اۋىل – قازاق ەلىنىڭ جۇرەگى. تەمىرقازىعى. اۋىل – قازاقتىڭ قاسيەتتى قۇت مەكەنى، قاينار كوز، التىن بەسىگى.

جاقىندا قازاق ۇلتتىق اگرارلىق ۋنيۆەرسيتەتىندە وتكەن قر اۋىل شارۋاشىلىق اكادەمياسىنىڭ جالپى جيىنى – سونىڭ ءبىر ايقىن دالەلى.

اۋىل شارۋاشىلىعى سالاسىنىڭ بۇگىنى مەن بولاشاعىنا قاتىستى وزەكتى ماسەلەلەر ورتاعا سالىنىپ، قىزۋ پىكىرتالاس تۋدىرعان ايتۋلى جيىنعا قر اۋىل شارۋاشىلىق ءمينيسترى، ۇكىمەت مۇشەلەرى مەن پارلامەنت دەپۋتاتتارى قاتىستى.

 ەاەو (ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق وداق) قۇرىپ، دسۇ (دۇنيەجۇزىلىك ساۋدا ۇيىمىنىڭ) تابالدىرىعىنان اتتار تۇستا بۇل – ارينە، زاڭدى نارسە!..

ەندى سول عالىمدار ورتاسىندا قىزۋ تارتىس تۋدىرىپ، تالقىعا سالىنعان وزەكتى جايتتار مەن كەلەلى ماسەلەلەر جايىندا ءسوز ەتەلىك...

شىنى كەرەك، سوڭعى جىلدارى اگروونەركاسىپ سالاسىندا ءبىرشاما جەتىستىكتەرگە قول جەتتى. ەل ءوزىن ءداندى داقىل ونىمدەرىمەن تولىق قامتاماسىز ەتىپ، جىل سايىن سىرتقا 7-8 ملن. توننا استىق شىعارادى. مال مەن قۇس باسىنىڭ ءوسىمى تۇراقتالىپ، ناتيجەسىندە ەت-ءسۇت ونىمدەرىنىڭ دە كولەمى وسە باستادى. وڭدەۋ ونەركاسىبى قالىپتاسىپ، حالىقتىڭ ازىق-تۇلىك تۇتىنۋ ساپاسى ارتتى. ماسەلەن، 2000-شى جىلمەن سالىستىرعاندا، 2014-ءشى جىلى حالىقتىڭ جان باسىنا شاققانداعى ەت ونىمدەرىن تۇتىنۋ مولشەرى 1,6 ەسەگە كوبەيسە، جەمىس-جيدەكتەر مەن وسىمدىك مايلارىن تۇتىنۋ 1,7 ەسە ارتتى. سىرتتان كەلەتىن ازىق-تۇلىك ونىمدەرىنە دەگەن مۇقتاجدىق تا كەمي باستادى.

دەگەنمەن، بۇل جەتىستىكتەر اۋىل شارۋاشىلىق سالاسىنىڭ قارقىندى دامۋىن قامتاماسىز ەتە المايدى. الەۋەتتىك مۇمكىندىكتەرىنىڭ مولدىعىنا قاراماستان، اگروونەركاسىپ سالاسىنىڭ دامۋى ەلىمىزدەگى وزگە ءوندىرىس سالالارىمەن سالىستىرعاندا الدەقايدا كەيىن قالىپ وتىر.

قازاقستان – الەمدەگى جەر كولەمى ەڭ باي مەملەكەتتەردىڭ ءبىرى. ەلىمىزدىڭ ءاربىر تۇرعىنىنىڭ ۇلەسىنە تيەتىن اۋىل شارۋاشىلىق جەر كولەمى 12,3 گەكتاردان اسادى. ال بۇل – ءسوز جوق، وتانىمىزدىڭ ازىق-تۇلىك قاۋىپسىزدىگىن تولىق قامتاماسىز ەتۋگە جول اشاتىن ەڭ باستى مۇمكىندىك. بىراق، وكىنىشكە قاراي، ازىرگە بۇل ءبىز ءۇشىن ارمان عانا!.. نەگە؟ ەندەشە، تىڭداڭىز!..

1990-شى جىلدارى اۋىل شارۋاشىلىق سالاسىن الدىن الا زەرتتەپ-انىقتاماي جۇرگىزىلگەن نەگىزسىز ىرىقتاندىرۋ ساياساتى وندىرىستىك تەحنولوگيالار جۇيەسىنىڭ تاس-تالقانىن شىعارىپ، قايتا جاڭارتۋعا كەلمەيتىن ەڭ باستى بايلىعىمىز – جەرىمىزدىڭ بولاشاعىنا قاتەر توندىرە باستادى.

رەفورماعا دەيىن اۋىل شارۋاشىلىق قۇرىلىمدارىنىڭ قاراماعىندا بارلىعى 222,5 ملن. گەكتار پايدالانۋعا جارامدى جەر بولدى. سونىڭ 35,2 ملن. گەكتارى ەگىستىك جەر ەدى. ال قازىرگى كۇنى سول جەردىڭ بار-جوعى 93 ملن. گەكتارى يگەرىلىپ، 24 ملن. گەكتار جەرگە عانا اۋىل شارۋاشىلىق داقىلدارى سەبىلەدى.

جەكەشەلەندىرۋ پروتسەسى ءبىر جاعىنان جەر كولەمىن ۇساقتاپ، شاعىن شارۋاشىلىقتاردى كوبەيتسە، ەكىنشى جاعىنان، الپاۋىت جەر يەلەنۋشى حولدينگتىك كومپانيالاردىڭ ءوز ۇلەسىندەگى جەرلەردى ءتيىمسىز پايدالانۋى تومەنگى قۇرىلىمداردىڭ دامۋىنا كەرى اسەرىن تيگىزىپ وتىر. بۇگىنگى كۇنى 40 پايىز شارۋا قوجالىقتارىنا تيەسىلى جەر مولشەرى 10 گەكتاردان اسپايدى. بۇل جاعداي ۇساق جەرلەردى پايدالانۋ مۇمكىندىگىن كوتەرىپ، اگرووندىرىس سالاسىنىڭ باسەكەگە قابىلەتتىلىگىن ارتتىرۋ ءۇشىن اۋىل شارۋاشىلىق جەرلەرىن ءتيىمدى پايدالانۋ قاجەتتىگىن تۋدىردى.

تابىس كولەمىنىڭ تومەندەۋىنە بايلانىستى اۋىل شارۋاشىلىعىنىڭ وندىرىستىك-تەحنيكالىق پوتەنتسيالى قىسقاردى. ەگەر 1990 جىلى قازاقستان القاپتارىندا 220 مىڭ تراكتور، 90 مىڭ كومباين، 177 مىڭ تۇقىم سەپكىش جۇمىس ىستەسە، 2014 جىلى ولاردىڭ سانى 155, 46, 77 مىڭعا ءتۇستى. جاڭا تەحنيكا نەگىزىنەن سىرتتان الىنادى جانە ونىڭ باعاسى دا جىلدان-جىلعا ءوسۋ ۇستىندە. اۋىل شارۋاشىلىعى سالاسىنداعى تەحنيكالاردى جاڭارتۋ مولشەرى جىل سايىن 2-3 پايىزدان اسپايدى.

اگرارلىق سەكتوردى جاڭعىرتۋعا بوگەت بولىپ وتىرعان باستى سەبەپ – تابىس ءتۇسىمىنىڭ تومەندىگى.

بۇل جاعداي، بىرىنشىدەن، تاۋار وندىرۋشىلەرگە تەحنيكالىق جاڭارتۋ جۇمىستارىن جۇرگىزۋگە قول بايلاۋ بولسا، ەكىنشى جاعىنان – ەڭبەك ونىمدىلىگىن وسىرۋگە مۇمكىندىك بەرمەيدى.

اگرارلىق سەكتوردىڭ تيىمدىلىگى مەن باسەكەگە قابىلەتتىلىگىن ارتتىرىپ، قاجەتتى ماتەريالدىق-تەحنيكالىق بازاسىن جاساۋ ءۇشىن ورتا جانە شاعىن شارۋاشىلىق كاسىپكەرلەرىنە قىزمەت كورسەتەتىن ءىرى اۋىل شارۋاشىلىق قۇرىلىمدارى مەن كووپەراتيۆتەرىن قۇرىپ، اۋىل شارۋاشىلىعىن وندىرىستىك قۇرال-جابدىقتار مەن تەحنيكالارمەن قامتاماسىز ەتەتىن ارنايى مەملەكەتتىك باعدارلاما قابىلداۋ كەرەك.

بۇگىنگى كۇنى قازاقستان ەكونوميكاسى ەاەو قۇرامىندا دامۋدا. بۇل جاعداي وداق قۇرامىنا كىرۋشى مەملەكەتتەردىڭ ءونىم وتكىزۋ نارىعىن كەڭەيتىپ، ساۋدا-ساتتىق كولەمىن ۇلعايتىپ، باعا ءوسىمىن رەتتەپ، باسەكەلەستىك ورتا قۇرۋ ارقىلى وتاندىق ونىمدەردىڭ ساپاسىن ارتتىرۋعا ءتيىستى ەدى. الايدا، تاجىريبە كورسەتكەندەي، مەملەكەتارالىق ينتەگراتسيالىق بايلانىستاردىڭ دامۋ بارىسى بىرلەستىكتىڭ پايدالى جاقتارىمەن بىرگە، ءتيىمسىز تۇستارى دا كوپ ەكەندىگىن بايقاتتى.

بۇل – ەڭ الدىمەن، ءونىم وتكىزۋ نارىعى ءۇشىن كۇرەس.

ماسەلەن، بيداي نارىعىندا قازاقستان مەن رەسەي ورتا ازيادا، تاياۋ شىعىستا، سولتۇستىك افريكا مەن قاپقاز ايماعىنداعى ءوزارا باسەكەلەسە باستادى. ازىرگە وداق قۇرامىنداعى ەلدەر اراسىندا بۇل ماسەلەگە قاتىستى ەشقانداي ۇيلەستىك جوق. مىسالى، بەلارۋس مەملەكەتى جەڭىل ونەركاسىپ كاسىپورىندارىن شيكىزاتپەن قامتاماسىز ەتۋ ءۇشىن قوي شارۋاشىلىعىن دامىتۋ باعدارلاماسىن قولعا الدى. ال قازاقستان بولسا، قوي ءجۇنىن قايدا وتكىزەرىن بىلمەي، تۇككە تۇرمايتىن تيىن-تەبەن ءۇشىن قىتايعا ساتۋدا. نەگە؟ ودان دا ولار بىزدەن الماي ما؟!

بىرىگۋ پروتسەسى قازاقستاننىڭ ازىق-تۇلىك نارىعىنداعى رەسەي مەن بەلارۋس تاۋارلارىنىڭ ۇلەسىن ارتتىرىپ، سىرتتان كەلەتىن ونىمدەردىڭ كولەمىن ۇلعايتتى. جەكەلەگەن ازىق-تۇلىكتەر (كوكونىس پەن جەمىس-جيدەكتەر) قىتايدان، وزبەكستان مەن باسقا دا تمد ەلدەرىنەن كەلەدى. شەت ەلدەردەن الىناتىن ءونىم مولشەرى دە جىلدان-جىلعا ارتۋ ۇستىندە. اسىرەسە، وڭدەلگەن مال ونىمدەرىنىڭ – ىرىمشىكتىڭ، شۇجىقتىڭ، قۇس ەتىنىڭ، سونداي-اق كونسەرۆىلەنگەن كوكونىس پەن جەمىس-جيدەك شىرىندارىنىڭ يمپورتتىق كولەمى 40, 50, 60 پايىزدان اسادى.

كوڭىلگە قونىمسىز تاعى ءبىر جايت – ەاەو قۇرامىنداعى ەلدەرمەن تاۋار الماسۋ باعاسى. ماسەلەن، قازاقستان جىل سايىن سول ەلدەردەن ازىق-تۇلىك پەن اۋىل شارۋاشىلىق ونىمدەرىن ساتىپ الۋ ءۇشىن 1,8 ملرد. دوللار جۇمساسا، ءوزى بار-جوعى 0,5 ملرد. دوللاردىڭ ءونىمىن سىرتقا شىعارادى. ساۋدا-ساتتىق ايىرماسى تاعى دا سولاردىڭ پايداسىندا. بۇل، ارينە، كاسىپورىندارىمىزدىڭ باسەكەگە قابىلەتتىلىگىن تومەندەتىپ، ەلىمىزدىڭ ازىق-تۇلىك قاۋىپسىزدىگىن السىرەتەدى.

ازىق-تۇلىك قاۋىپسىزدىگىن قامتاماسىز ەتۋدىڭ تاعى ءبىر بەلگىسى – تۇرعىنداردىڭ ازىق تۇلىك ونىمدەرىن ساتىپ الۋ مۇمكىندىگى.

قۇدايعا شۇكىر، نارىق ساياساتىنىڭ ارقاسىندا رەسپۋبليكامىزدى ازىق-تۇلىك ونىمدەرىمەن تولىق قامتاماسىز ەتۋگە جاعداي جاسالدى. بازارلار مەن دۇكەن سورەلەرىندە ءبارى بار. قۇستىڭ ءسۇتى كەرەك پە، جىلقىنىڭ ءوتى كەرەك پە – ءبارىن تاباسىز!.. تەك قانا قالتاڭىز كوتەرسىن!..

«كوڭىلدەگى پارىقتى بازارداعى نارىق بۇزادى» دەمەكشى، بۇل ورايدا دا ويعا سىيماس جايتتار كوپ. قازىرگى مالىمەتتەرگە قاراعاندا، ەل حالقىنىڭ 32 پايىزى ازىق-تۇلىك الۋعا بارلىق كىرىسىنىڭ جارتىسىنان كوبىن جۇمساسا، تاعى 30 %-ى 40-50 پايىزىن جاراتادى. ال قالعاندارى ءتىپتى بار تابىسىنىڭ 60%-نان استامىن تەك قانا سول ءىشىپ-جەمگە ارنايدى. 2014 جىلى تۇرعاندار ورتا ەسەپپەن بارلىق شىعىندارىنىڭ 42,2 پايىزىن ازىق-تۇلىك الۋعا جۇمساپتى. سونىڭ سالدارىنان كىرىس كولەمى تومەن ەل تۇرعىندارىنىڭ نەگىزگى بولىگى نەعۇرلىم ارزان ازىق-تۇلىك الۋعا تىرىسادى. مىنە، بۇل دا – ويلانارلىق ءجايت!..

اگرارلىق سەكتورعا قاتىستى كەلەسى ءبىر ماڭىزدى ماسەلە – مەملەكەتتىك قولداۋ دەڭگەيى.

ەلىمىز ەرتەڭ دسۇ قۇرامىنداعى ەلدەرمەن قويان-قولتىق جۇمىس ىستەيدى. ياعني، الەمدىك ەكونوميكالىق كەڭىستىككە بەلسەنە ارالاسادى. دەمەك، اۋىل شارۋاشىلىعىنا كورسەتىلەتىن قولداۋ دەڭگەيى دە دامىعان مەملەكەتتەردەن كەم بولماۋعا ءتيىستى. سوندا عانا ەل باسەكەلەستىككە تۇسە الادى.

ال بۇگىن ءبىر وداق قۇرامىنا كىرىپ، بىرگە جۇمىس ىستەيتىندىگىنە قاراماستان، قازاقستان اگرارلىق سەكتوردى دامىتۋ شارالارى جاعىنان ءوز ارىپتەستەرى – رەسەي مەن بەلارۋستەن الدەقايدا كەيىن قالىپ وتىر. سوندىقتان ءدال بۇگىنگى جاعدايدا قازاقستان ولارمەن ورتاق نارىقتا باسەكەلەسە المايدى.

قازىرگى كۇنى ەلىمىزدە «اگروبيزنەس – 2020» باعدارلاماسى جۇزەگە اسۋدا. باعدارلاما اۋىل شارۋاشىلىق سالاسىنا بولىنەتىن كومەك كولەمىن 2011 جىلمەن سالىستىرعاندا 2 ەسە، 2012 جىلمەن سالىستىرعاندا 1,7 ەسە، 2013 جىلمەن سالىستىرعاندا 1,4 ەسە كوبەيتتى. سوعان قاراماستان، ءبىز ءالى اۋىل شارۋاشىلىق سالاسىن قولداۋ كورسەتكىشتەرى جاعىنان وداق قۇرامىنداعى ارىپتەستەرىمىزگە ىلەسە الماي وتىرمىز.

ەلىمىز دسۇ-عا كىرگەندە اۋىل شارۋاشىلىق سالاسى جالپى ءونىم باعاسىنىڭ 8,5 %-ى مولشەرىندە تىكەلەي كومەك الۋعا قول جەتكىزەدى. ەرەجەگە سايكەس قولداۋ مولشەرىن انىقتايتىن بازالىق جالپى ءونىمنىڭ نەگىزى رەتىندە سوڭعى ءۇش جىلداعى ورتاشا كورسەتكىش الىنادى. ءبىز ءۇشىن بۇل – 2012-2014 جىلدار ارالىعىنداعى ورتاشا كورسەتكىش. ول – 2,3 ترلن. تەڭگەگە تەڭ. ال ونىڭ 8,5 پايىزى – 195,5 ملرد. تەڭگە. ياعني، بۇل – 2020 جىلعا دەيىنگى وتپەلى كەزەڭدە اۋىل شارۋاشىلىعىنا بولىنەتىن تىكەلەي كومەك. بەس جىلدا بارلىعى 977,5 ملرد. تەڭگە كولەمىندە قولداۋ كورسەتىلەدى. بۇل سوما، جالپى، «اگروبيزنەس – 2020» باعدارلاماسىنداعى «سارعىش سەبەت» بويىنشا بولىنەتىن قارجى كولەمىنە دە سايكەس كەلەدى. ءتىپتى، 61,4 ملرد. تەڭگە ارتىق بولىنەدى.

بىراق ءبىر ماڭىزدى سۇراق بار. 2016 جىلدان باستاپ مەملەكەت اۋىل شارۋاشىلىعىنا وسىنشا قارجىنى بەرە الا ما؟ ويتكەنى، قازىرگى بولىنەتىن ناقتى كومەك –122,5 ملرد، تەڭگە. ەرتەڭ ول بىردەن 195,5 ملرد-قا كوتەرىلەدى. بۇگىنگى ەسەپ بويىنشا، بۇل – شامامەن 1,1 ملرد. دوللار. ياعني، ەگىستىك جەردىڭ جالپى كولەمىنە شاققاندا گەكتارىنا 50 دوللاردان تيەدى. ال بۇل سوما رەسەي مەملەكەتىنىڭ 2013 جىلعى اۋىل شارۋاشىلىق جەرىنىڭ ءاربىر گەكتارىنا بولگەن قارجى كولەمىنە تەڭ. دەمەك، باسەكەگە قابىلەتتى بولۋ ءۇشىن مەملەكەت «سارعىش جانە جاسىل سەبەت» بويىنشا بەرىلەتىن كومەك كولەمىن بۇدان دا كوتەرۋ كەرەك.

ءتيىستى باعىتتار بويىنشا كورسەتىلەتىن مەملەكەتتىك قولداۋمەن قاتار، اگرارلىق سەكتورعا ءىرى ينۆەستيتسيالار تارتۋ دا – وتە ماڭىزدى.

2013 جىلى اۋىل شارۋاشىلىعىنا 934 ملن. دوللار ينۆەستيتسيا قۇيىلدى. بۇل سوما ەگىستىك جەردىڭ ءاربىر گەكتارىنا شاققاندا بار-جوعى 38 دوللاردان تيەدى. ال بۇل كورسەتكىش بەلارۋس مەملەكەتىندە 531 دوللار بولسا، رەسەيدە – 120 دوللار.

اگروونەركاسىپ كەشەنىنىڭ دامۋ باعىتىن رەتتەيتىن مەملەكەتتىك شارالاردىڭ ءبىرى – قارجى-نەسيە ساياساتى.

بۇگىنگى تاڭدا اۋىل شارۋاشىلىق تاۋارىن وندىرۋشىلەردىڭ كوبى – بانكتەرگە بورىشكەر. 2013-2014 جىلدارى اۋا رايىنىڭ قولايسىز بولۋى كوپتەگەن شارۋاشىلىقتاردىڭ، اسىرەسە استىق وسىرەتىن شارۋاشىلىقتاردىڭ جوسپارلى ءونىم الۋىنا كەدەرگى كەلتىرىپ، ولاردى قارىزعا باتىردى. اۋىل شارۋاشىلىق قۇرىلىمدارىنىڭ جالپى قارىزى 2014 جىلى 1,4 ترلن. تەڭگەدەن استى. سونىڭ ىشىندە قىسقا مەرزىمدى قارىزدار سوماسى – 976,5 ملرد. تەڭگە. ال بۇل – نارىققا شىعارىلاتىن ءونىم قۇنىنان 1,6 ەسە كوپ. سوندىقتان قارىز وتەۋ شارتتارىن قايتا قاراپ، تولەم مەرزىمى وتكەن بورىشتاردى قايتا ەسەپتەپ، جەڭىلدىكتەر بەرۋ قاجەت. بىراق بۇل – ماسەلەنىڭ ءبىر بەتى عانا...

ەكىنشى ءبىر كۇردەلى سۇراق – اۋىل شارۋاشىلىق قۇرىلىمدارىنىڭ دەنى نەسيە الۋعا قول جەتكىزە المايدى. شارۋا قوجالىقتارىنىڭ 70 پايىزى – سول ساناتتا. سول سەبەپتى، نەسيە بەرۋ تەتىكتەرىن دە قايتا قاراۋعا تۋرا كەلەدى.

ەكونوميست عالىمداردىڭ «اگروبانك» ۇلگىسىندەگى 100 پايىز مەملەكەت قارجىلاندىراتىن ارنايى قارجى ينستيتۋتىن قۇرۋ جونىندە ۇسىنىس جاساعانىنا قانشا ۋاقىت بولدى؟ بانك دامۋ ينستيتۋتى مىندەتىن اتقارىپ، نەسيە پايىزىن تومەندەتىپ، ينۆەستيتسيا تارتۋعا مۇمكىندىك بەرەر ەدى. ازىرگە بۇل ساۋال دا جاۋاپسىز قالىپ وتىر!..

تاعى ءبىر وسىنداي اسا ماڭىزدى شارۋالاردىڭ ءبىرى – ساقتاندىرۋ شاراسى. قازىرگى قاۋىپ-قاتەر تاۋەكەلىن ساقتاندىرۋ شارالارى – وتە ءالسىز. باسقارۋ تەتىگى دە – تىم كۇردەلى. جوعارىدا 2013-2014 جىلدارى اۋا رايىنىڭ قولايسىز بولۋ سالدارىنان كوپتەگەن شارۋاشىلىقتاردىڭ زيان شەككەندىگى ايتىلدى. 2013 جىلى ساقتاندىرۋ كومپانيالارى اۋىل شارۋاشىلىق تاۋارلارىن وندىرۋشىلەرمەن 14 344 كەلىسىم-شارت جاساپ، 1,1 ملرد. تەڭگەگە 2,8 ملن. گەكتار جەردىڭ ەگىستىگىن ساقتاندىرعان. تىركەلگەن تەكسەرۋ اكتىلەرىنىڭ جالپى سانى – 363. ياعني، بار-جوعى – جاسالعان بارلىق كەلىسىم-شارتتىڭ 2,5 پايىزى جانە تەك قانا 107 ساقتاندىرۋشىعا اقى تولەنگەن. سوندىقتان بۇل ماسەلەنى دە مەملەكەتتىك دەڭگەيدە شەشۋ قاجەت.

ەندىگى مىندەت – وسى ايتىلعان ماسەلەلەردى ەسكەرە وتىرىپ، ەلىمىز دسۇ-عا مۇشە بولار الدىندا تەرەڭ عىلىمي زەرتتەۋلەر مەن ساراپتامالارعا نەگىزدەلگەن وتپەلى كەزەڭ باعدارلاماسىن جاساۋ. ال بۇل، ءسوز جوق، «اگروبيزنەس – 2020» باعدارلاماسىن قايتا قاراپ، جەتىلدىرۋدى تالاپ ەتەدى.

ارنايى توقتالۋدى قاجەت ەتەتىن تاعى ءبىر كۇردەلى شارۋا – ءبىلىم بەرۋ مەن كادرلار دايىنداۋ ماسەلەسى. عالىمداردىڭ ايتۋىنشا، بۇل سالاداعى قوردالانعان ماسەلەلەر – ءوز الدىنا ءبىر توبە.

مامانداردىڭ سوزىنە سەنسەك، مۇنداعى احۋال – ءدال قازىرگى اۋىل جاعدايىنداي. عىلىم سالاسىندا تەك شال-شاۋقاندار مەن قارتتار عانا قالعان. ءتىپتى وسى اۋىل شارۋاشىلىق عىلىمدار اكادەمياسىنىڭ ءوزى دە – قوعامدىق ۇيىم. قۇقىقتىق مارتەبەسى دە سول دەڭگەيدە!.. قوعامدىق ۇيىمدا قانشالىق قاۋقار بار؟ قالعانىن ءوزىڭىز شامالاڭىز!..

قارجى تاپشى، جاعداي جوق. ايلىعى شايلىعىنا جەتپەيدى. مەملەكەتتىك قىزمەتكەر ساناتىنان باياعىدا شەتتەلگەن... قىزىعارلىق ەشتەڭە جوق. سوسىن جاستار قايدان قالسىن؟! كەلگەنىنەن كەتكەنى كوپ!..

ءسوزىمىز دالەلدى بولۋ ءۇشىن ءبىر مىسال كەلتىرەيىك. 1991 جىلى بۇل سالادا بارلىعى 2579 عىلىمي قىزمەتكەر جۇمىس اتقارسا، 2014 جىلى 1323 ادام قالعان. ياعني، جارتىسى...

اگرارلىق عىلىم مەن ءبىلىم بەرۋ سالاسى بۇگىنگى كۇنى بەلسەندى وزگەرىستەردى تالاپ ەتەدى. باستى شارت – عىلىم مەن ءبىلىمنىڭ تۇتاستىعىن ساقتاپ، بىرگە دامىتۋ. ومىرگە، وندىرىسكە جاقىنداتۋ. اۋىل ەكونوميكاسى وسى ءۇش ماڭىزدى بۋىننىڭ ءبىر-بىرىنەن الشاقتاۋىنان زارداپ شەگۋدە. سوندىقتان ەڭ باستى مىندەت – عىلىم-ءبىلىم مەن ءوندىرىس سالاسىنىڭ بايلانىسىن قالپىنا كەلتىرۋ.

عىلىم مەن ءبىلىم بەرۋ سالاسىن قاتار دامىتىپ، عىلىمي-اعارتۋ پروتسەسىنىڭ تيىمدىلىگى مەن ساپاسىن جاقسارتۋ ءۇشىن مەملەكەت باسشىسى ۇسىنعان اۋىل شارۋاشىلىق عىلىمي-اعارتۋ ورتالىعىن قۇرۋ جوباسىن ءبىز دە قولدايمىز!.. «عىلىم يننوۆاتسيالىق ەكونوميكانىڭ نەگىزى بولۋعا ءتيىستى». (قر پرەزيدەنتى – ن.Ə. نازارباەۆ). ورتالىق عىلىم جۇيەسى مەن ءبىلىم بەرۋ مەكەمەلەرىن ءتيىمدى باسقارۋعا جول اشار ەدى.

اگرارلىق سەكتوردىڭ ارنايى توقتالۋدى تالاپ ەتەتىن باستى سالالارىنىڭ ءبىرى – مال شارۋاشىلىعى. اۋىل شارۋاشىلىعى مەن ءوندىرىستى جوسپارلى تۇردە دامىتۋ 90-شى جىلدارعا دەيىن مال شارۋاشىلىعىنىڭ بارلىق سالالارىن قارقىندى وركەندەتۋگە مۇمكىندىك بەردى. سول كەزدە قازاقستاندا مالدىڭ 51 جاڭا تۇقىمى، سونىڭ ىشىندە 18 قوي، 11 ءمۇيىزدى ءىرى قارا، 13 جىلقى، 3 تۇيە تۇقىمى مەن تۇقىمدىق توپتارى ءوسىرىلدى. ولاردىڭ جارتىسىنا جۋىعى – 12 قوي، 4 سيىر جانە 3 جىلقى تۇقىمى – قازاقستان عالىمدارى مەن مال شارۋاشىلىعى سالاسى ماماندارىنىڭ بىرلەسكەن جەمىستى ەڭبەگىنىڭ ناتيجەسى. وسى مال تۇقىمدارىنىڭ گەندىك قورىن ءتيىمدى پايدالانۋ، زووتەحنيكالىق تالاپتارعا ساي ازىقتاندىرۋ مەن باعۋعا نەگىزدەلگەن تەحنولوگيالاردىڭ كەڭىنەن قولدانىلۋى جىل سايىن 1,5 ملن. توننا ەت (سويىس سالماعىمەن), 5,5 ملن. توننا ءسۇت، 100 مىڭ توننا تابيعي ءجۇن جانە 1 ملن. 700 مىڭ داناعا جۋىق قاراكول ەلتىرىسىن ءوندىرۋدى قامتاماسىز ەتتى. 1990 – 2000 جىلدار اراسىنداعى اۋىل شارۋاشىلىعىن رەفورمالاۋدا جىبەرىلگەن كەمشىلىكتەر سالدارىنان مال سانى كۇرت كەمىدى. ءىرى قارا – 2,4, قوي مەن ەشكى – 3,7, جىلقى – 1,7, تۇيە – 1,5 ەسە ازايدى. ناتيجەسىندە، نەگىزگى مال شارۋاشىلىعى ونىمدەرىن ءوندىرۋ كولەمى 2,5-3 ەسەگە دەيىن قىسقاردى.

بۇل اۋىل حالقىنىڭ الەۋمەتتىك جاعدايىنىڭ ناشارلاۋىنا اكەلدى. رەسپۋبليكا بويىنشا جان باسىنا شاققاندا ەت جانە ەت ونىمدەرىن تۇتىنۋ مولشەرى 73 كگ-نان 40 كگ-عا، ءسۇت جانە ءسۇت ونىمدەرى – 311 كگ-نان 208 كگ-عا دەيىن تومەندەدى. بۇل – عىلىمي نەگىزدەلگەن مولشەردەن 2 ەسە از.

ەگەر 1991 جىلى 9,8 ملن. باس ءىرى قارا بولسا، 2002 جىلى 4,4 ملن-ى قالدى، قوي مەن ەشكى 35,7 ملن. باستان – 10,4 ملن. باسقا دەيىن، جىلقى – 1,6 ملن-نان 1 ملن-عا دەيىن ازايدى. ماسەلەن، 2000 جىلى جان باسىنا شاققاندا جىلىنا 21 كگ ەت ءوندىرىلدى. بۇل – وتە تومەن كورسەتكىش. ال قازىر سيىر ەتىن قوسا ەسەپتەگەندە ءبىر ادامعا 51 كگ ەت وندىرىلەدى. مەديتسينالىق زەرتتەۋلەردىڭ بەكىتۋى بويىنشا، ەلىمىزدەگى ءاربىر ازامات جىلىنا 74 كگ ەت جەۋى كەرەك جانە بۇل – تابيعي قاجەتتىلىك.

راس، سوڭعى جىلدارى ەل ەكونوميكاسىنىڭ تۇراقتالۋىنا بايلانىستى بۇل سالاعا دا كوڭىل بولىنە باستادى. مال باسىنىڭ ازايۋى تۇراقتالدى. ەلباسى ۇسىنىسىمەن ەت ونىمدەرىن ءوندىرۋدى كوبەيتۋ ءىسى قولعا الىندى. تەك، ءبىر وكىنىشتىسى، ەسكى ادەتىمىزگە باسىپ تاعى دا اسىرا سىلتەي باستادىق...

ءىرى قارا تۇقىمىن اسىلداندىرامىز دەگەن جەلەۋمەن قازىرگى كۇنگە دەيىن شەتەلدەن 74 مىڭ باس ءىرى قارا اكەلىندى. وسى شاراعا قاتىستى ايتىلىپ جۇرگەن ءارتۇرلى اڭگىمەلەردى بىلاي قويعاندا، التىنعا بالاپ، اياق-قولىن جەرگە تيگىزبەي ۇشاقپەن الدىرعان اسىل تۇقىمدى سيىرلارىمىز جاڭا مەكەنىن جەرسىنە مە، جوق پا؟ ناتيجە قانداي بولادى؟! جاۋابى كۇماندى، كۇردەلى سۇراق!..

Əزىرگە وسى دا جەتەر... اۋىل شارۋاشىلىعى كەشەنىنىڭ باسقا سالالارى تۋرالى اڭگىمەگە (اڭ، بالىق، باۋ-باقشا ت.ب.) تاعى بىردە ارنايى توقتالارمىز!..

ازىق-تۇلىك قاۋىپسىزدىگىن ءاردايىم نازاردا ۇستاپ، ەرەكشە كوڭىل ءبولۋ – كەز كەلگەن مەملەكەتتىڭ ەڭ باستى مىندەتى. «ورازا، ناماز – توقتىقتا»، «التىن-كۇمىس تاس ەكەن، ارپا-بيداي اس ەكەن» دەگەندى اتالارىمىز نەگە ايتقان؟!

اۋىل – قازاقتىڭ جۇرەگى، التىن بەسىگى. قۇت مەكەن – قاينار كوزى. اۋىل تاعدىرى – ەل تاعدىرى. اۋىل بولاشاعى – ەل بولاشاعى!.. كەشە اۋەلى ەس جيىپ، ەتەك جينايىق دەدىك. ەندى قيمىلداماساق كەش بولادى جانە بۇنى بىزگە ەشكىم كەشىرمەيدى!..

جالپى جيىندا ءسوز سويلەپ، پىكىر بولىسكەن عالىمدار ءوز ويلارىن وسىلاي تۇيىندەپ، كونفەرەنتسياعا ارنايى شاقىرىلعان اۋىل شارۋاشىلىق ءمينيسترى اسىلجان مامىتبەكوۆ پەن پارلامەنت دەپۋتاتتارىنا ون توعىز تارماقتان تۇراتىن ۇسىنىستارىن بەردى...

ر/S: بۇل مەنىڭ اكادەميا جيىنىنا ءبىرىنشى رەت قاتىسۋىم. جاسىراتىنى جوق، بۇعان دەيىن مەن دە عالىمدارىمىز تۋرالى باسقاشا ويلاۋشى ەم!.. «بىلمەگەن ۋ ىشەدى»، ءبارى بىلمەستىك ەكەن!.. بۇگىن سوعان كوزىم جەتتى.

تۇرماعانبەت كەنجەباەۆ – اقىن، قازاقستان جازۋشىلار جانە جۋرناليستەر وداعىنىڭ مۇشەسى.  

Abai.kz