇلىنان بىزگە ءمالىم ساسى-بۇقا كەزدەسپەيدى. سونىمەن، ءبىز ا.گ:گاەۆتىڭ سوڭىنان، اتالعان ساسى-بۇقا (تەمىرلىك ورتاداعى باسقا جىلنامالاردا ساسى-نوعاي) ساسىنىڭ ۇلى نوعايعا تەڭ ەكەنىن اتاپ وتپەكپىز[2, 12]. ۆ.پ. كوستيۋكوۆ جازعانداي: «قازاق حاندارىنىڭ وردالىق شىعۋ تەگى تۋرالى ءوزىنىڭ بولجامىن شارشاۋسىز قورعاپ كەلەتىن ق.ز. وسكەنباي جاقىندا جاريالانعان ماقالاسىندا ورىس-حاننىڭ وردا تەگىنە جاتاتىندىعىنىڭ پايداسىنا دالەلدىڭ تولىق جيىنتىعىن باياندادى. ەگەر ۇسىنىلعان دالەلدەردەن بەدەلدىلەردىڭ كوزقاراستارىنا ۇزىن-سونار اپەللياتسيالار مەن اقيقاتتى سانالى تۇردە جاسىرعان «شيباندىق» دەرەكتەردىڭ ەشنارسەمەن دالەلدەنبەيتىن ايىپتاۋلارىن الىپ تاستاسا، قالعانىندا م.تىنىشپاەۆ قالىپتاستىرعان تەك ەكى دايەك قانا انىقتالادى. سولاردىڭ بىرەۋى – قازاق حاندارىنىڭ «الىس تەگى رەتىندە «ەجەن-حان»، ياعني «وردا-ەجەن» دەگەندى ءبىلدىرۋى ىقتيمال بۇرمالانعان ەسىم كورسەتىلگەن گەنەولوگيالىق تىزىمدەرگە سىلتەمە. بۇل قانداي ەسىم، ول ەسىمدەردىڭ قاي قاتارىندا تۇرعانى ايتىلمايدى. وعان قوسا، ەجەن لاقاپ اتى ءوزىنىڭ نەگىزگى ماعىناسى بويىنشا كەيبىر شەجىرەلەرگە سايكەس ناق توقا-تەمىر بولىپ تابىلاتىن كىشى ۇلىنا قاتىستى بولۋعا ءتيىستى. ەكىنشى، اقىلعا قونىمدىراق سياقتى دالەل – اۆتوردىڭ «تاۆاريح-ي گۋزيدا-ينۋسرات-نامە» جانە ابۋ-ل-گازي ايتۋىنداعى ورىس-حاننىڭ جاساندى گەنەولوگياسى. م.تىنىشپاەۆ ونى توقا-تەمىرگە شىعاراتىن ورىس-حان شىعۋ تەگىنىڭ بۇل كەمشىلىگىنە نازار اۋدارا وتىرىپ ەش قاتەلەسپەپتى. الايدا، ءمالىم بولىپ وتىرعانداي، كەمشىلىك تەك كەيىنگى دەرەكتەردە پايدا بولعان، ال ايتارلىقتاي ەرتەرەكتەگى، تەك گەنەولوگيانى قاراستىراتىن، الدەقايدا دالەلدى جانە ناقتى دەرەك «مۋ'يزز ال-انساب»، «شيباندىق باعىتتاعى» تاريحشىلارعا قاراعاندا، ورىس – حان اتا تەگىنىڭ قاناعاتتانارلىقتاي تولىق ءتىزىمىن ەكى ۇرپاققا ارتىق بەرەدى. ايتالىق،  م.تىنىشپاەۆ مۇنى بىلمەۋى مۇمكىن، الايدا بۇگىنگى زەرتتەۋشى  كوپە-كورىنەۋ ەسكىرگەن جانە نەگىزسىز دالەلدەمەنى قايتالاۋدان نە ۇتىپ وتىر؟»  [9, 138]

ۆ.پ. كوستيۋكوۆ اتاپ وتكەندەي: ەجەن-حان تۋرالى دايەك – بۇل قازاقتىق شىڭعىس تۇقىمىنىڭ وردا-ەجەننەن تاراعانىنىڭ پايداسىنا قالعان جالعىز دالەل. ق.ز.وسكەنباي ءبىزدى م.تىنىشپاەۆتىڭ سوزىنە سىلتەيدى: «شىڭعىس تۇقىمىندا الدەبىر ەجەن حان  تۋرالى ەستەلىك قالدى، (كەيبىر تورەلەر) ونى ءتىپتى ءوزىنىڭ ارعى اتاسى دەپ سانايدى، ال ولاردىڭ اراسىندا توقاي-تەمىر سياقتى مۇلدەم بەيمالىم» [23, 174]. وسى ورايدا شوقان ۋاليحانوۆقا (ول شىعىس جىلنامالارىنىڭ نەگىزىندە قازاق حاندارىنىڭ شەجىرەسىن قالپىنا كەلتىرگەن) دەيىن، XVIII - XIX عاسىرلارداعى تورە تۇقىمىنىڭ قازاق شەجىرەلەرىندە ەجەن-حان نەمەسە ورىس حان سياقتى ەسىم مۇلدەم جوق ەكەنىن ايتا كەتۋ كەرەك، وعان قوسا قازاقتىق شىڭعىس تۇقىمى ءتىپتى جانىبەك-حاننىڭ (ۇرىس-حاننىڭ شوبەرەسى) ەسىمى ەستەرىندە جوق، الايدا ونىڭ ۇلدارىنىڭ (وسەك پەن جادىك) ەسىمدەرى ەستەرىندە بار [3, 74-150]. سول سەبەپتى بۇل جەردە حالىق جادىنا سەنۋدىڭ كەرەگى جوق ەدى. سونىمەن قاتار م.تىنىشپاەۆتىڭ سوزدەرىنەن الدەبىر وردا-ەجەننەن قازاقتىق شىڭعىس تۇقىمىنىڭ بارلىعى ەمەس، تەك «كەيبىرەۋلەرى» عانا تاراعانىن اتاپ وتكەن ءجون. ەگەر تورە تۇقىمىنىڭ XX عاسىرداعى قازاق شەجىرەسىن (مىسالى، «انا ءتىلى» گازەتىندە جاريالانعان شوتامان ءۋاليحانوۆتىڭ شەجىرەسىن) قارايتىن بولساق، وندا ەجەن ەسىمىن ء بىز بولجاي الامىز. قازاقتىق شىڭعىس تۇقىمىنىڭ كىمنەن تاراعانى تۋرالى عىلىمي تالاستىڭ بار ەكەنىن بىلگەن ول، ەجەننىڭ ارعى اتاسى دەگەنىمىز – وردا-ەجەن دەپ شەشتى. سونداي-اق، قازاق اڭىزدارىندا ەجەن حان قىتاي ءامىرشىسى رەتىندە سيپاتتالاتىنىن اتاپ وتكەن ءجون. مىسالى، ءماشھۇر ءجۇسىپ كوپەەۆ اسان قايعىنىڭ ەجەن-حانعا بارۋى تۋرالى اڭگىمەنى جازىپ العان [1, 224]، ال شاكارىم قۇدايبەردىۇلى،- «گالداننىڭ ايەلى، ءامىرسانانىڭ اناسى، قىتاي حانى ەجەننىڭ قىزى بولعان... ءامىرسانا ءوز اتاسى ەجەن حانعا بارادى. ەجەن-حان قىتاي امىرشىلەرىنەن قالماق جەرلەرىمەن شەكارالاسىپ جاتقان وبىلىستاردى جانە ءامىرسانانانىڭ حان تاعىنا وتىرۋىنا كومەكتەسۋلەرىن سۇرايدى، بىراق ونىڭ ورنىنا قىتاي امىرشىلەرى قالماقتارعا شابۋىل جاساپ، ولاردى ويراندايدى. ءامىرسانا ءوز حالقىنىڭ مۇنداي ويراندالۋىن كورىپ، قىتايلىقتارمەن بايلانىسىن ۇزەدى»،- دەپ جازادى [25]. 

سونىمەن، قورىتىندىلاي كەلە، ناتانزي نوعايدىڭ قاتە گەنەولوگياسىن راشيد-اد-ءديننىڭ شيماي داپتەرىنەن العان، ال كەيىن وسى جاڭساق گەنەولوگياداعى نوعاي مەن 1360-جىلدارداعى سىعاناق بيلەۋشىسى نوعايدى سىنسىز تەڭدەستىرۋىمەن [18, 154]، ءبىر جارىم عاسىردان ارتىق اينالىمدا بولعان ۇلكەن تاريحنامالىق ءميفتى تۋدىرعان.بىزدىڭشە ورىس-حاندى توقا-تەمىرگە اكەلەتىن گەنەولوگيا مەيلىنشە شىنايى.

جاقسىلىق ءسابيت

قولدانىلعان ادەبيەتتەر ءتىزىمى:

1. ارتىكباەۆ ج.و. سرەدنەە پريرتىشە ۆ كونتەكستە پروبلەم يستوري ەۆرازيسكيح ستەپەي.توم 1. پاۆلودار. 2007. 267 س.

2. گاەۆ ا.گ. گەنەالوگيا ي حرونولوگيا دجۋچيدوۆ//درەۆنوستي پوۆولجيا ي درۋگيح رەگيونوۆ. ۆىپۋسك 4. توم.3. نيجني نوۆگورود. 2002. س. 9-55.

3. ەروفەەۆا ي.ۆ.رودوسلوۆنىە كازاحسكيح حانوۆ ي كوجا XVIII-XIX ۆۆ. (يستوريا، يستوريوگرافيا، يستوچنيكي) الماتى: توو «Print-S». 2003. 178 س.

4. يسين ا. اك-وردا ۆ يسسلەدوۆانياح سوۆرەمەننىح مەديەۆيستوۆ // ش.ش. ءۋاليحانوۆ مۇراسى الەمدىك تاريح كونتەكستىندە. حالىقارالىق عىلىمي فورۋمى ماتەريالدارى. سەمەي. 2010. س. 41–46.

5. يسين ا. وتراجەنيە پوليتيچەسكيح ينتەرەسوۆ ۆ ديناستينىح يستوريوگرافياح XIV-XVII ۆەكوۆ//وتان تاريحى. 2011. № 3. س. 175-181.

6. يستوريا كازاحستانا ۆ پەرسيدسكيح يستوچنيكاح. توم 4. الماتى. دايك-پرەسس. 2006. 620 س.

7. يستوريا كازاحستانا ۆ رۋسسكيح يستوچنيكاح. توم 8. چاست 1. الماتى. دايك-پرەسس. 2006. 716 س.

8. كوستيۋكوۆ ۆ.پ. «ۋلۋس دجۋچي ي سيندروم فەدەراليزما»//ۆوپروسى يستوري ي ارحەولوگي زاپادنوگو كازاحستانا. № 1. ۋرالسك. 2007. C.169-207.

9. كوستيۋكوۆ ۆ.پ. شيبانيدى ي تۋكاتيمۋريدى ۆو ۆتوروي پولوۆينە XIV ۆ.//ۆوپروسى يستوري ي ارحەولوگي زاپادنوگو كازاحستانا. ۋرالسك. 2009. № 1. C. 138-149.

10. مۋيزز ال انساب. يستوريا كازاحستانا ۆ پەرسيدسكيح يستوچنيكاح. توم 3. الماتى. دايك-پرەسس. 2006. 672 س.

11. نايمان. كنيگا 3. الماتى: يستوريچەسكو-يسسلەدوۆاتەلسكي تسەنتر الاش. 2008. 430 س.

12. پوچەكاەۆ ر.يۋ. وردىنوۆەدەنيە نا رۋبەجە ۆەكوۆ [رەتسەنزيا نا: يستوريا تاتار س درەۆنەيشيح ۆرەمەن: ۆ 7 ت. ت. III. ۋلۋس دجۋچي (زولوتايا وردا). XIII – سەرەدينا XV ۆۆ. / گل. رەد. م.ا.ۋسمانوۆ، ر.س.حاكيموۆ. – كازان، 2009. – 1056 س.]// زولوتووردىنسكايا تسيۆيليزاتسيا. سبورنيك ستاتەي. ۆىپۋسك 4. – كازان: ووو «فوليانت»، ينستيتۋت يستوري يم. ش.ماردجاني ان رت، 2011. C. 250-255.

13. پوچەكاەۆ ر.يۋ. تساري وردىنسكيە. بيوگرافي حانوۆ ي پراۆيتەلەي زولوتوي وردى.  سپب. ەۆرازيا. 2012. 464 س.

14. سابيتوۆ ج.م. انونيم يسكاندارا كاك گەنەالوگيچەسكي يستوچنيك// زولوتووردىنسكايا تسيۆيليزاتسيا. ۆىپۋسك 1. كازان. 2008. س.117-122

15. سابيتوۆ ج.م. يستوچنيكي پوياۆلەنيا گەنەالوگي دجۋچيدوۆ ۆ مۋيزز ال انساب// ۆەستنيك ەۆرازيسكوگو ناتسيونالنوگو ۋنيۆەرسيتەتا. № 5 (84). 2011. س. 100-103.

16. سابيتوۆ ج.م. مۋيزز ال انساب: ۆوسستانوۆيتەلنايا كريتيكا// سرەدنەۆەكوۆىە تيۋركو-تاتارسكيە گوسۋدارستۆا. ۆىپۋسك 5.  كازان. 2013. – س.121-125.

17. سابيتوۆ ج.م. مۋيزز ال انساب كاك يستوچنيك پو يستوري مونگولسكوي يمپەري// مونگوليكا. ۆىپۋسك 9. سانكت-پەتەربۋرگ. 2011. س.55-63.

18. سابيتوۆ ج.م. ناتانزي كاك يستوچنيك پو يستوري زولوتوي وردى//زولوتووردىنسكايا تسيۆيليزاتسيا. ۆىپۋسك 3. كازان. 2010. س.150-154

19. سابيتوۆ ج.م. رەتسەنزيا نا نوۆىي پەرەۆود مۋيزز ال انساب//زولوتووردىنسكايا تسيۆيليزاتسيا. ۆىپۋسك 3. كازان. 2010. س.236-244

20. سابيتوۆ ج.م. تاۆاريحي گۋزيداي نۋسرات-ناما كاك يستوچنيك پو گەنەالوگي دجۋچيدوۆ//زولوتووردىنسكايا تسيۆيليزاتسيا. ۆىپۋسك 2. كازان. 2009. س.108-116

21. سۋلتانوۆ ت.ي. پودنياتىە نا بەلوي كوشمە. پوتومكي چينگيز-حانا. الماتى. دايك-پرەسس. 2001. 276 س.

22. سۋلتانوۆ ت.ي. چينگيز-حان ي چينگيزيدى. سۋدبا ي ۆلاست. موسكۆا. 2006. 445 س.

23. ۋسكەنباي ك.ز. «ۆوستوچنىي داشت-ي كىپچاك ۆ XIII - ناچالە XV ۆەكا. پروبلەمى ەتنوپوليتيچەسكوي يستوري ۋلۋسا دجۋچي». كازان: فەن. ان رت. 2013. 288 س.

24. ۋتەميش-حادجي. چينگيز-نامە. [تەكست] : فاكسيميلە، پەرەۆود، ترانسكريپتسيا، تەكستولوگ. پريمەچ.، يسسلەد. ۆ. پ. يۋدينا / پودگوتوۆكا ك يزد. يۋ. گ. بارانوۆا; كوممەنتاري ي ۋكاز. م. ح. ابۋسەيتوۆوي. الما-اتا. گىلىم. 1992. 296 س.

25. شاكاريم كۋدايبەردى-ۋلى. رودوسلوۆنايا تيۋركوۆ، كيرگيزوۆ، كازاحوۆ ي حانسكيح ديناستي. - الما-اتا: سپ داستان، 1990" س پەرەۆودوم ي پريمەچانيامي ب.گ. كايربەكوۆا. http://www.kyrgyz.ru/?page=78

26. Shamiloglu U. Tribal Politics and Social  organization in the Golden Horde. Columbia University. 1986.

27. سابيتوۆ ج.م. رەتسەنزيا نا مونوگرافيۋ: ۋسكەنباي ك.ز. «ۆوستوچنىي داشت-ي كىپچاك ۆ XIII — ناچالە XV ۆەكا. پروبلەمى ەتنوپوليتيچەسكوي يستوري ۋلۋسا دجۋچي»//ناۋچنىي تاتارستان. 2014. № 4.

Abai.kz