التىن وردا – قازاق حاندىعىنىڭ باباسى(سوڭى)
2. عىلىمي جازىقتىق (اق وردا & التىن وردا قازاق حاندىعىنىڭ باباسى رەتىندە).
ورتاعاسىرلىق قازاقستان ورتاعاسىرلىق تاريحىنىڭ كەڭەستىك تۇجىرىمداماسىن تۇيىندەلگەن تۇرىندە: «قازاق حاندىعى – گەوگرافيالىق جاعىنا دا، اۋلەتتىك تۇرعىسىنان دا (قازاق حاندارى وردا ەجەننىڭ ۇرپاقتارى) وردا ەجەن ۇلىسىنىڭ ءىزباسارى. ال قازاقتاردىڭ وزدەرى كوشپەلى وزبەكتەردەن تاراعان»، - كورسەتۋگە بولادى.
وسىعان وراي، گەوگرافيالىق(وردالاردىڭ ورنالاسۋى) جانە اۋلەتتىك جاعىنان دا (قازاق حاندارىنىڭ بيلەۋشى اۋلەتىنىڭ شىعۋى) ەسكى پاراديگما ەسكەندەردىڭ ءانونيمى اتتى تۇپدەرەككە جانە ونىڭ XIX عاسىرداعى ينتەرپرەتاتسيالارىنا (ماسەلەن، ستەنلي لەن-ءپۋلدىڭ «مۇسىلمان ديناستيالارى» ەڭبەگى [64, 159-171]) سۇيەنەدى.ءبىز ءناتانزيدىڭ (ەسكەندىردىڭ ءانونيمى) بارلىق قاتەلىكتەرىن جەكە جاريالانىمداردا سىني تۇرعىدان قاراستىرعان بولاتىنبىز [57] [58].
قازىرگى تاڭدا تاريحشىلار قازاق حاندىعىنىڭ التىن وردادان باستاۋ العانى(كەڭەستىك كەزەڭدە قاراستىرىلعانداي، ونىڭ جەكە بولىگى بولعان وردا ەجەن ۇلىسىنان (التىن وردانىڭ شىعىسى) ەمەس) جونىندەگى تەزيستى نەگىزدەدى. ول كەلەسى جايتتارمەن راستالادى:
1. گەوگرافيالىق تۇرعىدا; التىن وردا (جوشى ۇلىسى)تەرريتورياسىنىڭ40 % استام بولىگى بۇگىنگى تاڭدا قازاقستاننىڭ قۇرامىنا ەنەدى. كوك وردا، سونداي-اق اق-وردانىڭ جارتىسى دا قازىرگى قازاقستاننىڭ اۋماعىنا كىرەدى.
2. ەتنيكالىق تۇرعىدان; التىن وردا قۇرامىندا بولعان 92 رۋ ىشىنەن (يلاتيا تايپا ءتىزىمى), 20-دان استامى قازاقتاردىڭ قۇرامىندا بار. قالعاندارى بۇرىنعى دەشتى قىپشاقتىڭ باسقا دا تۇركى حالىقتارىنىڭ قۇرامىندا.
شىعىس دەشتى قىپشاقتاعى وزبەكتەر (جانە سونداي-اق، باتىس دەشتى قىپشاقتاعى «تاتارلار») تۋرالى ەسكى دوكسا ءحىح عاسىردىڭ وزىندە-اق پايدا بولعانىن اتاپ وتۋگە بولادى. ونىڭ دامۋى XX عاسىردا ءجۇرىپ، XXI عاسىردا ول ءىس جۇزىندە جوققا شىعارىلدى [60, 172-173]. 1979 جىلعى قازاق كسر تاريحىندا: «شامامەن، XIV عاسىردىڭ 50-60-جىلدارىنان باستاپ، اق وردانى مەكەن ەتكەن تايپالار وزدەرىنىڭ ءداستۇرلى قىپشاق اتاۋىنىڭ ورنىنا دەرەكتەردە وزبەكتەر دەپ جيىرەك اتالا باستادى» [29, 253]، - دەپ اتاپ وتىلەدى. «XIV-XV عاسىرلاردىڭ ەكىنشى جارتىسىنداعى جىلناماشىلار ەدىلدىڭ شىعىسىنا جانە ارال تەڭىزىنىڭ سولتۇستىگىنە قارايعى دالالىق ايماقتاردى وزبەك ۇلىسى دەپ اتادى» [29, 254]. قازاقتار وسى وزبەكتەردەن شىققان دەپ ەسەپتەلدى. بۇعان دەيىن دە اتاپ وتكەنىمىزدەي، تاريحشىلار جوشى ۇلىسىنىڭ شىعىسىندا (ەدىلدىڭ شىعىسى) وزبەكتەر («كوشپەلى وزبەكتەر»), ال جوشى ۇلىسىنىڭ باتىسىندا تاتارلار مەكەن ەتەدى دەپ ساناعان.
سونداي-اق، تاعى ءبىر تاريحي «انوماليانى» اتاپ وتكەن ابزال: ەتنيكالىق تۇرعىدان العاندا قازاقتاردى وردا ەجەن ۇلىسىنىڭ، شيبان ۇلىسىنىڭ («كوشپەلى وزبەكتەر»), موعولستاننىڭ(نەگىزىنەن ۇلى ءجۇز), سونداي-اق نوعاي ورداسىنىڭ (نەگىزىنەن كىشى ءجۇز) كوشپەلى تۇرعىندارىنىڭ ۇرپاقتارى دەپ سانادى. البەتتە، ءبىز قاراستىرىپ وتىرعان كەزەڭنىڭ تاريحي شىندىعىندا «كوشپەلى وزبەكتەر» سىندى جەكەلەگەن ەتنوس بولماعان. عىلىمي اينالىمعا وزبەك شىعىستانۋشىسى ب.ا.احمەتوۆ ەنگىزگەن بۇل تاريحنامالىق اتاۋ (كەڭىنەن العاندا، XIV-XVI عاسىرلارداعى پارسى تىلىندەگى دەرەكتەردە كەلتىرىلگەن شىعىس دەشتى قىپشاقتىڭ بۇكىل كوشپەلى حالقىنىڭ جالپىلاما اتالۋى) تەك تاريحي ميف قانا. وعان قوسا، قازاقتاردىڭ ەتنوگەنەزىندە موعول تايپالارىنىڭ (XIV-XVIعع. موعولستان حالقى)ەتنوگەنەتيكالىق ۇلەسى كۇمانسىز بولسا دا، ونىڭ ءرولى اسىرا كورسەتىلگەن.اتالعان كىتاپتىڭ ءبىر تاراۋى وزبەك جانە تاتار ەتنونيمدەرىنىڭ ءوزارا اراقاتىناسىنا ارنالعان. بۇعان دەيىن ونى قازاقستان ءۇشىن جاڭا قىرىنان ۆ.پ. يۋدين مەن ت.ي. سۇلتانوۆ قاراستىرعان بولاتىن[65].
3. اۋلەتتىك تۇرعىدان; قازاق شىڭعىس ۇرپاقتارىنىڭ اۋلەتى تەك ەرتىس اۋماعىندا عانا بيلىك ەتكەن باتۋدىڭ ۇلكەن اعاسى وردا ەجەننەن ەمەس، التىن وردانىڭ ءتۇرلى بولىكتەرىندە (ماڭعىشلاق، قىرىم، قازان، استراحان جانە ت.ب.) بيلىك قۇرعان توقاي-تەمىر ۇرپاقتارىنان (جوشى ۇرپاقتارىنىڭ تارامى) تارايدى. وسى كىتاپتىڭ ءبىر تاراۋى ورىس حاننىڭ شىققان تەگىنە ارنالعان.
4. انتروپولوگيالىق تۇرعىدان; حح عاسىرداعى قازاقستاننىڭ قازىرگى حالقى (قازاقتار), عالىم-انتروپولوگ ورازاق يسماعۇلوۆتىڭ مالىمەتتەرى بويىنشا، ءحىىى عاسىرداعى التىن وردانىڭ كوشپەلى حالقىنان انتروپولوگيالىق تۇرعىدان قاراعاندا ەش ايىرماشىلىعى جوق [26, 218]. بۇل تۇجىرىمداردى ل.ت. يابلونسكيدىڭ مالىمەتتەرى ناقتىلايدى، ول انتروپولوگيالىق مالىمەتتەردى كلاستەرلىك اناليزدەن وتكىزگەن، ناتيجەسىندە قازىرگى قازاقتار التىن وردا كوشپەلىلەرىنە (ەدىلدىڭ تومەنگى بويى) ەڭ جاقىنى بولىپ شىقسا، ال قازىرگى زامانعى تاتارلار، وزبەكتەر جانە شۋۆاشتار التىن وردانىڭ قالالىق حالقىنا جاقىن ەكەنى انىقتالعان[75, 281].
5. ەتنوگەنەتيكالىق تۇرعىدان; قازاق رۋلارىنىڭ اتاۋى التىن وردانىڭ 92 رۋلارىنىڭ تىزىمىمەن سايكەس كەلەدى («يلاتيا وزبەك رۋلارىنىڭ ءتىزىمى»). ۋاق جانە جاعالبايلى رۋلارىن قوسپاعاندا، بۇل تىزىمدەگى رۋلاردىڭ شامامەن بەستەن ءبىر بولىگى قازاق قۇرامىندا بار.
قازاقستان تاريحىنىڭ كونە داۋىردەن بۇىنگى زامانعا دەيىنگى بەس تومدىعىندا قىپشاق تايپالارى وداعى مەن ءۇيسىن تايپالار وداعى ورتا جانە ۇلى جۇزدەرگە نەگىز بولدى، ال كىشى ءجۇز قازاق حاندىعىنا كىرىككەن نوعايلاردىڭ ءبىر بولىگىنەن تاراعان دەپ اتاپ وتىلەدى [30, 294].
قازاقتىڭ كەيبىر رۋلارى دۋلاتتار، قاڭلىلار، كەرەيلەر جانە ارعىندار موعولستاننىڭ تيىسىنشە موعولدىق دۇعلاتتار، بەكشىكتەر، كەرەيتتەر جانە ارقىنۇتتاردان تاراعان دەگەن پىكىر بار[54, 238]. باتىس تۇرىك قاعاناتى شەڭبەرىندە ءومىر سۇرگەندۋلۋ تايپاسىمەن قازاقتىڭ دۋلات رۋىنىڭ بايلانىسى تۋرالى نۇسقا دا العا تارتىلادى[54, 238]. وسى جەردە بىردەن اتاپ وتەتىن جاعداي، ارعىندار، كەرەيلەر جانە قاڭلىلار التىن وردا قۇرامىندا دا بەلگىلىبولدى جانە دە بۇل رۋلاردىڭ موعولداردان شىقتى دەۋگە ەشقانداي دا عىلىمي دالەل جوق. ەگەر قازاقتىڭ قاڭلىلارى موعولدىڭبەكشىكتەرىنىڭتاراعان بولسا، ءبىز ولاردى قازاقتار اراسىنان وسى اتاۋىمەن دە بىلەتىن ەدىك. اقجول مەن قاراقوجا (ارعىن رۋىنىڭ گەنەولوگيالىق اتا-باباسى) ارعىندارالتىنوردالىق ورىس حان مەن توقتامىس حانداردىڭ زامانداستارى بولعان، ياعني، ولاردىڭ موعولدىق ارقىنۇتتارعا ەش قاتىسى جوق (اتاۋلارداعى ۇندەستىك مىقتى عىلىمي دالەل بولا المايدى). دۋلاتتار وزدەرىنىڭ شەجىرەلەرى جانە XVIII عاسىردىڭ مالىمەتتەر بويىنشا ءۇيسىن دەگەن ۇلكەن رۋعا جاتادى، وندا دۋلات ءبىر رۋلىق تارماق قانا. بۇل جەردە دە اتاۋلاردىڭ سايكەستىگى بولۋى مۇمكىن(ارقىنۇتارمەن سايكەس جاعدايداعىداي) جانە دە دۋلاتتار موعولدىق دۇعلاتتارمەن بىرتەكتى ەمەس. ەتنوگەنەتيكالىق تۋىستىعى جوق، قازاقتاردا قايتالاناتىن اتاۋلار جونىندەگى مىسالداردى كوپتەپ كەلتىرۋگە بولادى. ءالىم ىشىندەگى تىلەۋ رۋى تەلەۋگە تۋىس ەمەس، ءالىم ىشىندەگى قاراكەسەك ارعىن ىشىندەگى قاراكەسەككە تۋىس ەمەس، اداي ىشىندەگى قارامىلتىق ارعىنداعى قارامىلتىق رۋىنا تۋىس ەمەس، ادايدىڭ سۇيىندىك رۋى ارعىنداعى سۇيىندىك رۋىنا تۋىس ەمەس ت.ت.
قازىرگى تاريح عىلىمى ەكى دالەلدى دەرەك كوزىمەن تولىقتى، ولار قازاقتاردىڭ شىعۋ تەگىنە جاڭا كوزقاراسپەن قاراۋعا كومەكتەسەدى:
شەجىرە.كەڭەستىك كەزەڭدە قازاقستاندىق تاريحشىلار شەجىرە سىندى دەرەكتەردى شەكتەۋلى تۇردە قولدانىپ كەلدى، ال باشقۇرتتار دەرەكتەردىڭ اتالعان ءتۇرىن 1960 جىلى عىلىمي اينالىمعا ەنگىزگەن بولاتىن [9]. قازاق شەجىرەلەرى تەك 1990-ىنشى جىلدارى عانا جارىق كورە باستادى [10]. ۇرپاقتان ۇرپاققا تارالعان كەزدە كەز كەلگەن جازبا ەسكەرتكىشتەردە ورىن الاتىن، بەلگىلى ءبىر كولەمدە جىبەرىلەتىن قاتەلەر شەجىرەدە دە بار. ماسەلەن، قىرعىز سانجىراسى (شەجىرەنىڭ قىرعىزشا اتاۋى) العاش رەت XVI عاسىردا بەلگىلى بولدى[49, 207-209]. وسى سانجىرالارعا سايكەس، قىرعىزداردىڭ ورتاق باباسى قاراقىتايلىق گۋرحانداردىڭ كەزەڭىندە ءومىر سۇرگەن، ال ونىڭ اتى انالحاكك بولعان ەكەن. ونىڭ لۋر-حان جانە لۋر-بۋزۋرگ دەگەن ەكى ۇلى بولعان ەكەن. دولون انالحاككتىڭ لۋر-حان ۇرپاقتارىنان تاراعان 16 بۋىنداعى ۇرپاعى بولعان. دولون اق وگۋلدىڭ باباسى، ياعني اق وگۋل انالحاككتىڭ 19 بۋىنداعى ۇرپاعى بولعان. كۋوگۋللۋر-بۋزۋرگ دەگەن ۇلىنان تاراعان، ول انالحاكتىڭ22 بۋىنداعى ۇرپاعى بولعان. قازىرگى زامانعى سانجىرالارعا سايكەس اكوگۋلمەن كۋوگۋلدولون-بيا بالالارى. ياعني، بۇل جەردە ءتورت عاسىردىڭ ىشىندە شەجىرەنىڭ قالايشا بۇرمالاعانىن كورەمىز الامىز. بۇل جايت قازاق شەجىرەلەرىنە دە قاتىستى: قادىرعالي جالايىري ءوز شىعارماسىندا جەكە شەجىرەسىن كورسەتەدى [42, 171]. جالايىرلاردىڭ قازىرگى زامانعى شەجىرەسىندە اتالعان ەسىمدەر جوق [3, 114] جانە دە شەجىرەنىڭ ءوز باسى ۇرپاقتاردىڭ (ارعىندارعا، ۇيسىندەرگە، الشىندارعا قاراعاندا) از قامتىلعانىنا بايلانىستى بەرەر اقپاراتى از. تورە شەجىرەسى وسىنداي تاعى ءبىر مىسال بولا الادى. تورەنىڭ شوقان ۋاليحانوۆقا (ول تورەلەر گەنەالوگياسىن شىعىس شىعارمالارى بويىنشا قالپىنا كەلتىرگەن) دەيىنگى بىردە ءبىر شەجىرەسىندە جانىبەك حاننىڭ اتى اتالمايدى، ەسەسىنە ونىڭ ەكى ۇلىنىڭ اتتارى بەرىلگەن [23, 76-96]. وسىلايشا، شەجىرە 100 % ءدال دەرەك بولىپ ەسەپتەلمەسە دە، ءبىر جاعىنان، ونى مۇلدەم ەلەمەۋگە دە بولمايدى.
5.1. Y- حروموسوماسى ءپوليمورفيزمىنىڭ گەنەتيكالىق مالىمەتتەرى. وسى مالىمەتتەرگە سايكەس، قازاقتاردىڭ گەنەتيكالىق گوموگەندىگى 70-90 % قۇرايدى [61, 39]، ال شەجىرەنىڭ ايعاقتىلىق دەڭگەيى 90%-دان اسادى. جوعارىدا اتاپ وتكەنىمىزدەي: «شەجىرە مالىمەتتەرىنىڭ باسىم بولىگى TMRCA-نىڭ پوپۋلياتسيالىق گەنەتيكاسىمەن ەسەپتەرى بويىنشا راستالادى: كەڭەستىك تاريحنامادا شىعۋ تەگى ءار ءتۇرلى دەپ ەسەپتەگەن رۋلار (ماسەلەن، بايۇلىنا كىرەتىن رۋلار) دنك ساراپتامالارىنىڭ مالىمەتتەرى بويىنشا ءبىر اتانىڭ ەركەك كىندىگىنەن تارايدى. قازاق رۋلارىنىڭ باسىم بولىگى 70-90 % التىن وردا داۋىرىندە ءومىر سۇرگەن، التىن وردانىڭ ساياسي جۇيەسى شەڭبەرىندە جوعارى الەۋمەتتىك ورىندا بولعان ء(امىر، قاراشا – بەك جانە ت.ب.),ورتاق اتانىڭ ەركەك كىندىگىنەن تاراعان گەنەتيكالىق ۇرپاقتاردى قۇرايدى» [19, 39]. دۋلاتتار گەنەتيكالىق مالىمەتتەرى بويىنشا ءۇيسىن رۋىنىڭ قۇرامىنا كىرەدى (س2-starclusterگاپلوتيپىنا كىرەتىن ءدال سونداي ماجور گاپلوتيپتەرى بار), ولاردىڭ شەجىرەسى گەنەتيكالىق تۇرعىدان دا راستالادى. ولاردىڭ شەجىرەسىنە سۇيەنەتىن بولساق، ولار XIII عاسىردا جوشى ۇلىسىندا ءومىر سۇرگەن مايقى ءبيدىڭ ۇرپاقتارى بولىپ تابىلادى[19, 33]. شەجىرەگە جانە گەنەتيكالىق مالىمەتتەرگە سايكەس قازاقتىڭ ۇيسىندەرىنىڭ(جانە ولارعا كىرەتىن دۋلاتتار دا) موعولدارعا (موعولدىق دۇعلاتتارعا) جانە باتىس-تۇركىلىك دۋلۋ تايپاسىنا دا ەش قاتىسى جوق.
قازاقتار ەتنوس رەتىندە تىكەلەي تەك وردا ەجەن ۇلىسىنىڭ جانە موعولستاننىڭ كوشپەلى حالقىنان تارامايتىندىعىن (گەنەتيكالىق بايلانىستار بولعانىمەن، ونى «گەنەتيكالىق درەيف» دەپ قابىلداعان ءجون) اتاپ ءوتۋ كەرەك.
قازاق رۋلارىنىڭ اتا جەلىسى بويىنشا شىعۋ تەكتەرى ءار ءتۇرلى. بۇل رۋلاردىڭ حرونولوگيالىق جاعىنان قالىپتاسۋى مەن كەڭ تارالۋى التىن وردا كەزەڭىنە سايكەس كەلۋى ولار ءۇشىن جالپى باستاما بولىپ تابىلادى. قازاق رۋلارىنىڭ كوپتەگەن رۋباسىلارى (نەگىزىن قالاۋشى اكەلەرى دەسەك تە بولادى) التىن وردا حاندارىنىڭ امىرلەرى مەن قاراشا – بەكتەرى بولعان. قازاق شەجىرەلەرىنىڭ گەنەولوگيالىق سحەمالارىنىڭ ايعاقتىعى ايتارلىقتاي جوعارى، جانە ول گەنەتيكالىق مالىمەتتەرمەن راستالدى، ول ءوز كەزەگىندە: «قازاقتار – التىن وردا رۋلارى بولىگىنىڭ گەنەتيكالىق ۇرپاقتارى»، - دەگەن تەزيستىڭ شىنايىلىعىنا دالەل بولا الادى.
5.2. اۋتوسومدىماركەرلەردى زەرتتەۋ. بايازيت يۋنۋسباەۆ باستاعان گەنەتيكتەر ۇجىمى وزدەرىنىڭ جاقىندا جاساعان جۇمىسىنىڭ ناتيجەسىندە كەلەسى قورىتىندىلارعا كەلدى: قازىرگى قازاقتاردىڭ گەنەتيكالىق كومپونەنتتەرىنىڭ اۋىتقۋ ۋاقىتىن(«ەتنيكالىق ۇجىمنىڭ پايدا بولۋ ۋاقىتى») XIII-XIV عاسىرلارمەن بەلگىلەۋگە بولادى (1230-1340) [77].
6. اۋىز ادەبيەتى تۇرعىسىنان (حالىق جادىسى كومەگىمەن). قازاقتاردىڭ بارلىق دەرلىك ەپوستارى مەن اۋىز ادەبيەتى التىن وردا كەزەڭىنەن نەمەسە التىن وردا ىدىراعاننان كەيىن قالىپتاسقان پوستوردالىق حاندىقتاردىڭ ءومىر ءسۇرۋ ۋاقىتتارىنان باستاۋ الادى. قازاق اۋىز ادەبيەتىن (مىسالى، بابالار ءسوزىنىڭ 100 تومدىعىن، [8] نەمەسە اۋەزحان قودار اۋدارعان ولەڭدەردى [4]) الاتىن بولساق، ونداعى باستى كەيىپكەرلەر التىن وردانىڭ (قازاق حاندىعى قۇرىلعانعا دەيىن) ساياسي قايراتكەرلەرى مەن اقىندارى بولىپ تابىلادى. ولاردىڭ قاتارىندا ەدىگە جانە ونىڭ ۇرپاقتارى، ءاز-جانىبەك (التىن وردا حانى جانىبەك), جوشى، مايقى بي، توقتامىس جانە دە التىن وردا تاريحىنىڭ باسقا دا بەينەلەرى بار. بۇل رەتتە، قازاق اۋىز ادەبيەتىندە «اق وردا» دەپ اتالاعان مەملەكەت (وردا ەجەن ۇلىسى) حاندارىنىڭ جانە دە موعولستان حاندارىنىڭ ءبىرىنىڭ ەسىمى كەزدەسپەيدى. ءبىر جەردە عانا ەجەن-حاننىڭ (وردا ەجەنگە ۇقساس) اتى اتالادى، بىراق ول قازاقتاردىڭ باتىرى ەمەس، قالماقتاردىڭ قۇرامىنداعى (قالماقتار مەن جوڭعارلار) جاۋ رەتىندە باياندالادى.
كوپتەگەن قازاق زيالىلارى تۇيسىكتى تۇردە قازاقتاردىڭ التىن وردادان شىققانىن ءبىلىپ كەلدى.مۇنى باسقارۋشى اۋلەتتىڭ ۇرپاقتارى – شىڭعىس ۇرپاقتارى دا ءبىلدى. ماسەلەن، ابىلاي حاننىڭ ۇلى ءادىل سۇلتان XIX عاسىردىڭ وزىندە (!), قوقان بيلەۋشىسىنەن ءوزىنىڭ التىن وردالىق باباسى توقتامىس حان ءۇشىن ديپلوماتيالىق دەڭگەيدە «كەشىرىم سۇراعان» ەكەن [31, 285]. شوقان ءۋاليحانوۆ پەن قانىش ساتباەۆ كەڭەستىك عىلىمي ءداستۇر بويىنشا قازاقتارعا مۇلدەم قاتىسى جوق دەپ كەلگەن ەدىگە ەپوسىن زەرتتەدى. ونىڭ ۇستىنە، شوقان ءۋاليحانوۆ قازاقتاردى التىن وردانىڭ ۇرپاعى دەپ اشىق جازدى. ال قازاق ادەبيەتىنىڭ كلاسسيگى ءى. ەسەنبەرلين قازاقتىڭ شىعۋ تەگى تۋرالى باياندايتىن «التىباستى ايداھار»، «ايداھاردىڭ التى باسى» جانە «ايداھاردىڭ ءولىمى» اتتى رومانداردان تۇراتىن «التىن وردا» تريلوگياسىن جازدى. اسىلى، ول كەزدەگى قازاق تىلىندەگى ادەبيەت ەرەكشە يدەولوگيالىق قىسپاقتا بولماعان ەدى.
قازاق حاندىعىنىڭ نەگىزىن قالاۋشى رەتىندەگى اق وردا تۋرالى ايتار بولساق، قازاقستان كوك وردا تەرريتورياسىنىڭ باسىم بولىگىن (ۇلىستىڭ شىعىس قاناتى) جانە اق وردا يەلىكتەرىنىڭ ايتارلىقتاي اۋماقتىق ءماسسيۆىن (جوشى ۇلىسىنىڭ ورتالىعى) گەوگرافيالىق تۇرعىدان مۇرا ەتىپ العانىن اتاپ ءوتۋىمىز كەرەك.
وسىلايشا، تاريحي جانە گەوگرافيالىق ولشەمدە دە قازاقستان، سونداي-اق التىن وردانىڭ (جوشىنىڭ ءبىرتۇتاس ۇلىسىنىڭ) دا مۇراگەرى بولىپ تابىلادى.
سونىمەن قاتار، عىلىمي ءداستۇر دەگەن تۇسىنىكتى دە اتاپ ءوتۋ كەرەك. عىلىمنىڭ الەۋمەتتانۋشىلارى عىلىمنىڭ دامۋىنا كەدەرگى جاسايتىن «مەرتون ەففەكتىسىن» ءبولىپ كورسەتەدى. بۇل رەتتە مايمىلدارعا جاسالعان تاجىريبەدەن قالىپتاسقان كەلەسى مەتافورانى كەلتىرۋگە بولادى [76].
مايمىلدار ءومىر سۇرەتىن ءبىر ءتالىم باقتىڭ تور توبەسىنە باناندار ىلىنەدى. بانانعا قاراي قويىلعان باسپالداقپەن ءبىر مايمىل باناندى الماق بولعان جاعدايدا، باسقا بارلىق مايمىلداردىڭ ۇستىنە سۋىق سۋ قۇيىپ وتىرادى.مايمىلدار باناندى الۋ ارەكەتتەرى مەن سۋ پروتسەدۋرالارى اراسىنداعى بايلانىستى بىردەن بايقايدى. مايمىلدار، سۋ پروتسەدۋرالارىنان ساقتانىپ (ۇستەرىنە قۇيىلعان سۋىق سۋدان) باناندى الۋعا ۇمتىلعان مايمىلداردىڭ بارلىعىن باسپالداققا جولاتپاي، كەرى سۇيرەيتىن بولادى. مايمىلداردىڭ ءبىر بولىگىن اۋىستىرىپ، ەندىگى ۋاقىتتا باناندى الۋعا ۇمتىلعان مايمىلدارعا سۋ شاشپاۋدى ۇيعارادى. توپتىڭ جاڭا مۇشەلەرى، باناندى الۋ ارەكەتىنىڭ سالدارىن جادىنا جاقسى ساقتاعان ارداگەرلەر تاراپىنان جۇمىلعان قارسىلىققا تاپ بولادى. بىرنەشە ءساتسىز ارەكەتتەن كەيىن، ارداگەر مايمىلداردى جاڭا ءبىر مايمىلدار بولىگىمەن الماستىرادى. مايمىلداردىڭ العاشقى قوسىلعان بولىگى كەيىننەن قوسىلعان مايمىلداردىڭ بانانعا جەتۋ ارەكەتىن تويتارىپ وتىرادى.كەيىننەن قوسىلعان مايمىلداردىڭ العاشقى بولىگى بانانداردى نە سەبەپتى الۋعا بولمايتىنىن بىلمەدى، الايدا ارداگەرلەر ولاردىڭ بويىنا بانانداردى الۋعا تىيىم سالاتىن تابۋ – ءداستۇرىن ءسىڭىرىپ كەتتى. ءىس جۇزىندە، ادامداردىڭ بويىندا دا وسىنداي ارەكەتتەر كەزدەسەدى: جاعداي وزگەردى (كەڭەس وداعى ىدىرادى، قازاقستان تاۋەلسىزدىگىن الدى), ال تابۋ ساقتالىپ قالدى (عىلىمي تۇرعىدان قاراعاندا اتالعان تەزيستىڭ تولىقتاي سايكەسسىزدىگىنە قاراماستان، التىن وردا رەسمي تۇرعىدا ءالى دە شەتەلدىك مەملەكەت دەپ ەسەپتەلەدى), سەبەبى بۇل ءداستۇر كەڭەستىك كەزەڭدە قالىپتاستى. سوندىقتان قازىرگى زامانعى قازاقستاندىق مەديەۆيستتەر مورالدىق جاعىنان توزعان ءداستۇردى ۇستانۋدى دوعارىپ («وردا ەجەن ۇلىسى – قازاق ۇلىنىڭ ءتۇپ بەينەسى»), التىن وردانى ورتاعاسىرلىق قازاقستان تاريحىنا تىكەلەي قاتىسى بار مەملەكەت رەتىندە قاراستىرۋدى باستاۋى كەرەك.
تاعى ءبىر اتاپ وتەر جايت، بۇل ۇسىنىلىپ وتىرعان ورتاعاسىرلىق قازاقستان تاريحىنىڭ «جاڭارتىلعان» التىن وردالىق پاراديگماسى تۇپكىلىكتى جاڭا بولىپ تابىلمايدى. بۇل پاراديگمانىڭ بارلىق نەگىزدەرى ۆ.پ. ءيۋديننىڭ، سونداي-اق ءبۇتىن ءبىر عالىمدار توبىنىڭ تاراپىنان جاساعان بولاتىن، ولار اق وردا مەن كوك وردانىڭ «كوپشىلىك قابىلداعان» ورنالاسۋ اۋماعىن، سونداي-اق قازاق حاندارىنىڭ وردا-ەجەننەن تارايدى دەگەن تۇجىرىمدى قابىلدامادى. ءتۇرلى اسەر ەتۋشى فاكتورلاردىڭ سالدارىنان ۆ.پ. ءيۋديننىڭ قازاق حاندارى اۋلەتىنىڭ شىعۋ تەگى جانە اق وردا مەن كوك وردانىڭ ورنالاسۋ اۋماعى تۋرالى يدەيالارى قازاقستاندىق تاريح عىلىمىندا ۇستەمدىككە يە بولا المادى. سونداي-اق، عىلىمي ورتاداعى ۇلكەن زەرتتەۋشىلىك بەدەلىنە قاراماستان ۆ.پ. ءيۋديننىڭ رەسمي تۇردەگى عىلىمي اتاعى (ول ءتىپتى عىلىم كانديداتى دا بولماعان) بولمادى. ورتاعاسىرلىق قازاق كسر رەسمي تاريحىن جازۋ بارىسىندا ايتىلعان ۆ.پ. ءيۋديننىڭ پىكىرلەرى ەلەنبەي قالۋىنا، ونىڭ وسىنداي سيپاتتاعى بىلىكتىلىك دارەجەسىنىڭ بولماۋى اسەر ەتتى. ۆ.پ. يۋدين ومىردەن وتكەننەن كەيىن بىرنەشە ون جىل وتكەن سوڭ، قازىرگى كەزدە عانا عىلىمي قاۋىمداستىق عىلىمي اينالىمعا ەنگىزىلگەن جاڭا دەرەكتەردىڭ نەگىزىندە اق وردا، كوك وردا مەن بوز وردالاردىڭ ورنالاسۋ اۋماعى ماسەلەسى بويىنشا دا، سونداي-اق مونعول ءداۋىرىنىڭ ەتنوساياسي تاريحىن قاراستىرۋ تۇرعىسىنان دا ۆ.پ. ءيۋديننىڭ كوزقاراستارىن دايەكتى تۇردە باعامداي الدى.
بۇل تاقىرىپتى قورىتىندىلاي كەلە، اۆتورلار التىن وردانىڭ «جالعىز» مۇراگەرلەرى تەك قازاقتار عانا بولدى دەگەن تۇجىرىمداما قالىپتاستىرۋدان اۋلاق ەكەنىنە باسا نازار اۋدارىپ ءوتۋ كەرەك. كەڭىنەن الىنعان تاريحي رەتروسپەكتيۆادا قاراستىرعاندا، كيەۆ ءرۋسىنىڭ ۋكراين، بەلورۋس، ورىستار جانە رۋسيندار سىندى حالىقتاردىڭ ورتاق «باباسى» بولعانى سىندى، جوشى ۇلىسى دا قازاقتاردىڭ، ءدال سونداي دارەجەدە قىرىم، پولياك – ليتۆا، استراحان، ءسىبىر، قازان تاتارلارىنىڭ، باشقۇرتتاردىڭ، نوعايلاردىڭ، قاراقالپاقتاردىڭ، وزبەكتىڭ ءبىر بولىگىنىڭ جانە دە ت.ب. دا ورتاق «باباسى» بولدى.
قولدانىلعان ادەبيەتتەر ءتىزىمى:
1. ابدۋللاەۆ ن. ك ۆوپروسۋ نوۆوي ميروۆوززرەنچەسكوي مودەلي يستوري كازاحستانا. // و مودەرنيزاتسي ناتسيونالنوي يستوري. نا نوۆوم رۋبەجە يستوريچەسكوي ناۋكي XXI ۆەكا. ماتەريالى راسشيرەننىح زاسەداني مەجۆەدومستۆەننوي رابوچەي گرۋپپى پو ۆوپروسام يزۋچەنيا ناتسيونالنوي يستوري، سوستوياۆشيحسيا 5 يۋنيا ي 25 سەنتيابريا 2013 گودا ي منەنيا ۆيدنىح وبششەستۆەننىح دەياتەلەي. الماتى، 2013.س. 218-227.
2. الەكسەەۆ ا.ك. پوليتيچەسكايا يستوريا تۋكاي-تيمۋريدوۆ: پو ماتەريالام پەرسيدسكوگو يستوريچەسكوگو سوچينەنيا باحر ال-اسرار. سپب.: يزداتەلستۆو سانكت-پەتەربۋرگسكوگو ۋنيۆەرسيتەتا، 2006. 229 س.
3. اناستاسەۆ ن. مۋحتار اۋەزوۆ. موسكۆا. 2006. 449 س.
4. انتولوگيا كازاحسكوي پوەزي ۆ پەرەۆوداح اۋەزحانا كودارا. الماتى. 2007. 328 س.
5. انتونەنكو س. وت اك-وردى ك اك-پاديشاحۋ//رودينا. 2005. № 8. س. 34-38.
6. اتامباەۆ ا.ش. كازاحستان - پرياموي ناسلەدنيك زولوتوي وردى
http://www.zakon.kz/4665988-prezident-kyrgyzskojj-respubliki.html
7. اتىگاەۆ ن. و كنيگە ب.گ. اياگانا «راسسۆەتى ي سۋمەركي كازاحسكوي ستەپي» http://www.iie.kz/?p=3971
8. بابالار ءسوزى: ءجۇز تومدىق. استانا. فوليانت. 2004-2013.
9. باشكيرسكيە شەجەرە. ۋفا، 1960. 305 س.
10. بەيسەنبايۇلى ج. قازاق شەجىرەسى. الماتى، 1994. 160 ب.
11. بۋلياكوۆ ي. ي. زولوتووردىنسكيە گوسۋدارستۆەننىە تراديتسي ۆ ۋپراۆلەني باشكيرسكيم كراەم ۆو ۆتوروي پولوۆينە XVI- پەرۆوي ترەتي XVIII ۆ. ۋفا. ييال ۋنتس ران. 2012. 180 س.
12. ۆاليحانوۆ چ.چ. سوبرانيە سوچينەني ۆ پياتي توماح. توم 1. الما-اتا: گلاۆنايا رەداكتسيا كازاحسكوي سوۆەتسكوي ەنتسيكلوپەدي، 1984. 432 س.
13. ۆارۆاروۆسكي يۋ.ە. ۋلۋس دجۋچي ۆ 69-70-ە گودى XIV ۆەكا. كازان: ينستيتۋت يستوري ان رەسپۋبليكي تاتارستان يم. ش. مادجاني، 2008. 128 س.
14. ۆاشاري ي. حان مۋباراك-حودجا ي ناچالو چەكانكي ۆ ۆوستوچنوم داشت ي-كىپچاكە// نۋميزماتيكا زولوتوي وردى. سبورنيك ناۋچنىح ستاتەي. ۆىپۋسك 2. – كازان: ينستيتۋت يستوري يم. ش.ماردجاني ان رت، 2012. C. 106-116.
15. گاەۆ ا.گ. گەنەالوگيا ي حرونولوگيا دجۋچيدوۆ//درەۆنوستي پوۆولجيا ي درۋگيح رەگيونوۆ. ۆىپۋسك 4. توم.3. نيجني نوۆگورود. 2002. س. 9-55
16. گارۋستوۆيچ گ. ن. سلەد ۆەليكوي زامياتني: مەستوناحوجدەنيە XIV ۆەكا ۋ دەرەۆني بريك-الگا. ۋفا. گيلەم. 2012. 222 س.
17. گرەكوۆ ب.، ياكۋبوۆسكي ا. زولوتايا وردا. (وچەرك يستوري ۋلۋسا دجۋچي ۆ پەريود سلوجەنيا ي راستسۆەتا ۆ XIII - XIV ۆۆ.). لەنينگراد. سوتسەكگيز. 1937. 203 س.
18. گريگورەۆ ا.پ. سبورنيك حانسكيح يارلىكوۆ رۋسسكيم ميتروپوليتام: يستوچنيكوۆەدچەسكي اناليز زولوتووردىنسكيح دوكۋمەنتوۆ. سانكت-پەتەربۋرگ. 2004. 276 س.
19. داحشلەيگەر گ.ف. يستوريوگرافيا سوۆەتسكوگو كازاحستانا. الما-اتا، 1969. 192 س.
20. ەگوروۆ ۆ.ل. يستوريچەسكايا گەوگرافيا زولوتوي وردى ۆ XIII–XIV ۆۆ. موسكۆا. كنيجنىي دوم «ليبروكوم». 2010. 248 س.
21. ەلاگين ۆ.س. زولوتايا وردا. XIII ۆەك. نوۆوسيبيرسك. يزد-ۆو نگپۋ. 2012. 241س.
22. ەر ەدiگە. الماتى. گىلىم. 1995. 152 س.
23. ەروفەەۆا ي.ۆ. رودوسلوۆنىە كازاحسكيح حانوۆ ي كوجا XVIII-XIX ۆۆ. (يستوريا، يستوريوگرافيا، يستوچنيكي). الماتى، 2003. 178 س.
24. يۆانوۆ ۆ.ا.، زلىگوستەۆ ۆ.ا.، انتونوۆ ي.ۆ. يۋجنىي ۋرال ۆ ەپوحۋ سرەدنەۆەكوۆيا (V-XVI ۆەكا ن.ە.). ۋفا. بگپۋ. 2013. 280 س.
25. يسين ا. اك-وردا ۆ يسسلەدوۆانياح سوۆرەمەننىح مەديەۆيستوۆ // ش.ش. ءۋاليحانوۆ مۇراسى الەمدىك تاريح كونتەكستىندە. حالىقارالىق عىلىمي فورۋمى ماتەريالدارى. سەمەي. 2010. س. 41–46.
26. يسماگۋلوۆ و. سيحىمباەۆا ك.ب. يسماگۋلوۆا ا.و. ەتنيچەسكايا دەرماتوگليفيكا كازاحوۆ. الماتى، 2007. 240 س.
27. يستوريا باشكيرسكيح رودوۆ. گيرەي. توم 2. ۋفا. 2014. 528 س.
28. يستوريا كازاحسكوي سسر س درەۆنەيشيح ۆرەمەن دو ناشيح دنەي (پەرەيزدانيە 1943 گودا). الماتى. 2011. 670 س.
29. يستوريا كازاحسكوي سسسر س درەۆنەيشيح ۆرەمەن دو ناشيح دنەي ۆ پياتي توماح (گلاۆنىي رەداكتور – ا.ن. نۋسۋپبەكوۆ). توم II. الما-اتا، 1979. 424 س.
30. يستوريا كازاحستانا س درەۆنەيشيح ۆرەمەن دو ناشيح دنەي ۆ پياتي توماح. ت. 2. الماتى، 2010. 624 س.
31. يستوريا كازاحستانا س درەۆنەيشيح ۆرەمەن دو ناشيح دنەي ۆ پياتي توماح. ت. 3. الماتى، 2000. 768 س.
32. يسحاكوۆ د.م.، يزمايلوۆ ي.ل. ەتنوپوليتيچەسكايا يستوريا تاتار (III - سەرەدينا XVI ۆۆ.). كازان. ينستيتۋت يستوري ان رت. 2007. 356 س.
33. يسحاكوۆ د.م. پروبلەمى ستانوۆلەنيا ي ترانسفورماتسي تاتارسكوي ناتسي. كازان. ماستەر لاين. 1997. 248 س.
34. كادىرباەۆ ا.ش. كوك-وردا – لەۆوە كرىلو زولوتوي وردى ي پرەدتەچا كازاحسكوگو حانستۆا// يران-نامە. № 1 (21). الماتى. 2012. س. 32-40.
35. كلياشتورنىي س.گ.، سۋلتانوۆ ت.ي. كازاحستان: لەتوپيس ترەح تىسياچەلەتي. الما-اتا: راۋان، 1992. 376 س.
36. كوزىرەۆ ت. "ەۆرازيسكي" برەند ي پويسكي "زولوتوگو ۆەكا" ۆ كونتەكستە كونسترۋيروۆانيا "ناتسيونالنوي يستوري " كازاحستانا // كازاحسكي الماناح، 2010. ت. 3. س. 14-27.
37. كوزىرەۆ ت. «زولوتايا وردا بىلا ۆەليكوي ەۆرازيسكوي سۆەرحدەرجاۆوي، كاك ي سوۆەتسكي سويۋز». http://m.zakon.kz/4657361-timur-kozyrev-zolotaja-orda-byla.html
38. كوزىرەۆ ت. نەزاۆيسيمىي كازاحستان. بوربا زا پروشلوە. (اكتۋالنىە پروبلەمى سوۆرەمەننوي كازاحستانسكوي يستوريوگرافي). استانا. 2013. 60 س.
39. كوستيۋكوۆ ۆ.پ. ۋلۋس دجۋچي ي سيندروم فەدەراليزما//ۆوپروسى يستوري ي ارحەولوگي زاپادنوگو كازاحستانا. № 1. ۋرالسك. 2007. C.169-207.
40. كوستيۋكوۆ ۆ.پ. جەلەزنىە پسى باتۋيدوۆ//ۆوپروسى يستوري ي ارحەولوگي زاپادنوگو كازاحستانا. ۋرالسك. 2008. № 1. C. 42-96.
41. كۋشكۋمباەۆ ا.ك. «التۋن بوساعالى اق ورگانى سايىن-حانعا سالدى…» (كرىلەۆايا مودەل ۆ ۆوەننو-پوليتيچەسكوي ورگانيزاتسي يمپەري دجۋچيدوۆ) // ۆوەننوە دەلو ۋلۋسا دجۋچي ي ەگو ناسلەدنيكوۆ: سبورنيك ناۋچنىح ستاتەي / وتۆ. رەد. ا.ك. كۋشكۋمباەۆ. استانا، 2012. س. 109-164.
42. قازاقستان تاريحى تۋرالى تۇركi دەرەكتەمەلەرi. XV-XIX عاسىرلار شىعارمالارىنان ۇزىندىلەر. توم 5. الماتى: دايك-پرەسس، 2006. 440 س.
43. قيناياتۇلى ز. قازاق مەملەكەتى جانە جوشى حان. استانا. 2004. 344 س.
44. لۋكاشەنكو گ.ا. بولشۋيۋ چاست روسسي نادو ۆەرنۋت كازاحستانۋ
https://www.youtube.com/watch?v=2nIeV7YnapA
45. ليۋدي ي سۋدبى. بيوبيبليوگرافيچەسكي سلوۆار ۆوستوكوۆەدوۆ - جەرتۆ پوليتيچەسكوگو تەررورا ۆ سوۆەتسكي پەريود (1917-1991). يزد. پودگوتوۆيلي يا. ۆ. ۆاسيلكوۆ، م.يۋ. سوروكينا. سپب.: پەتەربۋرگسكوە ۆوستوكوۆەدەنيە، 2003. 496 س. (سوتسيالنايا يستوريا وتەچەستۆەننوي ناۋكي و ۆوستوكە).
http://memory.pvost.org/pages/asfendiarov.html
46. ماجيتوۆ ن.ا.، سۋلتانوۆا ا.ن. يستوريا باشكورتوستانا. درەۆنوست. سرەدنەۆەكوۆە. ۋفا. كيتاپ. 2010. 496 س.
47. ماسانوۆ ن. ە.، ابىلحوجين ج. ب.، ەروفەەۆا ي. ۆ. ناۋچنوە زنانيە ي ميفوتۆورچەستۆو ۆ سوۆرەمەننوي يستوريوگرافي كازاحستانا. الماتى: دايك-پرەسس، 2007. 296 س
48. ماسليۋجەنكو د.ن. ەتنوپوليتيچەسكايا يستوريا لەسوستەپنوگو پريتوبوليا ۆ سرەدنيە ۆەكا. كۋرگان: يزد-ۆو كۋرگانسكوگو گوس. ۋنيۆەرسيتەتا، 2008. 168 س.
49. ماتەريالى پو يستوري كىرگىزوۆ ي كىرگىزي. ۆىپ. I. (رومودين ۆ.ا. - رەداكتور). م.، 1973. 283 س.
50. مينگۋلوۆ ن.ن. ك نەكوتورىم ۆوپروسام يزۋچەنيا يستوري اك-وردى// كازاحستان ۆ ەپوحۋ فەوداليزما (پروبلەمى ەتنوپوليتيچەسكوي يستوري). الما-اتا. 1981. س. 79-95.
51. مىسكوۆ ە.پ. پوليتيچەسكايا يستوريا زولوتوي وردى (1236-1313 گگ.). ۆولگوگراد. 2003. 177 س.
52. نازارباەۆ ن.ا. ۆ ۋلىتاۋ. 24 اۆگۋستا 2014 گودا. http://www.youtube.com/watch?v=dEkJmuditz8 (6 مينۋتا)
53. نازارباەۆ ن.ا. س جۋرناليستامي ۆ اكوردە. 22 دەكابريا 2014 گودا
https://www.youtube.com/watch?v=brEUs0e7FHs (17 مينۋتا). ستەنوگرامما بەسەدى نۋرسۋلتانا نازارباەۆا س جۋرناليستامي ۆ اكوردە http://radiotochka.kz/6541-polnaya-stenogramma-besedy-nursultana-nazarbaeva-s-zhurnalistami-v-akorde.html
54. پيششۋلينا ك.ا. يۋگو-ۆوستوچنىي كازاحستان ۆ سەرەدينە XIV-ناچالە XVI ۆەكوۆ. الما-اتا، 1977. 290 س.
55. پورسين ا.ا. پوليتيچەسكايا دەياتەلنوست نوگايا ۆ زولوتوي وردە: 1262-1301 گودى: ديسسەرتاتسيا نا سويسكانيە ناۋچنوي ستەپەني كانديداتا يستوريچەسكيح ناۋك. كازان، 2010. 230 س.
56. پوچەكاەۆ ر.يۋ. تساري وردىنسكيە. بيوگرافي حانوۆ ي پراۆيتەلەي زولوتوي وردى. سپب. ەۆرازيا. 2012. 464 س.
57. سابيتوۆ ج.م. انونيم يسكەندەرا كاك گەنەالوگيچەسكي يستوچنيك// زولوتووردىنسكايا تسيۆيليزاتسيا. ۆىپ. 1. كازان. 2008. س. 117-122
58. سابيتوۆ ج.م. ناتانزي كاك يستوچنيك پو يستوري زولوتوي وردى// زولوتووردىنسكايا تسيۆيليزاتسيا. ۆىپ. 3. كازان. 2010. س.150-154.
59. سابيتوۆ ج.م. كۋشكۋمباەۆ ا.ك. ۋلۋسنايا سيستەما زولوتوي وردى ۆ XIII-XIV ۆەكاح: ك ۆوپروسۋ و لوكاليزاتسي اك-وردى ي كوك-وردى// زولوتووردىنسكوە وبوزرەنيە. ۆىپ. 2. كازان، 2013. س. 60-72.
60. سابيتوۆ ج.م. و پرويسحوجدەني ەتنونيما ۋزبەك ي «كوچەۆىح ۋزبەكوۆ»// زولوتووردىنسكايا تسيۆيليزاتسيا. سبورنيك ستاتەي. ۆىپ. 4. كازان: ووو «فوليانت»، ينستيتۋت يستوري يم. ش.ماردجاني ان رت، 2011. C. 166-173.
61. سابيتوۆ ج.م. ەتنوگەنەز كازاحوۆ س توچكي زرەنيا پوپۋلياتسيوننوي گەنەتيكي// The Russian Journal of Genetic Genealogy. Volume 4, No 2 (2012)/Volume 5, No 1 (2013). C. 29-47.
62. سۆويك پ. «ريۋريكوۆيچي ەزديلي ك وردىنسكيم حانام كاك ۆاسسالى»، - پيسمو سۆويكا ك جيرينوۆسكومۋ. http://www.kursiv.kz/news/details/obshestvo/ryurikovichi_ezdili_k_ordynskim_khanam_kak_vassaly_pismo_svoika_k_zhirinovskomu/
63. سەلەزنەۆ يۋ.ۆ. رۋسسكيە كنيازيا ۆ سوستاۆە ۆ سوستاۆە پراۆياششەي ەليتى دجۋچيەۆا ۋلۋسا ۆ 13-15 ۆەكاح. ۆورونەج. تسەنترالنو چەرنوزەمنوە كنيجنوە يزداتەلستۆو. 2013. 472 س
64. ستەنلي لەن-پۋل مۋسۋلمانسكيە ديناستي. موسكۆا. 2004. 311 س.
65. سۋلتانوۆ ت.ي. رود شيبانا، سىنا دجۋچي: مەستو ديناستي ۆ پوليتيچەسكوي يستوري ەۆرازي//تيۋركولوگيچەسكي سبورنيك. 2001: زولوتايا وردا ي ەە ناسلەديە. م.، 2002. س. 11-27.
66. تاجين م.م. 8 يۋنيا 2013 گودا. http://www.altyn-orda.kz/55124/
67. ترەپاۆلوۆ ۆ.ۆ. بەلىي تسار. وبراز مونارحا ي پرەدستاۆلەنيا و پوددانستۆە ۋ نارودوۆ روسسي XV-XVIII ۆۆ. موسكۆا. 2007. 256 س.
68. ترەپاۆلوۆ ۆ.ۆ. گوسۋدارستۆەننىي ستروي مونگولسكوي يمپەري XIII ۆ.: پروبلەمى يستوريچەسكوي پرەەمستۆەننوستي. موسكۆا: ناۋكا يزد-كايا فيرما ۆوستوچنايا ليتەراتۋرا، 1993.168 س.
69. ترەپاۆلوۆ ۆ.ۆ. تيۋركسكيە نارودى سرەدنەۆەكوۆوي ەۆرازي. يزبراننىە ترۋدى. كازان، فوليانت، 2011. 252 س.
70. ۋسكەنباي ك.ز. «ۆوستوچنىي داشت-ي كىپچاك ۆ XIII - ناچالە XV ۆەكا. پروبلەمى ەتنوپوليتيچەسكوي يستوري ۋلۋسا دجۋچي». كازان: فەن. ان رت. 2013. 288 س.
71. ۋتەميش-حادجي. چينگيز-نامە. [تەكست] : فاكسيميلە، پەرەۆود، ترانسكريپتسيا، تەكستولوگ. پريمەچ.، يسسلەد. ۆ. پ. يۋدينا / پودگوتوۆكا ك يزد. يۋ. گ. بارانوۆا; كوممەنتاري ي ۋكاز. م. ح. ابۋسەيتوۆوي. الما-اتا. گىلىم. 1992. 296 س.
72. فازلاللاح يبن رۋزبيحان يسفاحاني. «ميحمان-نامە-ي بۋحارا» (زاپيسكي بۋحارسكوگو گوستيا). موسكۆا. ۆوستوچنايا ليتەراتۋرا. 1976.
73. فايزراحمانوۆ گ.ل. يستوريا تاتار زاپادنوي سيبيري: س درەۆنەيشيح ۆرەمەن دو ناچالا XX ۆەكا. كازان. تاتارسكوە كنيجنوە يزداتەلستۆو. 2007. 431 س.
74. يۋسۋپوۆ يۋ.م. يستوريا باشكورتوستانا XV - XVI ۆەكوۆ. ۋفا، گيلەم. 2009. 190 س.
75. يابلونسكي ل.ت. ك پالەوانتروپولوگي سرەدنەۆەكوۆوگو ناسەلەنيا پوۆولجيا//ستەپي ەۆروپى ۆ ەپوحۋ سرەدنەۆەكوۆيا. توم № 6. دونەتسك. 2008. س. 269-286.
76. ياتسۋتكو د. ۆوسپرويزۆودستۆو زاششيتى. http://yatsutko.net/503/
77. Bayazit Yunusbayev, Mait Metspalu, Ene Metspalu, Albert Valeev, Sergei Litvinov, Ruslan Valiev, Vita Akhmetova, Elena Balanovska, Oleg Balanovsky, Shahlo Turdikulova, Dilbar Dalimova, Pagbajabyn Nymadawa, Ardeshir Bahmanimehr, Hovhannes Sahakyan, KristiinaTambets, Sardana Fedorova, Nikolay Barashkov, Irina Khidiatova, Evelin Mihailov, Rita Khusainova, Larisa Damba, Miroslava Derenko, Boris Malyarchuk, Ludmila Osipova, Mikhail Voevoda, Levon Yepiskoposyan,Toomas Kivisild, Elza Khusnutdinova, Richard Villems. The Genetic Legacy of the Expansion of Turkic-Speaking Nomads Across Eurasia. http://biorxiv.org/content/early/2014/08/13/005850.full.pdf
78. Bustanov A.K. Settling the past: Soviet oriental projects in Leningrad and Alma-Ata. Amsterdam. 2013. 397 p. http://dare.uva.nl/record/1/384642
79. http://e-history.kz/ru/publications/view/909
جاقسىلىق ءسابيت
Abai.kz
