مۇناي سالاسىنداعى كاسىپكەر دەسە كوز الدىمىزعا شەكەسى شىلقىعان التىن ساندىقتىڭ يەسى ەلەسەتەيتىنى بار. قارا التىننىڭ قايىرىن كورىپ، شارۋاسىن دوڭگەلەنتىپ، شىرت-شىرت تۇكىرىپ جاتقانداي كورەمىز. بىراق قارا التىننىڭ دا قادىرى كەتتى. قۇنى قۇلدىرادى. ونى ەمگەن ادامزات تا ابدىرادى. جەر قويناۋىن پايدالانۋشىلاردىڭ كەرەك-جاراعىن سايلاپ قاجەتىن وتەپ وتىرعان مىڭداعان وتاندىق كاسىپورىنداردىڭ دا شارۋاسى شاتقاياقتاپ قالدى. بۇگىندە ولاردىڭ باسىنا ۇيىرىلگەن قارا بۇلت قويۋلانىپ كەلەدى. ءبىر جاعىنان قارا التىننىڭ قۇنى قىسسا، ەندى ءبىر جاعىنان دۇنيەجۇزىلىك ساۋدا ۇيىمىمەن بىرگە كەلەتىن شەتەلدىك كومپانيالاردىڭ مىسى باستى. قيىنى سول، مۇناي سالاسىنداعى قىزمەت كورسەتۋشى كومپانيالار بەينەتىنىڭ زەينەتىن كورە الا الماي وتىر. بۇگىندە وسى سەرۆيستىك كومپانيالاردىڭ مۇڭ-مۇقتاجىن بيىك مىنبەرلەرگە جەتكىزىپ جۇرگەن قازاقستان مۇناي -گاز جانە تاۋ -كەن سالاسى سەرۆيستىك كومپانيالارىنىڭ وداعى بار. بۇگىن وسى وداق تورالقاسىنىڭ توراعاسى راشيد جاقسىلىقوۆپەن سۇحباتتاسۋدىڭ ءساتى ءتۇستى.

 توراعا ءبىزدى ءوزىنىڭ كابينەتىندە قارسى الدى. كابينەت دەگەندە كىشىگىرىم عانا قاراپايىم بولمە. جالت-جۇلت ەتكەن دۇنيەنىڭ بۇل جەردە ءىزى دە جوق. جۇمىسقا قاجەتتى زاتتار عانا. ەسەسىنە اسىپ-تاسقان مولشىلىقتى توراعانىڭ وزىنەن، كەڭ پەيىلىنەن بايقادىق. جاراسىمدى ءازىلى مەن اعالىق اقىلىن اڭقىلداپ ايتىپ قارسى العان ول،  كوپ سوزباي ءوزىن اشىندىرعان ماسەلەنى دە اقتارىلا جايىپ سالدى. وسى كەزدە كەيىپكەرىمنىڭ بويىنان ۇلتىنا ۇنامسىز ارەكەتتەر ءۇشىن ارقىراي اتىلعان نامىستى، ءارى ەلىنىڭ ەرتەڭى ءۇشىن الاڭداپ قانا قويماي قولىنان كەلگەنىنەن ايانبايتىن مىنەزدى ەر ازاماتىن كوردىك. ءارى قاراي اڭگىمە بارىسىندا دا بۇل تۇيگەنىمنىڭ دۇرىستىعىنا كوز جەتكىزۋمەن بولدىم...

 -راشيد حاسەنۇلى، بۇگىندە بارلىق ساتسىزدىكتەردى مۇناي باعاسىنىڭ ارزانداۋىمەن بايلانىستىرۋ داعدىعا اينالعانداي. قيت ەتسە، كاسىبى جۇرمەي جاتسا، اقشاسى تۇسپەي جاتسا، ايلىق قىسقارىپ جاتسا، قارا التىننان كورەتىندەر كوبەيدى. مۇناي قۇنىنىڭ قۇلدىراۋى وسى سالادا قىزمەت كورسەتىپ جۇرگەن كومپانيالارعا سوققى بولعانىن بىلەمىز. بىراق وسى سوققىنىڭ ەكپىنى قانداي؟ سۇلاتىپ ءبىر اق جىقتى ما، الدە كومپانيالار ءالى دە تىنىستاپ جاتىرما؟

 -سوققى كومپانيانى تۇبەگەيلى قۇلاتىپ تاستاماسا دا، اياقتان شالىپ ءبىراز ەسەڭگىرەتكەن جايى بار. مۇنى ءبىز وكىنىشكە وراي انىق كورىپ، كوز جەتكىزىپ وتىرمىز. بۇل جايتقا بەي-جاي قاراۋعا بولمايدى. قازىردىڭ وزىندە اقتوبە، قىزىلوردا وڭىرلەرىندەگى مۇناي سالاسىنا قىزمەت كورسەتۋشى سەرۆيستىك كومپانيالار «شىقپا جانىم شىقپا» دەپ وتىر. سەبەبى ولار جاساعان جۇمىستارىنىڭ اقىسىن ءبىر ءتىپتى ەكى جىلداپ الا الماۋدا. سەبەبى ءىرى مۇناي كومپانيالارى قارا التىن قۇنىنىڭ قۇبىلۋىنان شىعىندارىن رەتتەي الماي قالدى. بيىلعى بەرەشەك كولەمى وتكەن جىلمەن سالىستىرعاندا ەداۋىر ارتقان. دەر كەزىندە تولەنبەگەن قاراجات مىڭداعان جۇمىسشىلاردىڭ ناپاقاسى، وتاندىق كومپانيانىڭ ەرتەڭى ەكەنى داۋسىز. سەرۆيستىك كاسىپورىن مۇناي كومپانياسىنا قىزمەت كورسەتۋ كەزىندە ءوزى دە وزگەلەردەن تاۋار الدى، قىزمەتىن پايدالاندى، سايكەسىنشە ولارعا دا بەرەشەگى بار. جاعداي وسى كۇيىندە قالار بولسا، بۇل الەۋمەتتىك ماسەلەلەردىڭ ۋشىعۋىنا الىپ كەلەرى ءسوزسىز. قازىر سەرۆيستىك كومپانيالاردىڭ وبلىستىق اكىمدىكتەرمەن جاساعان مەموراندۋمىنا سايكەس، كوبى جۇمىسشىلاردى قىسقارتپاۋعا تىرىسۋدا. بىراق وزدەرى دە قىسقا ءجىپتى كۇرمەۋگە كەلتىرە الماي جاتىر. قازىرگى تاڭدا مۇمكىندىكتەرى سارقىلىپ، تىعىرىققا تىرەلگەندەرى كوپ. سوندىقتان ولار بىزدەن مۇناي كومپانيالارىنىڭ بەرەشەگىن دەر كەزىندە وتەۋىنە ىقپال ەتۋىمىزدى سۇراپ جاتىر.

 -ەندى سىزدەر وداق رەتىندە بۇل شاعىمدى ءتيىستى قۇلاققا جەتكىزگەن بولارسىزدار.

 - ارينە، جەر قويناۋىن پايدالانۋشىلار سەرۆيستىك كومپانيالاردىڭ بازىناسىن بىلەدى. بىراق مۇناي كومپانيالارى قارا التىن باعاسىنىڭ تۇسكەندىگىن العا تارتۋعا ۇيرەنىپ الىپتى. بىراق بۇل سىلتاۋ جاسالعان جۇمىستىڭ اقىسىن تولەمەۋگە ەش نەگىز بولا الماسى انىق. ءبىز ءالى دە بولسا بۇل باعىتتا جۇيەلى جۇمىستى جالعاستىرامىز. بۇل قيىندىقتى ءتيىستى دەڭگەيگە كوتەرىپ تە كەلەمىز. مۇناي قۇنىنىڭ قىمباتتاۋى ءازىر بىزگە ارمان بولاتىن سياقتى. قازىر الەمدە بولىپ جاتقان قۇبىلىستار وسىنى مەڭزەيدى. سوندىقتان بەلدى بەكەمىرەك بۋىنىپ، قارا التىننىڭ بۇگىنگى قۇنىن قاناعات تۇتىپ، يكەمدەلگەن ءجون بولار.

 - مۇناي باعاسى تۇسىنىكتى بولدى، ال وسى جىلدىڭ سوڭىندا الەمدىك نارىققا قاقپامىزدى ايقارا اشاتىن كەز كەلەدى. دۇنيەجۇزىلىك ساۋدا ۇيىمىنا مۇشە بولعان قازاق ەلىنە، شەتەلدىك تاۋار مەن قىزمەت ءتۇرىنىڭ كەدەرگىسىز كەلەتىنى بەلگىلى. بۇعان ونسىز دا كىشكەنە سوققىدان تەڭسەلىپ قالعان وتاندىق سەرۆيستىك كومپانيالار قارسى تۇرۋعا قاۋقارلى ما؟ الدە دسۇ مەن ولاردىڭ دا كۇنى بىتە مە؟

 -دسۇ مول مۇمكىندىك الاڭى. الايدا ءبىزدىڭ وتاندىق مۇناي سالاسىنداعى سەرۆيستىك كومپانيالار ءۇشىن مۇمكىندىكتەن گورى قاۋىپ-قاتەرى كوبىرەك بولىپ تۇر. سەبەبى ولاردىڭ باسەكەگە قابىلەتتىلىگى تەحنيكالىق، تەحنولوگيلىق، قارجىلىق جاعىنان دا بەكىمەگەن. دسۇ-عا كىرمەي تۇرىپ قازاقستاننىڭ سەرۆيستىك كومپانيالار وداعى بىرنەشە رەت وتاندىق كاسىپورىنداردى دامىتىپ، شەتەلدىك كومپانيالارمەن باسەكەگە تۇسە الاتىن «ۇلتتىق چەمپيونداردى» ءوسىرۋ قاجەتتىلىگى تۋرالى ماسەلە كوتەردى. بىراق وتاندىق كومپانيالاردا دامۋ مۇمكىندىگى بولماعاندىقتان، ولار سايكەس تەحنيكالىق جانە تەحنولوگيالىق مودەرنيزاتسيا جاساي المادى. مامانداردى دا وقىتىپ، بىلىكتىلىگىن ارتتىرا المادى.  ودان بولەك تەندەردە قارجىلىق كەپىلدىك تالاپ ەتەتىن ءىرى جەر قويناۋىن پايدالانۋشىلاردىڭ  كەلىسىم شارتىن الۋعا قاجەت بولاتىن «قارجىلىق جاستىق» تا جيناي الماعان. سوندىقتان بۇل جەردە زاماناۋي تۇردە جۇمىس ىستەي الاتىن باسەكەگە قابىلەتتى وتاندىق سەرۆيستىك كومپانيا پايدا بولادى دەپ كۇتۋدىڭ ءوزى ابەستىك. ءتىپتى قازىردىڭ وزىندە جەرگىلىكتى كاسىپورىنداردىڭ جەپ وتىرعان نانىنا ورتاقتاسىپ، ءتىپتى قولىنان جۇلىپ الىپ جاتقان  شەتەلدىك كومپانيالاردىڭ بەلسەندىلىگىن بايقاۋ قيىن ەمەس. اسىرەسە قىتاي مەن رەسەيلىك كومپانيالاردىڭ قارقىنى قاتتى. ازىرگە زاڭناما مۇمكىندىك بەرگەن جەرگىلىكتى قامتۋ مەن مەملەكەتتىك قولداۋدىڭ ارقاسىندا شەتەلدىك وپەراتورلاردىڭ مىسى قايتىپ تۇر. ەرتەڭگى كۇنى بۇل جەڭىلدىكتەر توقتاعان ساتتە وتاندىق كاسىپورىنداردىڭ جاعدايى قىل ۇستىندە تۇراتىنىن سەزىپ، ءبىلىپ وتىرمىز.

 - باعانا ءبىر سوزىڭىزدە سەرۆيستىك كومپانيالاردىڭ جاعدايى اسىرەسە قىزىلوردا، اقتوبە وڭىرىندە مۇشكىل دەپ ايتىپ قالدىڭىز. بۇعان اقتوبە وڭىرىندەگى جەر قويناۋىن پايدالانۋشى ينۆەستور قىتايلىق سنپس كومپانياسىنىڭ قاتىسى بار ما؟

-تىكەلەي قاتىسى بار. قىتايلىق ينۆەستور قازاقستاندىق ۇلەستى ارتتىرۋعا اسا قىزىعۋشىلىق تانىتىپ وتىرماعانىن ايتىپ ءجۇرمىز. قىسقاشا، بۇل جەردەگى ماسەلەنى جۇيەلەپ ايتاتىن بولسام، بىرىنشىدەن تەندەر پروتسەدۋراسىن وتكىزۋدە اشىقتىق جوق. ەكىنشى، تەندەرگە پروتسەسسىنە قاتىسۋشى جەرگىلىكتى كومپانيالاردىڭ وتىنىشتەرىنەن باس تارتۋ سەبەبىنىڭ نەگىزدەمەسى بولمايدى. ءۇشىنشى قۇقىقتىق فورمادا قازاقستاندىق كومپانيا بولىپ تابىلاتىن، بىراق بەنەفيتسيارى قىتاي كومپانياسى نەمەسە قىتاي ازاماتى بولعان ۇلەستەس كومپانيالاردىڭ تەندەرلىك مۇددەلەرىن قىتايلىق ينۆەستور جوعارى قويادى. ءتورتىنشى تەندەرگە قاتىسقان قىتايلىق جانە جەرگىلىكتى كومپانيالاردىڭ قۇقىقتارى تەڭ ەمەس. بۇل كۇرمەۋلى ماسەلە اقتوبە وبلىسىنداعى بۇرعىلاۋ سالاسىن توقىراتتى. ال بۇرىن وسى ايماقتا جۇمىس ىستەگەن كاسىپورىندار ولمەستىڭ كۇنىن كەشىپ، جامبىل، اتىراۋ، ماڭعىستاۋ وبلىستارىنداعى مۇناي سالاسىن ساعالاپ جۇمىس ىزدەۋدە. تاۋ تاۋ  تەحنيكاسى مەن جۇمىس كۇشىن وزگە ايماققا كوشىرۋدىڭ ءوزى ەداۋىر شىعىنعا ۇشىراتادى. ءدال وسىنداي اۋمالى توكپەلى جاعداي قىزىلوردا وڭىرىندە دە بايقالادى. قىتاي كومپانيالارىنا قاتىستى قالىپتاسقان كەلەڭسىز كوزقاراسقا بايلانىستى جاسىرىن الەۋمەتتىك شيەلەنىستى دە سەزۋ قيىن ەمەس قازىر.

 -راشيد حاسەنۇلى، نەگىزى و باستا مۇناي سالاسىنا ينۆەستور تارتۋ ەلىمىز ءۇشىن اۋاداي قاجەت بولدى عوي. وزىمىزدە جەر قويناۋىن يگەرىپ كەتەتىن دايىن كامپانيا بولمادى، سوندىقتان شەتەلدىك كاسىپكەردى قىزىقتىرۋ ءۇشىن بار جاعدايىن جاساپ شاقىردىق. ەندى بۇگىنگى قازاقستان ينۆەستورعا ناقتى تالابىن قويىپ، دەگەنىن ىستەتە الاتىن ەل. بۇگىندە شەتەلدىك كومپانيا بار بايلىعىمىزدىڭ قايماعىن الىپ، مول قارجىنى قالتاعا باسىپ، توق كوڭىلمەن كەتۋىنە جول جوق. قازىرگى تالاپ ولاردىڭ قازاقستاندىقتاردى ۇيرەتىپ، بىرلەسكەن كاسىپورىن اشىپ، ارتىنان سول كەنىشتە ىستەيتىن وتاندىق مامانداردى قالدىرۋ. وسى قازىر جۇزەگە اسىپ جاتىر ما؟

 -شەتەلدىك  جەر قويناۋىن پايدالانۋشىلار وزدەرىنىڭ باس مەردىگەرلەرىمەن ياعني ءىرى شەتەلدىك مۇناي سەرۆيستىك كومپانيالارىمەن جۇمىس ىستەۋدى ءجون كورەدى. اتالمىش كومپانيالاردىڭ قازاقستاندا وكىلدىكتەرى بار، بىراق ولار ەلدە وندىرىستەرىن توپتاستىرماي وتىر. ەلباسى بىرنەشە رەت شەتەلدىك ينۆەستورلارمەن ولاردىڭ ارىپتەستەرىن وندىرىستىك قۋاتتى لوكاليزاتسيالاۋعا مەن جەرگىلىكتى كومپانيالارمەن بايلانىس ورناتۋعا شاقىردى. ياعني شەتەلدىك جانە وتاندىق كومپانيا بىرلەسىپ، كاسىپورىن قۇرسا، شەتەلدىك ارىپتەستىكتىڭ ارقاسىندا جەرگىلىكتى كومپانيالاردىڭ باسەكەگە قابىلەتتىلىگى ارتتار ەدى. بۇل ماسەلە سوڭعى 2-3 جىل بويى كوتەرىلىپ كەلە جاتىر. بىراق سوعان قاراماستان ءالى تولىق شەشىمىن تاپقان جوق. ەلدە ءوزىنىڭ تيىمدىلىگى مەن جۇيەلىگىن دالەلدەي الماعان ءبىر ەكى مىسالدان باسقا لوكاليزاتسيا مەن جاڭا وندىرىستەردىڭ ۇيىمداستىرىلۋىنىڭ جاپپاي مىسالى بايقالمايدى.

- سەرۆيستىك كومپانيالاردى مازالاعان باسقا دا ماڭىزدى ماسەلەلەر بار ما؟

- مازالايتىن جايتتەر تاۋسىلعان با ءوزى... بۇگىندە وتاندىق كاسىپورىندار دوللار قۇنىنىڭ قۇبىلىپ تۇرعانىنان سەكەم الۋدا. كوبى ءالى 2014 جىلى بولعان ءبىر ساتتىك دەۆالۆاتسيانىڭ زاردابىنان قۇتىلا الماي ءجۇر. كاسىپورىندار جاڭا ۆاليۋتا كۋرسىمەن بايلانىستى تۋىنداعان شىعىنداردى وتەۋگە ءماجبۇر بولدى، سونىمەن بىرگە مەملەكەتتىك ورگانداردىڭ تاپسىرماسىنا ساي دەۆالۆاتسيا شىعىندارىن تەڭەستىرۋ ءۇشىن قىزمەتكەرلەرىنىڭ جالاقىلارىن ەڭ از دەگەندە 10% عا كوبەيتۋ ءۇشىن قوسىمشا شىعىن شىعاردى. وسىلايشا،  بۇل شىعىندار جانە نەسيە، تەحنيكا مەن قۇرال-جابدىقتارعا قىزمەت كورسەتۋمەن بايلانىستى ارتقان شىعىندار كاسىپورىنداردى تىعىرىققا تىرەدى. اسىرەسە، مىندەتتەمەلەردى كەلىسىم-شارت بويىنشا تەڭگەمەن ورىنداعان كومپانيالارعا اۋىر سوقتى، سەبەبى مىندەتتەمەلەردى كەيىن ورىنداۋ جاڭا ۆاليۋتا كۋرسىمەن رەتتەلدى. ول جەرگىلىكتى كومپانيالاردىڭ شىعىندارىن بيۋدجەت پەن كەلىسىمدە كورسەتىلمەگەن قوسىمشا 20% ارتتىردى. ناتيجەسىندە كوپتەگەن كاسىپورىندار وزدەرىنىڭ مۇمكىندىكتەرىن ارتتىرۋعا تەحنولوگيانى جاڭالاۋعا جانە ادام رەسۋرستارىنىڭ دامۋىنا باعىتتالعان ينۆەستيتسيالىق جوسپارلارىن قىسقارتتى. بىراق ءبىر جاعىنان تەڭگەنىڭ قۇنسىزدانۋى وتاندىق تاۋاروندىرۋشىلەردى شەتەلدىك ارىپتەستەرىنەن قورعاۋدىڭ ءبىر ءتاسىلى بولىپ تابىلادى. سەبەبى شەتەلدىك وندىرۋشىلەر اسىرەسە رەسەيلىك كاسىپكەرلەر ءبىزدىڭ نارىقتا ونسىز دا وزدەرىن وتە جايلى سەزىنىپ كەلەدى. سوندىقتان ءوز كاسىپكەرلەرىمىزدى وسىنداي تاسىلمەن قورعاماساق، ولار ءبىر كۇنى جابىلىپ، جۇمىسشىلار جۇمىسسىز قالادى.

 -بۇدان شىعار جول قايسى؟ وتاندىق سەرۆيستىك كومپانيالاردى تىعىرىقتان الىپ شىعار ۇسىنىس بار ما؟

 -قيىندىق بار. وعان كوز جۇمىپ قاراماۋىمىز كەرەك. جەرگىلىكتى كومپانيالار دا جاعدايدىڭ جاقسارۋىنا ءۇمىت ارتىپ وتىر. قازاقستاننىڭ سەرۆيستىك كومپانيالار وداعى بۇل پروبلەمالاردىڭ شەشىلۋى ءۇشىن تۇراقتى تۇردە جەر قويناۋىن پايدالانۋشىلارمەن، ۇكىمەتپەن جانە ەنەرگەتيكا مينيسترلىگىمەن كەزدەسۋلەر وتكىزىپ، دابىل قاعىپ ءجۇر. ەكى تاراپقا دا ءتيىمدى بولار جولدى ىزدەۋ ءۇشىن جەرگىلىكتى جەردە جينالىستار وتكىزىپ، شەشىمىن ىزدەپ كەلەمىز.

اڭگىمەڭىزگە كوپ راحمەت، ىسكە ءسات!

سۇحباتتاسقان اينۇر كۇزەرباەۆا

Abai.kz