وسى سايتتا جاريالانعان شىمكەنتتى كورىپ شوك العان (ريزا بولعان) سولتۇستىك بالاسىنىڭ پىكىرىن سالىستىرۋ ءۇشىن ءبىر عاسىر بۇرىن جازىلعان قالا تۋرالى ماقالانى نازارلارىڭىزعا ۇسىنامىز.

شىمكەنت قالاسى – اۋاسىنىڭ تازالىعى، جەرىنىڭ ەگىسكە قولايلىلىعىمەن سىرداريا وبلىسىندا ءبىرىنشى جەر. قالانىڭ وڭتۇستىك جاعىندا ءۇش شاقىرىم شاماسىندا «قوشقار اتا» دەيتىن اۋليەنىڭ زيراتى بار. سونىڭ تۇبىنەن اققان كۇمىستەي جىلتىراعان تازا بۇلاق سۋى بۇرالىپ قالانىڭ تاپ ورتاسىنان، جارىپ وتەدى.

قۇدايدىڭ ادام بالالارى ءۇشىن تەگىس پايدالانۋعا اعىزىپ قويعان نىعمەتىنەن پايدا كورىپ، باۋ-باقشا ءوسىرىپ قالانى بەزەپ كوركەيتكەن حالىق – ورىستار، ونان قالا سارت باۋىرلارىمىز ەكەن.

ء بىز مۇندا 25 فەۆرالدا بولىپ ەدىك. قالانىڭ سىرت جاعىنا شىعىپ جۇردىك. جەر ءجۇزى ءتۇرلى شوپتەر، بايشەشەكتەرمەن قاپتالىپ، ماساتىداي قۇلپىرعان. اسپانعا قاراساڭ ءتۇرلى-ءتۇرلى انگە باسقان قۇستار. مۇنىڭ ءبارى بىزگە ماي ايىن ەسكە تۇسىرەدى. شىمكەنت اۋەلدە سارتتار سالدىرعان قالا بولعاندىقتان حالقىنىڭ كوبى سارت. بۇل سارتتاردىڭ اشىق پىكىرلى، زامانادان حاباردار ءبىر-ەكى بايلارى سالدىرعان ءبىر مەكتەبى بار. مۇندا ءۇش مۇعالىم جۇزدەپ بالانى توتە وقۋمەنەن وقىتادى. سارت بالالارىنان باسقا بالالاردى وقىتۋعا ۇكىمەت رۇقسات قىلمايدى. مۇندا ون ەكى نوعاي باۋىرلار دا بار ەكەن، بۇلار دا ازدىعىنا قاراماي، ءوز الدىنا مۇعالىم ۇستاپ، بالالارىن توتە وقۋمەن وقىتتىرىپ جاتىر. كەلەلىك قازاقتارعا. نە قالا قازاعى، نە دالا قازاعى بولسىن، مۇعالىم ۇستاپ بالاسىن وقىتقان ءبىر قازاق جوق. شىمكەنت ۋەزىنە قاراعان 38 بولىس قازاق بار ەكەن. كوبى ۇلى ءجۇز، دۋلات. ودان قالا ورتا ءجۇز – نايمان، ارعىن، قىپشاق. بۇلاردىڭ بۇرىنعى كەزدە كوشىپ-قونىپ جۇرگەن جەرلەرىنە بۇ كۇندە مۇجىق ورناعان. جاياۋلاپ كوشىپ كەلگەن حاحولدار جىلىنا ءۇش ءجۇز دەسياتينادان ەگىن سالىپ، وسى كۇنى مىڭ-مىڭداپ مال ايداعان قازاق بايلارىن باسىپ وزدى. قازاقتار بۇرىنعى بايلىقتان دا ايىرىلىپ، ونىڭ ۇستىنە حاحولدارشا ۇقساتىپ ەگىن دە سالا المايدى. ىلگەرىرەك زاماندا ۇكىلەپ ات ءمىنىپ، وزدەرىنشە ساۋىق-سايران قىلىپ جۇرگەن جايى بار كورىنەدى.

شىمكەنت ۋەزىنە قاراعان وسىنشا قازاقتىڭ ىشىندە كوزى اشىق، حالىقتى عىلىم جولىنا باستايتىن، ۇلت قايعىسىن قايعىرتقان نە ورىسشا، نە مۇسىلمانشا وقىعان بىرەۋ جوق. «قازاق» گازەتاسىنا مۇحامەدعالي ورازاەۆ ارقىلى ون شاقتى كىسى الۋعا جازىلدى. سول جازىلعان ادامداردىڭ ىشىندە ءبىر-اق جىگىت شىمكەنتتىك. باسقاسى شەت ۋەزدەن كەلىپ، ۋاقىتشا قىزمەت قىلىپ تۇرعان ازاماتتار. باسقا ەلدەرگە قاراعاندا زامانادان ەڭ حابارسىز جاتقان ەل شىمكەنت ەلى بولسا كەرەك.

ماقالا «قازاق» گازەتىنە 1915 جىلى باسىلعان. اۆتورى زاكىر عايسين. «ەلۋ جىلدا ەل جاڭا، ءجۇز جىلدا قازان» دەگەنىمىز وسى بولار. قازىر ءتۇرلى اقپاراتتاردا شىمكەنت قالاسىندا 200-گە جۋىق مەكتەپ، 94 كوللەدج، 66 جوو بار – دەگەن دەرەكتەر كەلتىرىلگەن.

Abai.kz