سامووتراجايۋششيميسيا زەركالامي ياۆلياەتسيا، كاك ۋجە  

                                     ۋپومينالوس، پاراديگموي كۋلتۋرى پوستمودەرنا...

                             ريچارد كەيني، «كريزيس پوستمودەرنيستسكوگو وبرازا»

  مودەرنيزم – لوگيكالىق ويدىڭ جەمىسى، ول كلاسسيكانىڭ ىقشامدالعان نۇسقاسى

                        يوسيف برودسكي                                 

                

كاجدايا نوۆەللا كرەينا – تريۋمف نوۆەللى، كاك جانرا: مينيمۋم لينگۆيستيچەسكيح وتۆلەچەني ي ماكسيمۋم سوبىتي. 

گلەب شۋلپاكوۆ، «ليتەراتۋرنايا گازەتا»، 21.10.1998. 

بىزگە پانا بولعان قاسقىر قازاعا ۇشىرادى، الايدا كوك ءبورى رۋحى تۇركى بالاسىن جۇرتقا تاستاپ كەتكەن جوق،

ءالى كۇنگە شەيىن كيىز تۋىرلىقتى قازاققا تيىسكەن ادامنىڭ تۇسىنە كىرەدى 

ديدار امانتاي

 

كەزەكتى سۇقباتتاسىمىز – جازۋشى، فيلوسوف، كينودراماتۋرگ ديدار امانتاي. كوپ سىنالاتىن، سونىمەن بىرگە كوپ ماقتالاتىن جازۋشى. كوپ باسىلاتىن، كوپ وقىلاتىن دا قالامگەر. كوپ وقيتىنى ءوز الدىنا. جۋرناليست قاۋىم كوپ قىزىعاتىن دا، كوپ قىزىقتى جايتتى ايتاتىن دا ويشىل. وقىمىستى. كاسىبي فيلوسوف. بۇگىنگى سۇحباتتىڭ ەرەكشەلىگى نەدە دەسەڭىز، مۇمكىندىگىنشە ەشقاشان ءوزىنىڭ وزەكتىلىگىن جويمايتىن، ومىرشەڭ دەگەن شىعارمالاردىڭ اتىن اتاپ، ءتۇسىن تۇستەۋگە تىرىستىق. ءار جانردا. سونىمەن بىرگە، ديدار امانتايدىڭ سوڭعى كەزدە قوعام، مادەنيەت، رۋحانيات تۋرالى فيلوسوفيالىق تۇيىندەر جازىپ، ولەڭ جانرىنا دا قالام تارتىپ جۇرگەنىن بىلدىك. تالاسبەك اسەمقۇلوۆ، ءامىرحان بالقىبەك ءتارىزدى اسىل تۇلعا، اسقان كىتاپقۇمار وقىمىستىلارعا ارنالعان ولەڭدەرىن وقىپ تا بەردى. بورحەس پوەزياسى سەكىلدى ويعا، كونە تاريحقا قۇرىلعان جىرلار. جاريالانىپ وتىرعان سۇحباتقا كىرمەي قالعان ءبىر تاقىرىپ – كينو، قازاق كينوسى، ۇلتتىق كينەماتوگرافتىڭ ەندىگى بەتالىسى. ديدار امانتاي ءدال ءبىز سۇحباتتاسقان كۇنى (24 شىلدە) «قازاقفيلمدەگى» قىزمەتىنەن كەتتى. بىراق، ءوزى قىزمەت ەتكەن ۋاقىتتاعى، وعان دەيىنگى جانە كەيىنگى قازاق كينوسىنىڭ تىنىسىن ايتىپ بەردى. جانرلىق كينو دا، اۆتورلىق (ارت-حاۋستىق) كينوتۋىندى مەن بەدەل قالىپتاستىراتىن (يميدج) فيلمدەر دە از تۇسىرىلمەپتى. بالالارعا ارنالعان فيلمدەر جاڭا ءبىر بەلەسكە كوتەرىلىپتى. ء«وز باسىم قازاق كينوسىنا سوڭعى جىلدارى ەرمەك امانشاەۆ كوپ ەڭبەك ءسىڭىردى دەپ ايتا الامىن. ۇلتتىق كينو سالاسىندا دا ايتارلىقتاي تابىسقا جەتتىك. دوساعاڭنىڭ ء«بىرجان سالى» مەن «قۇنانبايى»، ماسەلەن. ء«بىرجان سال» ءفيلمى – قازاقتىڭ باسىنان داۋرەنى وتكەنى تۋرالى كينوتۋىندى، «قۇنانباي» –  قازaقتىڭ قولىنان تىزگىنى كەتكەنى جايلى كوركەم دۇنيە»، – دەيدى ديدار امانتاي. 

–اڭگىمەنى بەلگەردىڭ سوزىنەن باستاعىم كەلىپ وتىر. گەراعانىڭ مىناداي ءبىر ءسوزى بار ەدى: «قازىر الەمدە التى باسپا تاباقتان اسپايتىن روماندار بار. ال بىزدە ءبىر اۋىلدان ەكى اتتى شىعادى. سودان ەكەۋى كەلەسى اۋىلعا جەتكەنشە ءىشتى كەپتىرىپ تاۋدى دا سۋرەتتەيدى، تاستى دا سۋرەتتەيدى. ءسويتىپ كىتاپتارىن قالىڭداتا بەرەدى». راسىندا دا، ءبىزدىڭ قازاق ادەبيەتىندە بۇل كوپ كەزدەسەدى. ادەبيەتتىڭ التىن عاسىرى دەلىنىپ جۇرگەن وتكەن عاسىردىڭ الپىسىنشى جىلدارىنداعى شىعارمالاردا دا سۋرەتتەۋ كوپ كەزدەسەدى ەكەن... 

–سۋرەتتەۋ ەمەس، بايانداۋ كوپ. 

–بايانداۋ دا كوپ، سۋرەتتەۋ دە كوپ، يدەيا سونىڭ تاساسىندا قالىپ قوياتىنداي... 

ء–بىز الدىمەن مىناعان كەلىسىپ الايىق. جيىرماسىنشى عاسىردا كۇرت دامىعان ەۋروپالىق فيلوسوفيانىڭ ەدمۋند گۋسسەرل نەگىزىن قالاعان ءبىر تارماعى – فەنومەنولوگيا اعىمى پانىنەن ءدارىس وقىعان ءبىر ۇستازىمىز «الدىمەن كاتەگوريالارىمىزدى بەلگىلەپ، مازمۇن-مارتەبەسىن ايقىنداپ، ۇعىمدىق ءورىسىن، باسقا تۋىستاس تۇسىنىكتەردەن ايىرماشىلىعىن ناقتىلاپ الايىق، سوندا فيلوسوفيانىڭ عىلىم ەكەنىن اڭعارامىز» دەپ ايتاتىن ەدى. زاكيريانوۆا دارىسكەرىمىز ايتقانداي، ءبىز الدىمەن ءسوز بارىسىندا قولداناتىن، ىرىكتەلگەن كاتەگوريالارىمىزدىڭ ءتىزىمىن بەكىتىپ، ءار تۇسىنىكتىڭ ءمان-مازمۇنىن اشىپ، جايىلاتىن ءورىسىن شولىپ، ماعىناسىن باسقا دا تۋىستاس ۇعىم-تۇسىنىك نەمەسە تۇرلەرىنەن ايىرىپ، تاقىرىپتىق توپتى ءبىر-بىرىنەن اجىراتىپ الايىق. بارىمىزگە بەلگىلى، تۇسىنىك – زاتتىڭ نەمەسە قۇبىلىستىڭ ەلەۋلى قاسيەتتەرىن، بايلانىستارىن، قاتىناستارىن كورسەتەتىن ويلاۋدىڭ فورماسى. بارلىق ەنتسيكلوپەديالىق لۇعاتتاردا جازىلعانداي، كاتەگوريا – اۋەلى، زاتتاردىڭ، الەمنىڭ وبەكتيۆتى قۇبىلىستارىنىڭ ەڭ ءماندى قاسيەتتەرى مەن قاتىناستارىن كورسەتەتىن جالپى ۇعىم، ەكىنشى، زاتتار، قۇبىلىستار جالپىلىلىعى، قايسىبىر بەلگىلەرىمەن بىرىككەن جەكە تۇلعالاردىڭ دارەجەسى، ءتۇرى، سىنىبى، توبى. «دوپۋستيم، ەست پوۆەستۆوۆانيە، ي ەست وپيسانيە». «پوۆەستۆوۆانيە» – بايانداۋ. «وپيسانيە» – سۋرەتتەۋ. ياعني، سۋرەتتەۋ امالىندا، زادى، ۋاقيعا ايتىلمايدى نەمەسە اڭگىمەلەنبەيدى، بەينەلەنەدى نەمەسە سۋرەتتەلەدى: باس قاھارمانعا باعا بەرمەيسىز، كەيىپكەردىڭ ءىس-ارەكەتىن تۇسىندىرمەيسىز، قالام القيسسالاپ باستاعان جايتقا قاتىسۋشى حالىقتى وقىرمانعا تانىستىرىپ جاتپايسىز، ءسىز اتالعان بار كەيىپكەر مەن اڭگىمەنى سيتۋاتسيادا كورسەتەسىز. سۋرەتتەۋ ادىسىندە ادامنىڭ مىنەز-قۇلقى تۋرالى جازىلمايدى، كىسىنىڭ كىم ەكەندىگى ايتىلمايدى، ول قيمىل-قوزعالىسىنان، جاساعان ءىس-ارەكەتىنەن كورىنەدى. اۆتور ەشتەڭەگە ارالاسپايدى، تۇسىنىكتەمە بەرمەيدى، ماقال-ماتەل كەلتىرمەيدى. تازا سيتۋاتسيانى بەرەدى، وي سيتۋاتسيانىڭ ىشىندە تۇرادى. شىعارمانى وقىپ بىتكەن سوڭ، ءوزىڭىز سول ويدى تۇجىراسىز. ءسىز تۇجىراتىن قورىتىندى، بايلامدى وي شىعارمادا جازىلماعان، بىراق كىتاپتىڭ ىشىندە جۇرەدى. مىسالى، «شۇعانىڭ بەلگىسى» – ۇلى شىعارما. بىراق، ول – بايانداۋدىڭ شىڭىنا شىققان، ماشىقتىڭ جوعارى دەڭگەيىنە جەتكەن شىعارما. شۇعانىڭ كىم ەكەنىن ايتادى، سۇيگەن جارىن ايتادى، قۇسالىقتان قالاي بەينەت كەشىپ، ازاپقا تۇسكەنىن ايتادى، سونىڭ ءبارىن بايانداپ، اڭگىمەلەپ كەتە بەرەدى. اڭگىمەدەگى ءار تۇلعا ءوز باعاسىن الادى. ال تىنىمباي نۇرماعامبەتوۆتىڭ اڭگىمەلەرى، نەگىزىنەن، سۋرەتتەۋ. ول كىسى بار جايتتى سۋرەتتەپ بەرەدى. قازاق ادەبيەتىندە، جالپى، سۋرەتتەۋدەن گورى بايانداۋ باسىم. كوبىمىز قالىپتاسقان ءداستۇردىڭ جەتەگىندە كەلە جاتقان باستاۋشىدان قارا جازىپ قالمايىق دەپ، قۇيرىق تىستەسىپ، كوش تۇزەپ، ءبىر-بىرىمىزگە جالعاسىپ، كەرۋەن تارتىپ كەلەمىز، شىعانداپ بارا جاتساق، شولعىنشىلار تۇرە قۋىپ، قايىرىپ اكەلىپ ۇيىرگە قوسادى. اۋىزەكى تىلدەن بىزگە جەتكەن نيزام سولاي بولدى. بايقاساڭىز، قازاق پروزاسىندا ءبىرىنشى جاقتان جازىلاتىن اڭگىمەلەر كوپ. ويتكەنى، ءۇشىنشى جاقتان تاقىرىپقا قالام تارتۋ – قيىن ءارى بەينەتى كوپ ماشىق. ءۇشىنشى جاقتان جازعاندا اۆتور رەتىندە ارالاسا قويمايسىز. ارالاسقانىڭىز كورىنىپ تۇرادى. پروزانىڭ بالاۋسا كەزەڭى سياقتى «مەنىڭ كەيىپكەرىم انانى-مىنانى ويلاپ وتىر» دەپ تە ايتىپ كەتە المايسىز. ونەردىڭ ماقساتى دا، ەستەتيكاسى دا، مىندەتى دە سول: نازىك دۇنيەدەن تاماشا وي شىعارۋ. قاراپ وتىرساڭىز، «ۇلپاندا» ءبارى سۋرەتتەۋ تاسىلىمەن باستالادى دا، سوڭىندا عابەڭ ءوزى كىرىسىپ كەتەدى. «نەگىزى، ۇلپان جاقسى ادام ەدى، كۇيەۋبالاسى جامان ادام بولدى» دەگەن سياقتى. ستيۆەن كرەين، گەرمان مەلۆيلل، گەرترۋدا ستاين، يۆان تۋرگەنەۆ، لەۆ تولستوي سەكىلدى تۇلعالاردىڭ جازۋ مانەرىنەن كوپ ۇيرەنگەن حەمينگۋەيدى ءبىز نەگە ۇناتامىز؟ ويتكەنى، يسپاندار ايالاپ، جاقسى كورىپ ەرنەستو دەپ اتاعان ول كوبىنەسە ءۇشىنشى جاقتان جازادى. ءتىپتى، ءبىرىنشى جاقتان جازىلعان رومانىنىڭ وزىندە دە، حەم اقساقال – اسا ءبىر بايسالدى، سابىرلى، سوزگە ۇنەمدى، ساراڭ، ارتىق-اۋىس تىركەس جوق، تەك كەرنەپ بارا جاتقان سيتۋاتسيانى بەيتاراپ بەرىپ قانا وتىرادى. تارتىنىپ، سوزدەن تارىلىپ جازاتىن قالامگەر قازاقتا دا جوق ەمەس، بار. مىسالى، قاليحان ىسقاقتىڭ «اقتوقىمى». جالپى، بۇل – قازاق ادەبيەتىندەگى شوقتىعى بيىك ەڭ ۇزدىك شىعارما. ءبىزدىڭ پروزادا ودان اسقان اڭگىمە جوق. سايىن مۇراتبەكوۆتىڭ «كۇزگى بۇرالاڭ جول» دەگەن كەرەمەت اڭگىمەسى بار، ءتىپتى، ساتىبالدى نارىمبەتوۆ وسى تۋىندىنىڭ جەلىسى بويىنشا كينو دا ءتۇسىردى. بەيىمبەتتىڭ اڭگىمەلەرى، مۇحاڭنىڭ «كوكسەرەگى» وسى قاتاردا. بايانداۋ مەن سۋرەتتەۋ ارالاسىپ كەلىپ وتىراتىن «اباي جولى» بار. وسى تۇرعىدان كەلىسىپ الساق، اڭگىمەمىز جاراسادى دەپ ويلايمىن. 

–بايانداۋ، سۋرەتتەۋ دەيمىز. بىراق، ودان تىس، ارتىق سۋرەتتەۋ بار عوي. 

–اسىرەلەۋ. 

–ماسەلەن، ايدالادا ءوسىپ تۇرعان ءشوپتىڭ گۇلىن، جۇپار ءيىسىن سۋرەتتەۋ دەگەندەي...

– تەگىندە، ءشوپتىڭ گۇلىن، جۇپاردىڭ ءيىسىن كەيىپتەۋ ماعان ۇنايدى، بۇل ماشىق ءمولدىر تۇنىقتى بەينەلەگەندەي، اسا ءبىر نازىك ەستەتيكالىق ورنەكتى قاجەت ەتەدى. بىراق، ءسىزدىڭ نە ايتقىڭىز كەلگەنىن ءتۇسىنىپ وتىرمىن. ويىڭىز دۇرىس. قازاق ادەبيەتىندە كادىمگى قاراپايىم ءشوپتىڭ ءوزى ەڭ ءبىر ەرەكشە ءشوپ بولىپ شىعادى. اڭگىمە ءبىر الىپ ادام تۋرالى بولسا، ول دۇنيەدەگى ەڭ الىپ ادام رەتىندە سيپاتتالادى. بىرەۋ عاشىق پا، دۇنيەدەگى ەڭ عاشىق ادام سول ءتارىزدى. نەگە دەسەڭىز، ەپيكالىق تىنىس، ەپوستىق جىرلاردىڭ ىقپالى ءالى قاتتى سەزىلەدى. ويتكەنى، وندا ءبارى دە كۇشەيتپەلى شىرايدا اسىرەلەنە كورسەتىلەدى. اۋىزشا جىرلاعاندا، وسىرە ايتىپ، اسىرا ماقتاعان، ۇلكەيتىپ جەتكىزىپ، ۇرەيلەندىرە حابارلاعان، شىنىندا دا، جاراسىمدى، كەلىستى، توگىپ-توگىپ جىبەرگەندە جىردىڭ اسەرى دە كۇشەيىپ كەتەدى، ورىندى، جاقسى، قىزىقتى، تارتىمدى شىعادى. الايدا، جازبا ادەبيەت دەگەنىمىز مۇلدەم بولەك، وقشاۋ دۇنيە. اۋىز ادەبيەتىنە جاقىندىعى – تۋاجاتتىڭ دەڭگەيىندە. «ليتەراتۋرا» («Literature») – شەتتەن كەلگەن تەرمين. ءتۇبىرى «ليتەر»، «ليتەرا» («Littera») – ءارىپ دەگەننەن شىعادى. ياعني، ادەبيەت – ارىپتەن باستالادى. جازبا ادەبيەتىنە كوشكەندە، باسقا مادەنيەت قالىپتاسادى. جازبا مادەنيەتى. وندا، ءتىپتى، ءبىر بەتتە قانشا ابزاتس تۇراتىنى، ابزاتستى قاي جەردەن باستايتىنىڭىز، باس ءارىپتى قاي تۇستان قوياتىنىڭىز، بارلىعى دەرلىك ءماتىن جانە كوركەم ءسوزدىڭ ەستەتيكالىق قۋاتىنا، سۇلۋلىعىنا، ساپاسىنا اسەر ەتەدى. كەيدە ءبىر جاقسى اڭگىمەنى ءۇنسىز وقىپ وتىرساڭىز، ءبارى كەلىسىپ، جاراسىپ تۇرادى دا، داۋىستاپ وقي باستاساڭىز بىردەن ادەمىلىگى بۇزىلادى. بۇل ءماتىننىڭ ەرەكشەلىگى دەپ ويلايمىن. 

–سىزگە ادەبيەتتىڭ ءبىر وكىلى رەتىندە قايسىسى جاقىن؟ سۋرەتتەۋ ستيلىندەگى شىعارمالاردى جاقسى قابىلدايسىز با، الدە بايانداۋ ستيلىندەگى مە؟ 

–سۋرەتتەۋ بايانداۋدان جوعارى تۇر. بىراق، بايانداۋدىڭ ىشىندە دە ۇلى شىعارمالار بار. ونى دا جوققا شىعارا المايمىز. سۋرەتتەۋ ۇلكەن ماشىقتى، ءبىلىمدى قاجەت ەتەدى. ەكىنىڭ ءبىرىنىڭ قولىنان كەلە بەرمەيدى. ءۇشىنشى جاقتان از جازىلاتىنى دا سوندىقتان. ءبىزدىڭ اتاقتى «مەنىڭ اتىم – قوجا» دەگەن شىعارمامىز بار عوي. عاجاپ تۋىندى. كەرەمەت كينو ءتۇسىرىلدى. مىنە، وسى «قوجا» – بايانداۋ. ەڭ باستاپقى سويلەمدەرى ەسىڭىزدە مە؟ «اتىمدى ايتا باستاسام، ءتىلىم تاڭدايىما جابىسىپ قالعانداي بولادى» دەپ باستالادى عوي. اۋىل بالاسىنىڭ پسيحولوگياسى. ونەر بىرتە-بىرتە ىقشامدالا كەلە جاقسى ءبىر مودۋسقا كەلىپ تىرەلۋى قاجەت. مۇحتار ماعاۋيننىڭ ماعان بىردە: «پابلو پيكاسسو بۇقانىڭ ومىردە قانداي بولاتىنىن سالۋدى مەڭگەرىپ العانى سونشالىقتى، كەيىن بۇقانى ءۇش-اق سىزىقپەن كەيىپتەيتىن بولدى» دەگەنى بار ەدى. كەيىن پيكاسسونىڭ تۋىندىلارىن قاراسام، وسكەنى سونشالىق، ەكى-ءۇش نەمەسە ءۇش-ءتورت سىزىقپەن عانا ويىن جەتكىزە الاتىن سۋرەتتەر سالعان ەكەن. تاماشا ەسسەلەر جازعان برودسكيدىڭ ءبىر ءسوزىن ۇنەمى ايتىپ جۇرەمىن. برودسكي «مودەرنيزم – ەست ليش لوگيچەسكوە سلەدستۆيە – سجاتيە ي لاكونيزاتسيا – كلاسسيكي» دەيدى. قازاقشاعا اۋدارساق، «مودەرنيزم – كلاسسيكانىڭ ىقشامدالعان نۇسقاسى». 

–جاڭاعى ءوزىڭىز ايتىپ كەتكەن بەردىبەك سوقپاقباەۆتىڭ «ولگەندەر قايتىپ كەلمەيدىسى» – 20-25 باسپا تاباقتىق رومان. وسى شىعارمادا تەك قانا بولىپ جاتقان وقيعالار باياندالىپ وتىرادى، بارلىعى سونىڭ ىشىندە. ارتىق سۋرەتتەۋ دەگەن جوققا ءتان...

–بەردىبەك سوقپاقباەۆ بايانداۋدىڭ ەڭ بيىك شىڭىنا جەتكەن ادام عوي. «مەنىڭ اتىم – قوجادا» دا ارتىق سويلەم جوق. اۋىل بالاسىنىڭ پسيحولوگياسىن وتە جاقسى مەڭگەرگەن جانە سونى پروزادا بەرە بىلگەن. ال وسىنىڭ توركىنى قايدا جاتقانىن بىلەسىز بە؟ عابەڭنىڭ «قازاق سولداتى» دەگەن رومانى بار عوي، سودان دەپ ويلايمىن. العاشقى بولىمدەرى ەسىڭىزدە مە؟ «زىتىپ كەلەم، زىتىپ كەلەم...» دەپ باستالادى. جەتىمدەر ۇيىندەگى بالالاردىڭ پسيحولوگياسى تاماشا بەرىلگەن. شاشتارازدى قالاي سۋرەتتەيدى؟ بازارداعى ەلدىڭ زاتىن ۇرلاعان اشقارىن بالالاردىڭ ويىن، قيالىن، مىنەز-قۇلقىن، ءجۇرىس-تۇرىسىن قالاي بەرەدى؟ وسى، مەنىڭشە، قازاق بالالار ادەبيەتىنىڭ العاشقى نىشانى. ار جاعى سۇيىلىپ كەتەدى. سولداتتار تويدا جۇرگەن سياقتى. سوعىس دەگەن مەرەكە-مەيرام، توي-دۋمان ەمەس، قانشا ايتقانمەن، بەينەت قوي. سول جاعى نانىمسىز شىققان. بۇل، ارينە، عابەڭنىڭ مارتەبەسىن تومەندەتپەيدى. عابيت مۇسىرەپوۆ – ۇلى ەستەت ادام. «ۇلپان» دا كەرەمەت شىعارما. بىراق، سوڭىندا اسىققان. سول جونىندە قاليحان ىسقاقتان بىردە: «قالاعا، «ۇلپاندى» وقىعاندا تاڭعاجايىپ سەزىمدە وتىراسىز، بىراق اياق جاعىنا كەلگەندە، وقيعالار تەز-تەز دامىپ، سيۋجەتتىك جەلى كىلت اياقتالىپ قالادى. نەگە اسىققان؟» – دەپ سۇراعان ەدىم. «مارەگە اسىققان تۇلپارلار سياقتى عوي»، – دەگەن ەدى قالاعاڭ. بالكىم، جەكە ومىرىندەگى توسىن ازاپ، باسىنداعى قايعى اسەر ەتتى مە، كىم ءبىلسىن. قالاي بولعاندا دا، «ۇلپاندى» باپپەن باستاعان دا، باپپەن اياقتاي الماعان. ال «بوراندى تۇندە» دەگەن اڭگىمەسى عاجاپ! «قوس شالقار» قانداي؟! مۇحتار اۋەزوۆتىڭ «قىر سۋرەتتەرى»، «قورعانسىزدىڭ كۇنى» كەرەمەت جاقسى دۇنيەلەر. بىراق، بارىنەن دە بيىگى، ارينە، «كوكسەرەك». جالپى، مۇحتار اۋەزوۆ شىعارماشىلىعىنداعى ەڭ بيىك، وقشاۋ تۇرعان شىعارما «كوكسەرەك» دەپ بىلەمىن. 

–«كوكسەرەكتىڭ» يدەياسىنا قاتىستى كۇنى كەشە عانا ءبىر پىكىر كوزگە ءتۇستى. وسى شىعارمانىڭ وزىندە كەڭەس وكىمەتىنىڭ قىساستىعىن، بىراق ونىڭ ءبارىبىر ۇزاققا بارمايتىنىن مەڭزەپ وتىر دەگەنگە كەلتىرەدى...

– «كوكسەرەكتىڭ» جازىلۋىنا ىقپال ەتكەن دجەك لوندوننىڭ شىعارمالارى بولۋى مۇمكىن. بىراق، بۇل ەلىكتەپ جازدى دەگەن ءسوز ەمەس. قازاقتىڭ ءوزىنىڭ قاسقىرى بار. الايدا، جازۋعا ىقپال ەتتى، تۇرتكى بولدى دەپ ويلايمىن. ابايدىڭ الاشورداشىلاردىڭ بەل ورتاسىندا جۇرگەن، ءاليحان بوكەيحان، مىرجاقىپ دۋلاتوۆ، جۇسىپبەك ايماۋتوۆتارعا دوس، سەرىك بولعان تۇراعۇل دەگەن اياۋلى پەرزەنتى بار، قالام تارتقان ەڭ قۇندى ەڭبەگىنىڭ ءبىرى – «اكەم اباي تۋرالى» دەپ اتالاتىن، مۇحتار اۋەزوۆتىڭ ءوتىنىشى بويىنشا جازعان ەستەلىگى، قازاق ادەبيەتىندە، جالپى، ۇلى ابايدى، اسىل قارا سوزدەرىن ەسەپكە الماعاندا، ەستەلىك جازۋ جانرىنىڭ باسىندا – تۇراعۇل تۇر دەسەك تە بولادى. سول كىسى عاجاپ اۋدارماشى بولعان. دجەك لوندوننىڭ «ەسكيموس كيش» اڭگىمەسىن، ماكسيم گوركيدىڭ «چەلكاش»، ا.س.نەۆەروۆتىڭ «ماريا-بولشەۆيچكا»، «مەن ومىرگە جەرىكپىن» اتتى اڭگىمەلەرى مەن بولەسلاۆ پرۋستىڭ «انتەك» دەگەن شىعارماسىن قازاق تىلىنە تارجىمەلەگەن. سونىمەن قاتار، دجەك لوندوننىڭ «مارتين يدەن» رومانىن اۋدارعان، بىراق قولجازباسى ساقتالماعان، وسى دۇنيەلەردى تاۋىپ، شىعارۋ كەرەك دەپ ويلايمىن.

–مۇقاباسى كوك، جۇقالتاڭ عانا كىتابى بولۋشى ەدى...

–ول ەستەلىگى بولسا كەرەك. تۇراعۇل – ايگەرىمنەن تۋعان جالعىز ۇل. ءسىز ايتىپ وتىرعان يدەياعا تولىق قوسىلامىن. بىراق، مەنىڭ ءالميرا بەكەتقىزى ناۋرىزباەۆا دەگەن ۇستازىمنىڭ ءبىر پىكىرى ويىما ورالىپ وتىر. وسى شىعارماسىندا مۇحتار اۋەزوۆ بۇرىن ءبىزدىڭ انامىز بولعان قاسقىردىڭ ءولىمى تۋرالى جازادى دەيدى. ياعني، تۇركى بالاسىن اسىراپ-ساقتاعان توتەم اجالىن ازا تۇتقان تۋىندى. ءسىز سوۆەت وداعىنىڭ قىساستىعىن كورسەتتى دەپ وتىرسىز عوي، مەنىڭشە، تەگىندە، لەنيندىك يدەيانىڭ ساقاراعا باسا كوكتەپ كەلگەنىن، قىزىل وكىمەتتىڭ تۇزدە ورناعانىن كورسەتكەن سياقتى. قالاي دەيسىز عوي؟ قازاقتىڭ قىرداعى سالتاناتى اياقتالدى، ويداعى ساۋلەتتى ءومىرى تاۋسىلدى! حان تاعىنان، بيلەر القالى ماجىلىسىنەن ايىرىلدى، باتىردىڭ نايزاسى سىندى، كوشتىڭ تەڭى بۇزىلدى. دالادان ەركىندىك كەتتى. پاتشا قىستاۋدى قيدى، جايلاۋدى كەستى. قاقىن قاقتى، قۇنىن ارزانداتتى، قۇقىن شەكتەدى. تىزگىن پاتشانىڭ قولىنا كوشتى. بىزگە پانا بولعان قاسقىر قازاعا ۇشىرادى، الايدا كوك ءبورى رۋحى تۇركى بالاسىن جۇرتقا تاستاپ كەتكەن جوق، ءالى كۇنگە شەيىن كيىز تۋىرلىقتى قازاققا تيىسكەن ادامنىڭ تۇسىنە كىرەدى. قاسقىر ۇلى انامىز ەدى. الاش جەتىم قالدى. قورعانسىزدىڭ كۇنىن كەشتى.  

 

 

–ادەبيەتتىڭ وكىلى بولماعاننان كەيىن مۇندايعا ءمان بەرمەيدى ەكەنبىز...

–قالاي بولعان كۇندە دە، بۇل قاسقىردى جوقتاعان شىعارما دەپ ويلايمىن.

–تولەن ابدىك، دۋلات يسابەكوۆ، تىنىمباي نۇرماعامبەتوۆ، سايىن مۇراتبەكوۆ شىعارمالارىندا كەيىپكەرگە سيپاتتاما بەرىلمەسە دە، سولاردىڭ مىنەز-قۇلقى، ادەت-داعدىسى ءىس-ارەكەتىنەن كورىنىپ قالاتىن تۇستارى كوپ كەزدەسەدى. اسىرەسە، دۋلات يسابەكوۆ «اڭقاۋ ەدى»، «وجار ەدى» دەمەي-اق، ءبىر عانا ارەكەتىمەن كورسەتە قويۋعا شەبەر. مىسالى، «اقىراماشتان ناۋرىزعا دەيىن» دەگەن شىعارماسىندا. تىنىمباي اعامىزدىڭ ء«بورىبايدىڭ تىماعىن يت الىپ قاشقان قىسىنان» دا وسىندايدى بايقايمىز. ء«الى شالدىڭ قىزدارى» قانداي! جالپى، بۇل جازۋشىلاردىڭ قاي-قايسىسى بولسا دا، شىعارمالارىن وقىعاننان كەيىن تاڭدايىڭدا ءدامى قالعانداي ءبىر كەرەمەت اسەردە جۇرەسىڭ. تەز اياقتالىپ قالادى. سونىمەن بىرگە، مانا ءوزىڭىز ايتىپ كەتكەندەي، اياقتالا الماي كەتەتىن شىعارمالار دا كەزدەسەدى ءبىزدىڭ ادەبيەتتە. ول جانە كەيبىر مىقتى جازۋشىلاردا دا كەزدەسەدى...

–باپپەن باستايدى دا، باپپەن اياقتاي الماي قالادى عوي. 

–سوڭى ءساتسىز اياقتالىپ جاتادى.

–فينال كوبەيىپ كەتەدى. 

–مۇنداي دا كوپ قوي بىزدە؟ 

–قازاق اڭگىمەشى حالىق قوي، جالپى. اڭگىمەنىڭ مايىن تامىزىپ ايتامىز. بىراق، ولەڭ قۇراعاننىڭ ءبارى اقىن ەمەستىگى سەكىلدى، اڭگىمەشىنىڭ ءبارى جازۋشى ەمەس. ادەبي شىعارما ەستەتيكاعا قۇرىلۋى كەرەك. اڭگىمەنىڭ باسىندا ءبىر ەستەتيكالىق ءتاسىلدىڭ ىزىنە ءتۇستىڭىز بە، وندا سوڭىنا دەيىن سول داستۇرگە ادال بولۋىڭىز كەرەك. ءيا، دۋلات يسابەكوۆ – شەبەر جازۋشى. بىراق، قازاقتىڭ ءسوزى قىرشاڭقى، قىڭىر سويلەۋگە، تەرىس جاساپ، كەرى تولعاۋعا قاشاندا دايىن تۇرادى، قىرسىعىپ قىرىپ الۋعا دا وتە قولايلى، وڭتايلى، ىڭعايلى. قازاق بىردەڭەگە ەرەگىسىپ، قىرسىق سويلەي باستاسا، ونى توقتاتا المايسىز. دۋلات يسابەكوۆ وسىنى شەبەر پايدالانعان. «كونفرونتاتسيا» دەگەن شىعارماسى بار، دۇركىرەپ توي ءوتىپ جاتقاندا باس قاھارمان جارىقتى ءوشىرىپ تاستايدى. بىراق، سابىرلى، ساليقالى، ەستەتيكالىق تالابى جوعارى، باپپەن جازىلعان، باپپەن قايىرىلاتىن شىعارمالار، وكىنىشكە قاراي، از. جەكەلەگەن شىعارمالاردى ايتۋىمىزعا بولادى. مىسالى، سايىن اعامىزدىڭ «كۇزگى بۇرالاڭ جولى». ماعجاننىڭ «شولپاننىڭ كۇناسى» كەرەمەت جازىلعان! بەيىمبەتتىڭ «ەستايدىڭ اۋىلى» دەگەن شىعارماسى قانداي! «شۇعانىڭ بەلگىسىنەن» ءبىر دە كەم ەمەس. بازارى تارقاعان اۋىل، بەلگىسىز بىرەۋدىڭ 

قاراشاڭىراعى. توبەدەن اتتىلار قۇلايدى، وقشاۋ جاتقان ەسكى اۋىلعا قوناق كەلە جاتىر، جورتۋىلشىلار سۋىت ءجۇرىپ وتىرىپ ەل ىشىنە ىلىگەدى، الايدا قارسى العان ەشكىم جوق. ءبارى كوڭىلسىز. داستارقان جايىلادى، بىراق كۇيسىز ۇيدە قانداي اڭگىمە جاراسسىن. گۇرس-گۇرس جوتەلگەن بىرەۋ قوڭىر دومبىرانى شىعارىپ، قوناقكادە رەتىندە بىردەڭەنى شىڭكىلدەتەدى. ەلدىڭ كوركى، جۇرتتىڭ اجارى قاشقان، ءسانى كەتكەن، ءانى تاۋسىلعان. سويتسە، بۇل اۋىلعا وبا جەتكەن ەكەن. مەن ەستە قالعان اسەر بويىنشا بايانداپ وتىرمىن. وسىنى بەيىمبەت كەرەمەت بەرگەن! وبادان قىرىلىپ جاتسا دا، قوناقكادەسىن ۇمىتپاي، باستارىن كوتەرىپ، ەڭسەلەرىن تىكتەپ، اسىعىپ جەتكەن قوناعىن قارسى الىپ جاتىر. بىراق، جەتىم قىزدىڭ تويىنداي داستارقاندى، اس ۇستىندەگى جاراسىمسىز اڭگىمەنى، سۇرەڭسىز كۇيدى كەرەمەت بەرگەن. بەيىمبەت قىرعىننان امان قالعانىندا، ۇلى رومان جازاتىن با ەدى دەپ ويلايمىن. «راۋشان – كوممۋنيست» بەيىمبەتتىڭ نەگىزگى شىعارماسى ەمەس. نەگىزگى شىعارماسى – «شۇعانىڭ بەلگىسى». 

–بەيىمبەتتىڭ شىعارماشىلىعى شىنايىلىعىمەن بيىك شىعار. قانشا ۋاقىت ءوتتى، زامان وزگەردى، قوعام باسقاشا كەيىپكە ەندى. بىراق، بياعاڭنىڭ شىعارمالارىن وقىپ وتىرساڭ، سول زامانداعى سول ءبىر ادام تۋرا ءوزىڭنىڭ اينالاڭدا بار سياقتى اسەردە بولاسىڭ. 

–سول زاماننىڭ تىنىسىن بەرەدى. كەيدە ناشار شىعارمالار جارىق كورمەۋى ءتيىس دەگەن پىكىر ەستىلىپ قالادى. جاڭساق، ۇشقارى پىكىر. ءساتسىز كىتاپتى دا شىعارۋ كەرەك، ەلگە ۇسىنۋ كەرەك. قازاق ادەبيەتىندە جاقسى شىعارما دا، ناشار شىعارما دا بولۋى كەرەك. ەگەر شىنداساق، بىزدە رامازان توقتاروۆ، بەكسۇلتان نۇرجەكە، ءسابيت دوسانوۆتىڭ دەڭگەيىنە جەتە الماي جۇرگەن جازۋشىلار كوپ. ال دوسانوۆتى وقىساڭىز، ءتىلى شۇرايلى، ءتىلدى جەتىك مەڭگەرگەن، پروزانىڭ تالاپ-ءتارتىبىن بىلەدى، ادەبي ساۋاتى بار. ءوز وقىرمانىن تاپقان قالامگەر. قازاق ادەبيەتى بوساعاسىندا ۋاقىت اتتى قىراعى باقىلاۋشى تۇرعان الىپ عيمارات سياقتى، كۇزەتتىڭ كوڭىلىنەن شىققان بار اقىن-جازۋشىعا ورىن دا تابىلا كەتەدى. كيمەلەپ، جانتالاسۋدىڭ قاجەتى جوق، ءبارىمىز دە سىيامىز. جاس كەزىمىزدە باسىمىز قوسىلا قالسا، بىرەۋدى ماقتاپ، ەكىنشى بىرەۋدى سىناپ جاتاتىنبىز. اسىرەسە، ءامىرحان بالقىبەك ەكەۋمىز ۇشىراسا قالساق، بەيبىت اڭگىمەمىز قىپ-قىزىل شاتاققا ۇلاساتىن. سوندىقتان، قىرىق-ەلۋ جىل وتكەن سوڭ، ءسابيت دوسانوۆتىڭ جازعاندارى بۇگىنگى ۋاقىتتىڭ سيپاتىن ايقىنداعان كىتاپقا اينالۋى مۇمكىن. مۇحتار اۋەزوۆ، عابيت مۇسىرەپوۆ، عابيدەن مۇستافيندەي ءداۋىر كەلبەتىنە، زامانا ۇنىنە اينالماسا دا، ءوز عاسىرىنىڭ تىنىسىن بەرگەن شىعارما رەتىندە ەل ەسىندە قالارى ءسوزسىز. 

بىزدە اتى-ءجونى كوپ اتالا بەرمەيتىن تاعى ءبىر جازۋشىمىز بار – بەكسۇلتان نۇرجەكەۇلى. ول كىسىنىڭ ەكى رومانىن وقىدىم. ءبىرى «كۇتۋمەن كەشكەن عۇمىر» دا، ەكىنشىسى – ء«بىر وكىنىش، ءبىر ءۇمىت». ءتاسىلى قانداي، جازۋ مانەرى قانداي، ماشىعى قانداي، ول قازىر ەسىمدە جوق. بىراق، جاس كەزىمدە وقىعاندىقتان، ماڭگى ەسىمدە قالدى. كەيىپكەرلەرىنىڭ ءىس-ارەكەتتەرى جادىمدا جاتتالماسا دا، اتموسفەراسى سانامدا، كوكىرەگىمدە سايراپ تۇر. سارا مىڭجاساروۆانىڭ «ايەل باقىتى» دەگەن رومانىن وقىدىق. اۋىلىندا سوۆەت وكىمەتىن ورناتقان ايەل تۋرالى. جاپ-جاقسى شىعارما! سول كەزدەگى قازاق حالقىنىڭ ءومىرىن باياندايدى. مارقۇم ادام مەكەباەۆتىڭ ەكى شىعارماسىن وقىدىم. جاس كەزىمدە «پەرىشتە كەلىنشەگىن» وقىدىم. جالعاسى بولادى دەگەن سياقتى ەدى، بولمادى عوي دەيمىن. ەكىنشىسى – «قۇپيا قويما». اشارشىلىق تۋرالى ءساتتى شىعارمالاردىڭ ءبىرى دەپ ويلايمىن. زەيتىن اقىشەۆ، زەيىن شاشكين دەگەن تاماشا سۋرەتكەرلەر بار ەدى. «جاياۋ مۇسا» مەن «دوكتور دارحانوۆ» («تەمىرتاۋ»، «توقاش بوكين») اتتى روماندارمەن ءبارىمىز دە تانىسپىز. 

پروزانى بەس تۇرگە بولەتىنىمدى بۇرىن دا سۇقباتتارىمدا ايتتىم عوي دەيمىن. ولار: الەۋمەتتىك-انتروپولوگيالىق پروزا، فانتاستيكالىق پروزا، كوممەرتسيالىق نەمەسە دەتەكتيۆتىك پروزا، فيلوسوفيالىق نەمەسە مەتافيزيكالىق پروزا، اقىندىق، ياكي پوەتيكالىق پروزا. ىشىندەگى شوقتىعى بيىگى اقىندىق پروزا دەپ ويلايمىن. وعان كىمدەردى جاتقىزا الامىز؟ اسقار سۇلەيمەنوۆ...

–تاكەن الىمقۇلوۆ...

ء–يا، تاكەن الىمقۇلوۆ. تاكەننىڭ شىعارمالارىنان گابريەل گارسيا ماركەستىڭ شىعارمالارىمەن ۇقساستىق تاپتىم. بىرىنشىدەن، ماركەس سياقتى تاكەننىڭ كەيىپكەرلەرى دە ءبىر شىعارماسىنان ەكىنشى شىعارماسىنا كىرىپ جۇرە بەرەدى. مىسالى، قوبىزشىلارى، اتبەگىلەرى ءبىر شىعارماسىنان ەكىنشىسىنە كوشىپ جۇرەدى. ەكىنشىدەن، ماركەس تە، تاكەن دە ەرتەگى وقىپ وتىرعانداي اسەر قالدىرادى. ۇشىنشىدەن، كەيىپكەرلەرىنىڭ ءولىمى ۇلكەن قايعىمەن، تراگەديامەن كەلمەيدى. مىسالى، قوبىزشى تۋرالى ءبىر شىعارماسىندا حالىقتىڭ ريزا بولعانى سونشالىق، كيىز ءۇيدى كوتەرىپ تاستاپ وتىرعانىن جازادى. قوبىزشى تارتىپ وتىرعان اۋەنىن دوعارىپ، جۇرتپەن قوشتاسپاستان، ورنىنان تۇرىپ كەتىپ قالادى. كەيىن قوبىزشىنىڭ اۋىلىنا بارىپ قايتىس بولعانى جونىندە حابار جەتكەنىن جازادى. ءبىتتى. ادامنىڭ قازاسىن اسىرەلەپ، كۇشەيتىپ بەرسەڭىز، ول ءوزىنىڭ شىندىعىنان ايىرىلادى. ءتىپتى، اسەر ەتپەيدى. ال مىناداي توسىن اجال ادامعا قاتتى اسەر ەتەدى. ادام ءولىمىنىڭ قاي-قايسىسى دا توسىن. ميحايل بۋلگاكوۆتىڭ «ماستەر جانە مارگاريتاسى» ەسىڭىزدە مە؟ شايتانمەن كەزدەسەتىن جەرى. بىراق، شايتان ەكەنىن بىلمەيدى. «چەلوۆەك سمەرتەن» دەگەندە شايتان كەلىسپەي، «نەت، چەلوۆەك ۆنەزاپنو سمەرتەن» دەگەندى ايتادى. تورتىنشىدەن، تاكەندى وقىپ وتىرعاندا سويلەمدەرى ءوزىنىڭ تىگىسىن تاۋىپ جاتقانى بىردەن اڭعارىلادى. قازاق ەسكىشە قالاي سويلەپ، قالاي ءسوز ساپتادى، تۋرا سول قالپىندا جازادى. ءتىپتى، ءبىر شىعارماسىندا قىسقا-قىسقا ون بەس ابزاتس

بولسا، سونىڭ ونى «سوندا...» دەگەن سوزبەن باستالادى. كەيدە ءبىر ابزاتستىڭ ىشىندەگى بارلىق سويلەم «...قويادى» بولىپ اياقتالۋى مۇمكىن. مۇندايعا قاراماعان. ويتكەنى، اۋىزەكى تىلدە وندايعا قارامايدى. تەكستىڭ مادەنيەتىن مەڭگەرسە دە، اۋىزەكى ءتىلدىڭ قالپىن بۇزباعان. سوۆەت وداعى كەزىندە ەشتەڭە جاسالماعان سياقتى كورىنەدى. ۇشقارى وي. سول ۋاقىتتا قازاق ءتىلىنىڭ 10 تومدىق تۇسىندىرمە سوزدىگى شىقتى. كەرەمەت جۇمىس. اۋدارما كوپ جاسالدى. جاس كەزىمدە وقىعان شىعارمالار ءالى ەسىمدە. تولستوي، گوگول، دوستوەۆسكي، تۋرگەنەۆتىڭ شىعارمالارىنان بولەك، ەشكىم تانىمايتىن، ءتىپتى، ورىستاردىڭ ءوزى بىلمەيتىن شىعارمالاردى اۋدارعان ەكەنبىز. ماسەلەن، تاۋ حالقىنا ارنالعان «ۇبىقتان قالعان ءبىر جالعىز» دەگەن روماندى وقۋشى كەزىمدە وقىدىم. اۆتورى – باگرات شينكۋبا. اسەرى ءالى كۇنگە ۇمىتىلمايدى. «قۇسقاناتى» دەگەن اتپەن جارىق كورگەن پولياك حالقىنىڭ اڭگىمە-نوۆەللالارىن دا ۋنيۆەرسيتەتتە جۇرگەندە وقىدىم. اۋدارماسى كەرەمەت! شەكسپير، پۋشكين، لەرمونتوۆتار اۋدارىلعان. شەكسپيردى اۋدارۋعا، ءتىپتى، قازاقتىڭ اياۋلى تۇلعاسى، عۇلاما عالىم ەۆنەي بوكەتوۆ اتسالىسقان. قۋاندىق شاڭعىتباەۆ اعامىز اۋدارماعا ۇلكەن ەڭبەك سىڭىرگەن. شىعىس تىلدەرىنەن، پارسى تىلدەرىنەن ءابىلماجىن جۇماباەۆ كەرەمەت دۇنيەلەردى اۋدارعان. وسى ءابىلماجىن اعامىزدىڭ سىزدىق تورە تۋرالى جازعانى بار. ءومىر بويى ۇمىتىلمايتىن دۇنيەلەر.

–اقىندىق پروزانى اسقار سۇلەيمەنوۆپەن، تاكەن الىمقۇلوۆپەن شەكتەيمىز بە، الدە؟..

–تاكەن الىمقۇلوۆتا ءبىز بىلمەيتىن ءبىر ءتىل بار. تەك ادەبيەتتەن عانا ەمەس، ومىردەن جوعالىپ بارا جاتقان ءتىل. پوەتيكالىق شىعارمالاردىڭ كوشىن مۇحتار اۋەزوۆ پەن بەيىمبەت باستايدى، ول داۋسىز. ال ءابدىجاميل نۇرپەيىسوۆ – ءىرى سۋرەتكەر. ماسەلەن، تاڭىربەرگەن وبرازى – وتە ءساتتى شىققان وبراز. مۇقان يمانجانوۆتىڭ «ادام تۋرالى اڭىز» دەگەن شىعارماسىن وسى قاتارعا جاتقىزۋعا بولادى. مۇحتار ماعاۋيننىڭ ء«بىر اتانىڭ بالالارى» پوۆەسى – تازا پوەتيكالىق شىعارما. ول پوۆەستى وقىعان سايىن كوزىمە جاس كەلەدى. ءالى كۇنگە دەيىن! «تازىنىڭ ءولىمى» قانداي! «الاساپىران» ءوز الدىنا. ال «شىڭعىس حاندى» قازاق ادەبيەتىندەگى سوڭعى جىلدارى جارىق كورگەن قۇبىلىس تۇرعىسىنداعى شىعارما دەپ ويلايمىن. ءابىش كەكىلباەۆتىڭ «شىڭىراۋى» مەن «اڭىزدىڭ اقىرى» – پوەتيكالىق شىعارمالار. ورالحان بوكەيدىڭ ەسسەلەرى – تازا اقىندىق پروزاعا جاتاتىن دۇنيەلەر. ال «اتاۋ-كەرە» زورلىقپەن جازىلعان دۇنيە سياقتى كورىنەدى. «قايداسىڭ، قاسقا قۇلىنىم؟» – ولەڭ عوي تۇنىپ تۇرعان. «اسپانداپ ۇشقان التى قاز» – نوۆەللا دا ەمەس، ەسسە دە ەمەس، اڭگىمە دەپ تە ايتا المايسىز. بىراق، تاماشا تۋىندى. تولەن ابدىكۇلىنىڭ «توزاق وتتارى جىمىڭدايدى» پوۆەسى، سايىن مۇراتبەكوۆتىڭ «جابايى الما»، «كۇزگى بۇرالاڭ جول» شىعارمالارى دا وسى قاتاردا. ال قاليحان اعامىزدىڭ «اقتوقىمىن» ەڭ ۇزدىك اڭگىمە دەپ ويلايمىن. قاليحان اعامىزدىڭ «تۇيىق»، «قوڭىر كۇز ەدى»، «اقسۋ – جەر جانناتى» شىعارمالارىن ءامىرحان مارقۇم كوپ ماقتايتىن. بىراق، بۇل شىعارمالار ماعان اسا ۇنامادى. مەن ءۇشىن «اقتوقىمنىڭ» جولى بولەك. سۇمدىق شىعارما دەپ ويلايمىن. شەرحان مۇرتازانىڭ اڭگىمەلەرى قانداي كەرەمەت! ء«جۇز جىلى» قانداي! 

جۇماباي شاشتايۇلى دەگەن اعامىز بار عوي. مەن ومىردە سول كىسىدەي شىنايى ادامدى كورگەن جوقپىن. ادامدى جاماندىققا قيمايتىن كىسى. ادام تۋرالى جامان ويلامايدى، جامان ايتپايدى. سۇرانىپ تۇرعان تۇجىرىمنىڭ ءوزىن بەرە قويمايدى. 1992 جىلى «جاس الاشقا» جۇماباي شاشتايۇلىنىڭ ءبىر ماقالاسى شىققان. «اتاۋ-كەرەدەن» باستاپ تۇگەل اتاپ جازعان. سونى وقىعان ۋاقىتتا جۇماباي شاشتايۇلى كەرەمەت سىنشى بولا الاتىن ادام دەگەن وي ءتۇيدىم. زەينوللا سەرىكقاليەۆتىڭ جاقسى شاكىرتى بولار ەدى. ال زەينوللا سەرىكقاليەۆ – ەشقاشان ادامدى جاۋعا بەرمەيتىن كىسى. ناشار جازۋشىنىڭ ءوزىن قۇتقارىپ الىپ شىعادى. جالپى، زەينوللا اعامىزدىڭ ادەبيەتكە دەگەن ادالدىعى – كوپكە ۇلگى. ءومىرىنىڭ سوڭعى جىلدارىندا ۇيىنە ءبىر بارعانىمدا،  ايتىلماي كەتكەن ءبىر جازۋشىنىڭ كىتابىن باسپاعا دايىنداپ وتىر ەكەن. «بۇل كىسىلەردىڭ ارتىندا ۇرپاعى جوق» دەگەندى ايتتى، سول ءۇشىن ءوزى قولعا الىپتى. قازىر سىنشى دەگەندى قالامىنا ىلىككەنىن قيراتىپ، جايپاپ تاستايتىن ادام دەپ ويلايدى. جاڭساق ءتۇيىن. زەينوللا اعالارىمىز قانداي سىنشى ەدى! سىنشى بولۋ ءۇشىن كەڭ جۇرەك كەرەك ادامعا. 

قازىر جاستاردا ءتىل جوق دەگەن پىكىر دە كوپ ايتىلادى. مۇنداي پىكىرمەن كەلىسپەيمىن. اسىلبەك يحسان (ىقسان), نۇرعالي وراز، ايگۇل كەمەلباەۆا،  ەرلان تولەۋتاي، ءمادينا وماروۆا، دارحان بەيسەنبەكۇلى، قويشىبەك مۇباراك، جاندوس ءبايدىلدا، مۇرات الماسبەكۇلىنىڭ اڭگىمەلەرىن وقىڭىز، قانداي تاماشا تۋىندىلار، قانداي قۇنارلى ءتىل. دۋمان اناش، ءومىرجان ابدىحالىق، نۇرلان قابدايلاردىڭ ءتىلى وتە باي. سەرىك ساعىنتاي، الماس مىرزاحمەتوۆ دەگەن جىگىتتەردىڭ شىعارمالارىن وقيمىن.ء وز باسىم قازاقتىڭ ەپوسىن وقىپ وسكەن، جىراۋلار پوەزياسىن ءالى كۇنگە دەيىن وقيتىن ادامداردىڭ ءبىرىمىن. قازاقتا مەن بىلمەيتىن ءسوز جوق. سوڭعى بىلمەيتىن ءسوزىم بار ەدى، ونى كەشە تاپتىم. «ناز» دەگەن ءسوزدى ءبىز ادەتتە ءوتىنىش، ەركەلىك رەتىندە عانا تۇسىنەمىز عوي. قازاق، ادەتتە،  ايەل ادامداردىڭ اراسىنان شىققان سال-سەرىلەردى «ناز» دەپ اتاعان ەكەن. 

تەگىندە، اتىمنىڭ ديدار قويىلۋىنىڭ ءوزى تەگىن ەمەس. اجەم قازيزا قۇدايبەرگەنقىزى وقىمىستى كىسى ەدى. ءتورت-اق كلاستىق ساۋاتى بولسا دا، كوركەم ادەبيەتتى سۇمدىق وقىعان. مەنىڭ اجەلەرىم – «اباي جولى» رومان-ەپوپەياسىنىڭ تۇڭعىش وقىرماندارى. اۋىلعا كەلگەن جالعىز كىتاپتى ساعاتقا ءبولىپ، كەزەكتەسىپ وقيتىن بولعان. كەيىن مۇرات اۋەزوۆپەن كەزدەستىرىپ، ەكەۋىن سۋرەتكە ءتۇسىرىپ الدىم. مەن دۇنيەگە كەلگەندە اجەم ماعزوم سۇندەتوۆتىڭ «كۇتەم سەنى، ديدار» دەگەن پوۆەسىن وقىپ جاتقان ەكەن. كەيىپكەر ۇناعان بولۋى كەرەك، مەنىڭ اتىمدى ديدار قويىپتى. سوندىقتان، مەنىڭ تاعدىرىمدى ايقىنداعان، جولىمدى تاۋىپ بەرگەن اجەم دەپ ويلايمىن. 

–ەشقاشان ءوزىنىڭ وزەكتىلىگىن جويمايتىن، ەشقاشان ولمەيتىن 10 رومان، 10 پوۆەست، 10 اڭگىمە، 10 پوەما، 10 ولەڭدى تىزىمگە ءتۇزىپ كورۋگە قالايسىز؟ 

–كورەيىك. ەگەر بۇل تىزىمگە الدەكىم كىرمەي قالسا، ولار ءالسىز، وسال دەگەن ءسوز ەمەس، ولار كەلەسى تىزىمگە كىرەدى دەگەن ءسوز. جانە ءدال وسى مەن ايتقان ءتىزىمنىڭ باسقا دا بىرنەشە نۇسقاسى بولۋى مۇمكىن. مۇنى مەنىڭ توسىن ايتىلعان جەكە پىكىرىمنىڭ ءبىرى دەپ قابىلداعان ءجون. سونىمەن بىرگە، مەن 10 دەرەكتى رومان جانە 10 اۋدارمانى دا قوسار ەدىم. سونىمەن، كەتتىك.

 

10 رومان:

1.جۇسىپبەك ايماۋىتوۆتىڭ «اقبىلەگى» – باستاۋ

2.مۇحتار اۋەزوۆ، «اباي جولى»

3.عابيت مۇسىرەپوۆ، «قازاق سولداتى»

4.عابيدەن مۇستافين، «قاراعاندى»

5.بەردىبەك سوقپاقباەۆ، «ولگەندەر قايتىپ كەلمەيدى»

6.ءابدىجاميل نۇرپەيىسوۆ، «قان مەن تەر»

7.ءابىش كەكىلباەۆ، «اڭىزدىڭ اقىرى»

8.مۇحتار ماعاۋين، «الاساپىران»

9.مۇحتار ماعاۋين، «شىڭعىس حان»

10.ساكەن ءجۇنىسوۆ، «اقان سەرى»

10 دەرەكتى رومان:

1.ساكەن سەيفۋللين، «تار جول، تايعاق كەشۋ» (نەمەسە «اقجولتاي باتىر»)

2.ءسابيت مۇقانوۆ، «بالۋان شولاق»

3.مەدەۋ سارسەكە، «قانىش ساتباەۆ»

4.مەدەۋ سارسەكە، «ەۆنەي بوكەتوۆ»

5.مەدەۋ سارسەكە، «ەرمۇحان بەكماحانوۆ»

6.مۇحتار ماعاۋين، «مەن»

7.شەرحان مۇرتازا، «اي مەن ايشا»

8.تۇرسىنبەك كاكىشەۆتىڭ ساكەن سەيفۋللين تۋرالى رومانى

9.تالاسبەك اسەمقۇلوۆتىڭ ء«بىرجان سال» كينورومانى

10.ەرلان تولەۋتاي، «جۇسىپبەك ەلەبەكوۆ»

10 پوۆەست:

1.ءجۇسىپ التايباەۆ، «ەر اعىباي»

2.اسقار سۇلەيمەنوۆ، «بەسىن»

3.اقان نۇرماقوۆ، «قۇلاننىڭ اجالى»

4.تاكەن الىمقۇلوۆتىڭ پوۆەستەرى

5.سايىن مۇراتبەكوۆ، «جابايى الما»

6.ءابىش كەكىلباەۆ، «شىڭىراۋ»

7.مۇحتار ماعاۋين، «تازىنىڭ ءولىمى»

8.ورالحان بوكەي، «قايداسىڭ، قاسقا قۇلىنىم؟»

9.تولەن ابدىكۇلى، «توزاق وتتارى جىمىڭدايدى»

10.تالاسبەك اسەمقۇلوۆ، «شىمدان»

10 اڭگىمە: 

مۇحتار اۋەزوۆ، «كوكسەرەك» – قازاق اڭگىمەسىنىڭ ۇلگىسى...

2. عابيت مۇسىرەپوۆ، «بوراندى تۇندە» 

3. مۇقان يمانجانوۆ، «ادام تۋرالى اڭىز»

4. مۇحتار ماعاۋين، «ابدىعاپپار سەرى»

5.شەرحان مۇرتازا، ء«جۇز جىل»

6. سايىن مۇراتبەكوۆ، «كۇزگى بۇرالاڭ جول»

7. قاليحان ىسقاق، «اقتوقىم»

8. تىنىمباي نۇرماعامبەتوۆ، «زاۋرەش»

9. نۇرعالي وراز، «بورانباي-بوراش»

10. ايگۇل كەمەلباەۆا، «قوڭىر قاز»

11. ەرلان تولەۋتاي، ء«يمانجۇسىپتىڭ ءانى»

10 پوەما: 

قازاقتىڭ باس اقىنى اباي پوەمالارى – ۇلت پوەماسىنىڭ ۇلگىسى...  

1.ماعجان جۇماباەۆ، «باتىر بايان» نەمەسە «قورقىت»، 

2.ساپارعالي بەگالين، «تاسارال»

3.ءىلياس جانسۇگىروۆ، «قۇلاگەر»

4.قاليجان بەكحوجين، «باتىر ناۋان»، (1939 جىلى اتىشۋلى كەنەسارى، ناۋرىزبايدى ماداقتايتىن اتتى پوەما جازعان، كەيىن 1950 جىلدارى وسى پوەماسى ءۇشىن قۋعىن كورگەن، كىتاپتارىن شىعارۋعا تىيىم سالىنعان)

5.مۇقاعالي ماقاتاەۆ، «موتسارت. جان ازاسى»

6.قاسىم امانجولوۆ، «اقىن تۋرالى اڭىز»

7.جۇمەكەن ناجىمەدەنوۆ، «جوق، ۇمىتۋعا بولمايدى»

8.سىرباي ماۋلەنوۆ، «سوعىستان قايتقان سولداتتار»

9.عافۋ قايىربەكوۆ، «دالا قوڭىراۋى»

10.ولجاس سۇلەيمەنوۆ، «قىش كىتاپ»

10 ولەڭ: 

اباي ولەڭدەرى – قازاق جازبا پوەزياسىنىڭ ۇلگىسى... 

1.ماعجان جۇماباەۆ، «تۇركىستان» («كۇنشىعىس»), («وت»), («پايعامبار»), («حاكىم اباي»), («مەن جاستارعا سەنەمىن»)

2.قاسىم امانجولوۆ، «داريعا، سول قىز»

3.تولەگەن ايبەرگەنوۆ، ء«بىر تويىم بار» 

4.مۇقاعالي ماقاتاەۆ، «سارىجايلاۋ»

5.جۇماتاي جاقىپباەۆتىڭ ءلايلا تۋرالى ولەڭى

6.ەسەنعالي راۋشانوۆ، «قازاق اۋىلى»

7.سەرىك اقسۇڭقارۇلى، «قاسقىر بابالار»

8.قادىر مىرزا ءالى، «اقىندار وتەر تاڭعالىپ»

9.تۇمانباي مولداعاليەۆ، ء«انىم سەن ەدىڭ»

10.ءامىرحان بالقىبەك، «جورىق جىرى». 

سونداي-اق، وسى تىزىمگە نەسىپبەك ايتۇلى، مۇحتار شاحانوۆ، ۇلىقبەك ەسداۋلەت، تىنىشتىقبەك ابدىكاكىموۆ، سابىر اداي، سۆەتقالي نۇرجان، مارالتاي، جاراس سارسەك، تالعات ەشەنۇلى، ەرلان ءجۇنىس، ۇلاربەك دالەيۇلى، باۋىرجان قاراعىزۇلى سياقتى اقىنداردى كىرگىزە الماعانىم وكىنىشتى. 

10 اۋدارما: 

1.باگرات شينكۋبا، «ۇبىقتان قالعان ءبىر جالعىز»

2.فەدور دوستوەۆسكي، «ناقۇرىس»

3.يۆان ءبۋنيننىڭ «بالقاراعاي» توپتاماسى

4.1990 جىلدارى شىققان پولياك نوۆەللالارى (كىم اۋدارعانى ەسىمە تۇسپەي وتىر)

5.تۇراعۇل ابايۇلى، دجەك لوندوننىڭ شىعارمالارى («مارتين يدەن»، «ەسكيموس كيش»)

6.قالماقان ابدىقادىروۆ، «مىڭ ءبىر ءتۇن»

7.ءابىلماجىن جۇماباەۆتىڭ اۋدارمالارى

8.مۇحتار ماعاۋين، «سۇلەيمەن پاتشانىڭ كەنىشى»

9.تالاسبەك اسەمقۇلوۆ، «جات كەلبەت»، كوبو ابە شىعارماسىنىڭ اۋدارماسى

10.1920, 1930, 1940, 1950 جىلدارى ماركس، ەنگەلس، لەنين جانە ءستاليندى اۋدارعان اۋدارماشىلار: ءتىزىمىن قالپىنا كەلتىرۋ كەرەك.

ء–دال قازىر نە جازىپ ءجۇرسىز؟ 

–سوڭعى ۋاقىتتا مەن ولەڭ جازىپ ءجۇرمىن. كەزىندە، مەكتەپتە وقىپ جۇرگەندە، ۋنيۆەرسيتەت قابىرعاسىندا پوەزياعا قالام تارتقان تاجىريبەم بار ەدى. كەيىنگى ۋاقىتتا ءبىراز ولەڭ تۋدى. سونىڭ ىشىندە ءامىرحان بالقىبەك پەن تالاسبەك اسەمقۇلوۆقا ارناعان ەكى ولەڭىمدى وقىپ بەرەيىن: 

–اڭگىمەڭىزگە راحمەت! شىعارماشىلىق تابىس تىلەيمىز. 

 

ءامىرحان بالقىبەكتىڭ رۋحىنا!

ەڭكىنىڭ جانە بورحەستىڭ كىتابى

كنيگي ەنكي ي بورحەسا / BOOKS OF ENKI AND BORHES

 

 

                                                        «ي سوزدال گوسپود بوگ چەلوۆەكا يز پراحا  زەمنوگو، ي ۆدۋنۋل ۆ ليتسە ەگو 

                                                          دىحانيە جيزني، ي ستال چەلوۆەك دۋشويۋ جيۆويۋ» (بىتيە 2:7)

 

                                                          «سىڭعىرلاپ تۇرعان كەپكەن بالشىقتان  تيىستى مۇسىنگە كەلتىرىپ، ادامدى ءبىز  

                                                           توپىراقتان جاراتتىق» (قۇران كارىم،ء  «ھيجىر» سۇرەسى. 15:26) 

 

                                                           «ادامدى ول  ۇيىعان قاننان جاراتتى» («الاق» سۇرەسى، 96:2)

 

 

ءاۋمين!

 

ەي، ءامىرحان! 

سەن – تاڭىرمەن تىلدەستىڭ!

قاسقىر قۇداي بولعان كەزدى شىن دەستىڭ.

تاقۋاداي كىتاپ وقىپ كۇن كەشتىڭ!

جولىقتىڭ با رۇم پاتشالارىنا؟!

شۋمەر حالقىن كورگەنىڭدى بىلمەسپىن...

 

جالىن تارتىپ، اساۋ ءمىنىپ الىستىڭ،

قۇلا دۇزدە جەلمەن ويناپ جارىستىڭ.

ات ۇستىندە بالا ءسۇيىپ، جار قۇشتىڭ.

ءجۇرسىڭ بە ەندى ۇجماق كىتاپحانالارىندا – 

جۇمباقتارىن شەشىپ ەكى عارىشتىڭ...

 

قىپشاقتاردىڭ جورىق جىرىن ايبات ءۇن

رۇمدى شاپقان ساپاردا ايتىپ قايتاتىن.

شىلبىرىڭدى ۇستار، بايلار قاي قاتىن... 

سوڭعى كىتاپ جازىلادى ءبىر كۇنى

بار كىتاپتىڭ مازمۇندارىن ايتاتىن.

 

نيبيرۋ – كوك اسپانداعى قۇت ءانىم.

قازا اۋىر. قايعىدان قان جۇتامىن.

انۋنناكامي، نەنى قاستەر تۇتامىن.

ەندى ەشقاشان وقىمايدى ادامزات 

ەڭكى جازعان كىتاپتاردىڭ كىتابىن...

 

تاقتان تايما، وتىر ماڭگى كۇرسىڭدە.

قۇلاق ءتۇرىپ سىرتتان جەتكەن دۇرسىلگە،

كىتاپ كۇتىپ ەلەگىزىپ كۇرسىنبە.

قۇدايدى ىزدەپ قولجازباڭدى سۇيرەتىپ

قۇس جولىندا قامىرىعىپ ءجۇرسىڭ بە.

 

اتقان تاڭى اسسيريا سىبىرلەپ،

وتكەن اككاد، حانانەيا دۇبىرلەپ! 

حەتتا، حۋرريت، ارامەيا تۇبىرلەپ 

قىشتان جازعان ۇلى پوەمالاردى

وزىڭە-ءوزىڭ وقيسىڭ با كۇبىرلەپ...

 

جۋسان ءيىسى كوسموستا بۇرقىراپ،

وتىرسىڭ با وڭاشادا جىر قۇراپ.

تۇڭعىش نۇسقا، سوڭعىسىنا – قىر جۇتاپ،

ەندى ەشقاشان وقىلمايدى عالامدا 

سەن وقىماي كەتكەن جالعىز ءبىر كىتاپ.

 

و، ۋاقىتتار!

دەشتى-قىپشاق دالاسىن –

وياتامىن!

قىرعا تىزگەن قالاسىن!

كونە شاھار وتتارى ەسكە سالاسىڭ...

ۇمىتپاڭدار وردا قۇرعان 

شىڭعىسحان

سۇيگەن بورتە اۋلەتىنىڭ بالاسىن!

 

02-03.07.2015

 

 سەنى جوقتاپ كۇڭىرەنگەن قوڭىراۋ1 

 

تۋ سىرتىڭنان سوقتى تاعدىر كىشىڭدە: 

كوك تۋلاقتى قاسقىر تارتقان پىشىندە.  

تۋعان جەرىڭ – جات بوساعا، بىراق تا، 

تۋىرلىقتى كيىز ءۇيدىڭ ىشىندە.

 

قۇلا دۇزدەن جىر ەستىلىپ قوڭىرلاۋ،

قارس ايىردى كوكىرەكتى سول جىراۋ،  

شاقىرادى قىردى وزىڭدەي سۇيۋگە

سەنى جوقتاپ كۇڭىرەنگەن قوڭىراۋ.

 

بۇيىق كوڭىل قيماسا دا بەسىگىن،

بۇزىپ-جارىپ شىقتى ءبىر كۇن ەسىگىن.

بۇيىرعانى – جەتىم تاعدىر، الايدا،

بۇل الەمنەن سۇرامادىڭ كەشىرىم. 

 

قۇلا دۇزدەن جىر ەستىلىپ قوڭىرلاۋ،

قارس ايىردى كوكىرەكتى سول جىراۋ،  

شاقىرادى قىردى وزىڭدەي سۇيۋگە

سەنى جوقتاپ كۇڭىرەنگەن قوڭىراۋ.

 

جاۋعا شاپتىڭ ەلدىڭ شەتىن قورىپ تا،

جاۋدىر كوزدى جاس وتانىم، تورىقپا.

تۋرا كەلدى توسىن اجال، و، توبا،

تۋ-بايراقتى جەلبىرەتكەن جورىقتا. 

 

قۇلا دۇزدەن جىر ەستىلىپ قوڭىرلاۋ،

قارس ايىردى كوكىرەكتى سول جىراۋ،  

شاقىرادى قىردى وزىڭدەي سۇيۋگە

سەنى جوقتاپ كۇڭىرەنگەن قوڭىراۋ.

 

                                       سوڭى 

 

«سەنى جوقتاپ كۇڭىرەنگەن قوڭىراۋ»1

بۇل ولەڭگە بەرگىسىز، جىر جولىنداي ءسوز – XX عاسىردىڭ باسىندا سوعىس تاقىرىبىنا ارناپ جازعان ەرنەست حەمينگۋەيدىڭ «پو كوم زۆونيت كولوكول» اتتى رومانى اتاۋىن الاشتىڭ اياۋلى پەرزەنتى، ويشىل، قالامگەر دوسىم تالاسبەك اسەمقۇلوۆتىڭ انا تىلىمىزگە اۋدارعان قازاقشا نۇسقاسىنان الىندى...