بايقوڭىر عارىش ايلاعى، پوليگوندار جانە

يادرولىق وتىن بانكى بويىنشا  

قازاق ۇلتتىق كەڭەسى مالىمدەمە جاسادى

قازاقستاندا 27-تامىزدان باستاپ يادرولىق وتىن بانكىنىڭ اشىلۋى زور الاڭداۋشىلىق تۋعىزدى. تابيعات پەن ادام بالاسىنا قاۋىپ توندىرەتىن، ارتى ۇلكەن قاسىرەتكە اكەلۋى مۇمكىن بۇل جوباعا نارازىلىق بىلدىرەمىز.

جەر كولەمى بويىنشا الەمدە 9-شى ورىن الاتىن قازاقستان بۇگىندە تۇتاستاي ەكولوگيالىق اپات ايماعىنا اينالدى. 70 جىل بويى جەرى مەن سۋىن اياۋسىز لاستاپ، ويىنا كەلگەنىن ىستەگەن كسرو بيلىگى  قازاق ەلىن ارال قاسىرەتىنە ۇرىندىرىپ، سولتۇستىك وبلىستاردىڭ تىڭ جەرلەرىن ەكستەنسيۆتى يگەرۋ سالدارىنان توپىراعىن جاپپاي ەروزياعا ۇشىراتتى. قورشاعان ورتانى ساقتاۋعا ەش كوڭىل بولمەي، مۇناي مەن گازدى قالاي بولسا سولاي وندىرۋدەن باتىس ايماقتاردا اۋىر ەكولوگيالىق احۋال قالىپتاستى. كومىر، مەتالل، حيميا، ۋران وندىرىستەرىنىڭ زياندى قالدىقتارى كەسىرىنەن ورتالىق جانە شىعىس قازاقستانداعى جەرلەستەرىمىز دە اسا ايانىشتى كۇي كەشۋدە.  سەمەي يادرولىق پوليگونىندا 40 جىل بويى جۇرگىزىلگەن جانتۇرشىگەرلىك سىناقتار سالدارىنان 1,5 ميلليون حالىق قونىستانعان القاپ رادياتسيالىق ۋلانۋ زاردابىنا دۋشار بولدى.   

قازاقستان 1991 جىلدىڭ تامىزىندا سەمەي يادرولىق پوليگونىنىڭ جابىلۋىنا قول جەتكىزدى. سول كەزدە حالقىمىزدىڭ تاريحىندا وسىنداي زۇلماتتىڭ ءبىرجولاتا اياقتالعانىنا، تيىسىنشە قازاق جەرى بۇدان بىلاي قاۋىپتى سىناقتار الاڭى رەتىندە بوتەن مەملەكەتتەردىڭ ويىنشىعىنا اينالمايتىنىنا سەنىم بولعان ەدى.

الايدا جەردى اياۋسىز قاناۋ ءۇردىسى ەش تولاستامادى. ميلليونداعان گەكتار جەر زياندى قالدىقتاردىڭ «مولالارىنا»، اشىق اسپاننىڭ استىنداعى ۇيىندىلەردىڭ مەكەنىنە اينالدى. ءدال وسىنداي وكىنىشتى جاعداي رەسەي تاراپى جالعا العان بايقوڭىر عارىش ايلاعىندا، وعان قوسا التى اسكەري پوليگوندا ورىن العان. بۇل – پولشا سىندى ەل اۋماعىنا تەڭ. اتالعان قياناتتى  دوعارۋدىڭ ورنىنا، ونىڭ ودان ءارى جالعاسا بەرۋىنە بار جاعدايدى جاساپ بەرگەن قازاقستاندىق بيلىكتىڭ ارەكەتى كىمدى دە بولسا الاڭداتادى. الىسقا بارماي-اق، اتىشۋلى پروتون زىمىران تاسىعىشتارىن قاراستىرايىق. رەسمي ورىندار تاسىعىشتاردىڭ قاۋىپسىز ءارى سەنىمدى ەكەنىن العا تارتۋدان جالىقپايدى. دەسە دە، دەرەكتەر مۇلدە وزگەشە شىندىقتى ايعاقتايدى.  اتاپ ايتقاندا، پروتوننىڭ وتىن كومپونەنتى رەتىندە سيممەتريالىق ەمەس ديمەتيلگيدرازين (گەپتيل دەگەن اتاۋمەن بەلگىلى) (CH3)2N2H2 جانە N2O4 ازوتتىڭ تەتراوكسيدى قولدانىلادى. بۇل قوسپالار سوعىسقا ارنالعان ۋلى زاتتاردان اسىپ ءتۇسىپ، گوست12.1.007-76 بويىنشا ءبىرىنشى دارەجەلى ۋلاعىشتارعا جاتادى.

ءبىر پروتوندى ۇشىرۋعا ورتاشا ەسەپپەن 700 توننا گەپتيل كەتەدى. الايدا زىمىران تاسىعىش  ءساتتى ۇشقاننىڭ وزىندە ول قورشاعان ورتاعا زور زالالىن تيگىزىپ وتىرادى. سەبەبى عارىشقا شىعۋ بارىسىندا وتىننىڭ بارلىعى جانىپ كەتپەي، باستاپقى كولەمنىڭ شامامەن 7-10 پايىزى زىمىران تاسىعىشتىڭ قالدىقتارىمەن قوسا قۇلايدى. دەمەك، ءار ۇشقان سايىن كەم دەگەندە 50-70 توننا اسا ۋلى قوسپالار جەرگە، سۋعا، وسىمدىكتەرگە، ولار ارقىلى جانۋارلار مەن ادام اعزاسىنا تۇسەدى دەگەن ءسوز. پروتوننىڭ ۇشۋ باعىتىنا كەلسەك، ول قازاقستاننىڭ جارتى اۋماعىن وڭتۇستىك باتىستان سولتۇستىك شىعىسقا قاراي كەسىپ ءوتىپ، ارى قاراي تاۋلى التاي مەن ءسىبىر ارقىلى تىنىق مۇحيتقا بەت الادى. نازار اۋدارارلىعى – رەسەيلىك رەسمي ورىنداردىڭ مالىمەتىنشە، بايقوڭىردان ۇشىرىلاتىن زىمىرانداردىڭ سالدارىنان تاۋلى التاي تۇرعىندارىنىڭ  10 پايىزىنىڭ بويىنان گەپتيلدىڭ ىزدەرى تابىلعان. ءوڭىردىڭ ءاربىر بەسىنشى تۇرعىنى قۇرت اۋرۋىنا شالدىققان. قازاقستاندا بۇنداي زەرتتەۋلەر مۇلدە جۇرگىزىلمەيدى، ال ءتيىستى اقپاراتتار تولىقتاي جاسىرىلادى.

بۇل تۇرعىدا پروتوننىڭ «سەنىمدى» ەكەندىگى جايلى پايىمداۋلار دا بوس ءسوز بولىپ تابىلادى. 2001 مەن 2015 جىلدار ارالىعىندا بايقوڭىر عارىش ايلاعىنان 90 پروتون ۇشىرىلعان (ەڭ سوراقىسى زىمىران تاسىعىشتىڭ وسى ءتۇرى تەك بايقوڭىردان ۇشىرىلادى دا، رەسەيدىڭ ءوز ىشىندە جەرگىلىكتى حالىقتىڭ قارسى شىعۋىنا بايلانىستى ولارعا تىيىم سالىنعان). سولاردىڭ  80-ءى ءساتتى ءوتىپ، 10-ى اپاتقا ۇشىراعان، ياعني ءاربىر 9-شى اپپارات قۇلاعان. بۇل اشىق اۋا مەن جەرگە كەم دەگەندە 6 ميلليون توننا گەپتيل تاراعانىن بىلدىرەدى.  ارزان ءارى سەنىمدىلىگى تومەن شەتەل پروتوندارىنىڭ بايقوڭىردان ءار ۇشىرىلۋىنان رەسەي 100 ميلليون دوللار تابىس تابادى. جەرى لاستانىپ، حالقى ۋلانىپ وتىرعان قازاقستان بايقوڭىر ءۇشىن الاتىن تولەماقىسى جىلىنا 115 ميلليون دوللار عانا.ونىڭ ءوزىن ماسكەۋ اقشالاي ەمەس، ەسكىرگەن ءيا، جارامسىز تەحنيكا تۇرىندە بەرىپ وتىر. 

بايقوڭىرداعى بىلىقتارعا رەسەي قارۋلى كۇشتەرى جالعا الىپ وتىرعان 6 اسكەري پوليگوندى، ولاردا جۇرگىزىلىپ جاتقان زياندى سىناقتار مەن جارىلىستاردى قوسار بولساق، ناۋبەتتىڭ شىن مانىسىندەگى اۋقىمى جاعا ۇستاتادى. بيىلعى كوكتەمدە ەلىمىزدە كيىكتەردىڭ جاپپاي قىرىلعانى بەلگىلى (150 مىڭنان استام) جانە بۇل اپاتتىڭ ۇستىنەن ءدال سول رەسەيلىك عارىشتىق جانە اسكەري زىمىراندار ۇشاتىن وڭىرلەردە ورىن العانى كەزدەيسوقتىق ەمەس. نەمەسە ءسوز بولىپ وتىرعان ايماق تۇرعىندارىنىڭ اراسىندا ونكولوگيالىق، جۇرەك-تامىر اۋرۋلارىنىڭ، انا مەن بالا ءولىمىنىڭ دەڭگەيى جالپى رەسپۋبليكالىق كورسەتكىشتەن الدەقايدا جوعارى تۇرۋى، مالدىڭ قىرىلۋى، «ۇيقى دەرتى» سەكىلدى انوماليالاردىڭ جيىلەۋى دە جايدان-جاي ەمەس.

بۇل ازداي، قازاقستاندا يادرولىق وتىن بانكىنىڭ (ياوب) اشىلۋى، جىعىلعانعا جۇدىرىق بولىپ تابىلادى. قاۋىپتى قويما ءۇلبى مەتاللقورىتۋ زاۋىتىندا ء(ۇمز) ورنالاسپاق. بىراق ول ەلىمىزگە ەشقانداي ەكونوميكالىق نە قارجىلىق پايدا اكەلمەيدى، ويتكەنى ياوب اياسىندا قوردالانعان ماتەريالدار تۇگەلدەي اتوم قۋاتى بويىنشا حالىقارالىق اگەنتتىك (ماگاتە) قۇزىرىنا جاتادى. باسقاشا ايتقاندا، ءبىزدىڭ باسشىلىق ءۇشىن «بۇل اتىڭ شىقپاسا جەر ورتە» دەگەنگە  كەلىپ ساياتىن انشەيىن يميدجدىك جوبا.

ياوب جايىندا ءسوز قوزعاعاندا وتاندىق شەنەۋنىكتەر قازاقستاندى شۆەيتساريامىن سالىستىرۋعا اۋەس. شۆەيتسارلىقتار عالامدىق قارجىلاردىڭ قورى بولسا، بىزدەر يادرولىق وتىننىڭ عالامدىق قورىنا اينالامىز دەگەندەي سىڭايدا. بولماسا دا ۇقساپ باعۋعا قۇمار شەنەۋنىكتەرگە بۇنداي تەڭەۋلەر ۇنامدى كورىنەر. بىراق يادرولىق ىستەرگە كەلگەندە ويعا دامىعان ەلدەر ەمەس، چەرنوبىل نەمەسە فۋكۋسيما سياقتى مۇلدە ورەسكەل مىسالدار كەلەدى. نازار اۋدارارلىعى يادرولىق تەحنولوگيالاردىڭ قىر-سىرىن جەتىك بىلەتىن كەشەگى كسرو مەن جاپونيانىڭ وزدەرى اتالمىش اپاتتاردىڭ الدىن الا المادى. عىلىمنىڭ اسا كۇردەلى وسى سالاسىندا ءتيىستى دايىندىعى شامالى، ماماندارى تاپشى قازاقستانعا ياوب نەندەي زۇلمات اكەلەتىنىن ەلەستەتۋ مۇلدە قيىن. سونى بىلگەندىكتەن دە الەمدەگى 200-گە جۋىق مەملەكەتتىڭ بىرەۋى دە مۇنداي ۇسىنىستى قابىلدامادى.

دەگەنمەن، بيلىكتىڭ ياوب بويىنشا العا تارتاتىنى – بۇل قاۋىپسىز، تولىق باقىلاۋداعى ورتالىق. ياوب قورعاۋشىلارىنىڭ دايەكتەمەلەرى دە تاڭ قالدىرادى: ءۇلبى مەتاللقورىتۋ زاۋىتىندا 40 جىل بويىندا مىڭداعان توننا يادرولىق وتىن ءوندىرىلدى. سوندىقتان ياوب ءۇشىن قوسىمشا اكەلىنبەك 60-90 توننا تومەن بايىتىلعان ۋران اينالانىڭ يادرولىق-رادياتسيالىق جاعدايىنا ايتارلىقتاي اسەر ەتە قويمايدى-مىس. مۇنداي اقىلسىز دا جاۋاپسىز ۇستانىم قۇرت اۋرۋىنا شالدىققان ناۋقاسقا قوسىمشا ۋلى زاتتاردى قابىلداۋدى نۇسقاعانمەن تەڭ. 

دەرەك كوزدەرىنە جۇگىنەر بولساق، ۋراندى بايىتۋدا قولدانىلاتىن نەگىزگى شيكىزات ۋراننىڭ گەكسافتوريدى وتە ۋلى جانە 53 گرادۋستا-اق گازعا اينالاتىن قوسپا بولىپ سانالادى. اتموسفەرادا سۋ بۋىمەن رەاكتسياعا تۇسكەندە وعان ىلەسپە ۋرانيلفتوريد پەن پلاۆيكو قىشقىلى سىندى قاتەرلى  زاتتار پايدا بولادى. ولارمەن ۋلانعاندا ءبىرىنشى كەزەكتە ادامنىڭ تىنىس جولدارى، بۇيرەگى، كوزىنە نۇقسان كەلەدى، جەكەلەگەن جاعدايلاردا 30 تاۋلىكتىڭ ىشىندە ولار ادام ولىمىنە اكەلۋى مۇمكىن. ال بۇل ۋلاردىڭ تارالۋ قارقىنىنا كەلەر بولساق، بريتان عالىمدارىنىڭ ەسەپتەۋىنشە ولىمگە دەيىن الىپ كەلەتىن مولشەر تارالۋ كوزىنەن راديۋسى 32 شاقىرىمدى الادى. ال ءۇمز ءۇشىن بەلگىلەنگەن سانيتارلىق-قورعانىس اۋماعى – بار بولعانى 1 شاقىرىم.   

كەز كەلگەن ۋراندى بايىتۋدىڭ ناتيجەسىندە راديواكتيۆتى قالدىقتار پايدا بولاتىنى ءاۋ باستان بەلگىلى. ادەتتە دايىن ءونىمنىڭ ءار تونناسىنا شاققاندا 10 توننا وسىنداي زياندى زاتتار قالىپ وتىرادى. سول سەبەپتەن ولاردى ارنايى ساقتاۋ شارالارىمەن قاتار قاۋىپسىز تۇراقتى قالىپقا اۋدارۋ قاجەت. الايدا قازاقستاندا، ءتىپتى يادرولىق تەحنولوگيالار سالاسىندا الدەقايدا باي تاجىريبە جيناقتاعان رەسەيدە ونداي ادىستەمەلەر ءالى جوق. دەمەك، زياندى ۋران قالدىقتارى جىل سايىن ۇلعايا بەرەتىندىگى، ەكولوگيالىق احۋال ودان ءارى ۋشىعا تۇسەتىنى انىق.

اتوم-يادرولىق سىناقتاردىڭ، قىرىپ-جويۋ تەحنولوگيالارىنىڭ تاۋقىمەتىن باسىنان كەشىرگەن قازاقستان ءۇشىن ولاردى بۇكىل الەمدە بولماسا دا، ءوز جەرىندە توقتاتۋ امان قالۋدىڭ بىردەن-ءبىر العىشارتى. وسى رەتتە ءبىز قازاقستان بيلىگىنىڭ الدىندا كەلەسىدەي تالاپتار قويىپ، وتانىمىزدىڭ تاعدىرىنا بەيجاي قارامايتىن ءار ازاماتتى وسى كوكەيتەستى ماسەلەلەرگە قولداۋ بىلدىرۋگە شاقىرامىز:

1.گەپتيلدى پايدالاناتىن زىمىرانداردىڭ قازاقستاندا ۇشىرىلۋىن ءۇزىلدى-كەسىلدى توقتاتۋدى رەسەيلىك تاراپتان تالاپ ەتۋ. قر مەن رف اراسىندا بايقوڭىر عارىش ايلاعىن جالعا الۋ تۋرالى كەلىسىمدەرگە وسى اۋماقتا تۇرىپ جاتقان قازاقستان ازاماتتارىنىڭ قۇقىقتارى مەن مۇددەلەرىن ءبىرىنشى كەزەكتە جانە تولىققاندى قورعايتىن باپتاردى ەنگىزۋ.  

2.قازاقستان اۋماعىندا  ۇشىرىلاتىن كەز كەلگەن شەتەلدىك زىمىرانعا قاتىستى اقپارات اشىق بولسىن. ولار ۇشىرىلاتىن جانە ولاردىڭ قالدىقتارى قۇلايتىن جەرلەردە ەكولوگيا مەن جەرگىلىكتى تۇرعىنداردىڭ دەنساۋلىعىنا كەلتىرىلەتىن ىقتيمال زالالدىڭ مولشەرىن انىقتايتىن  ارنايى قىزمەتتەر جۇمىس ىستەۋى قاجەت. زىمىراندار سالدارىنان كەلەڭسىزدىكتەرگە شالدىققان تۇرعىندارعا مەملەكەت ءتيىستى ەمدەۋ، ايىقتىرۋ، وتەماقى تولەۋ امالدارىن قامتاماسىز ەتسىن.

3.قازاقستان جەرىندە ورنالاسقان بارشا شەتەلدىك اسكەري بازالار مەن پوليگوندار جابىلسىن. قازاقستان شەتەلدىك اسكەري كۇشتەردى ورنالاستىرۋدان ادامەملەكەت رەتىندە جاريالانسىن.

4.اسا قاۋىپتى ەكەنى مويىندالىپ، قازاقستاندا يادرولىق وتىن بانكى جۇمىسىن توقتاتسىن. سونداي-اق ەلىمىزدە اتوم ەلەكتر ستانتسياسىن سالۋ جوسپارىنان ءبىرجولاتا باس تارتۋ كەرەك. بۇدان ۇنەمدەلگەن قاراجات كۇن، جەل سەكىلدى بالاما قۋات كوزدەرىن يگەرۋگە جۇمسالسىن. 

5.قورشاعان ورتانى لاستاۋ، وعان قانداي دا زالال تيگىزۋ تۇرعىسىنان قازاقستانداعى وندىرىستىك ورىندار تۇگەلدەي مۇقيات تەكسەرىستەن وتكىزىلسىن. ونىڭ ناتيجەسىندە بەلگىلى بولعان زاڭ بۇزۋشىلىقتارعا قاتىستى تەك ايىپپۇل سالۋمەن شەكتەلمەۋ كەرەك. جينالاتىن ەكولوگيالىق ايىپپۇلداردىڭ، ولاردى پايدالانۋدىڭ مەيلىنشە ايقىن دا ءادىل بولۋى مىندەتتەلسىن. ايىپتى كاسىپورىندارعا زياندى قالدىقتاردى زالالسىزداندىرۋ بويىنشا حالىقارالىق ستاندارتتارعا ءوتۋى ءۇشىن ناقتى مەرزىمدەر بەلگىلەنسىن. باسقاشا بولعاندا ءتيىستى كاسىپورىندار جابىلسىن، بۇدان تۋىندايتىن ەڭبەك ۇجىمدارىنىڭ الدىنداعى بورىشتار تۇتاستاي كاسىپورىن قوجايىندارىنا جۇكتەلسىن.    

6.جەر مەن جەر استى سۋلارىنىڭ، وزەندەر مەن كولدەردىڭ، اۋانىڭ لاستانۋىن كورسەتەتىن قازاقستاننىڭ ەكولوگيالىق كارتاسىن جاساۋ قاجەت. ەلىمىزدىڭ ازاماتتارى دەنساۋلىقتارىنا قانداي قاۋىپ-قاتەر ءتونىپ تۇرعانىن، بۇنىڭ كىمنىڭ كەسىرىنەن بولىپ وتىرعانىن بىلۋگە قۇقىلى.

7.قازاقستانداعى ەكولوگيالىق  احۋالدى ۇنەمى شولىپ، باقىلاپ، تۋىنداپ وتىرعان تۇيتكىلدەردى دەر كەزىندە شەشىپ وتىرۋ ماقساتىمەن ۇكىمەت جانىندا مەملەكەتتىك ورگان دەڭگەيىندەگى قوعامدىق كوميسسيا قۇرىلسىن. وعان تاۋەلسىز ەكولوگتار، قوعامدىق قايراتكەرلەر، عىلىمي ورتالاردىڭ وكىلدەرى جانە قازاق ۇلتتىق كەڭەسىنىڭ مۇشەلەرى ەنگىزىلسىن.      

Abai.kz