الەم بويىنشا جەر كولەمى جاعىنان العاشقى وندىققا ەنەتىن قازاقستاندا تاريحى باي، باتپاعى مەن ەمدىك سۋى شيپالى ورىندار مەن تابيعاتى كوركەم جەرلەر از ەمەس. وسىعان ساي ەلىمىزدە ساۋىقتىق، ەتنيكالىق، ەكولوگيالىق، شيپاجاي-ساۋىقتىرۋ، اڭشىلىق سەكىلدى ءتۇرلى تۋريزم تۇرلەرىن ۇيىمداستىرۋعا بولادى. الايدا اللانىڭ بەرگەن سول نەسىبەسىن الەمگە پاش ەتپەك تۇگىلى، ءوز يگىلىگىمىزگە پايدالانا الماي وتىرعانىمىز دا جاسىرىن ەمەس. ءتىپتى سوڭعى كەزدەرى ەلىمىزگە كەلەر تۋريستەردىڭ سانى دا جىلدان-جىلعا كەمىپ بارا جاتقان كورىنەدى. تابيعاتى عاجايىپ، تۋريستىك ورتالىققا سۇرانىپ تۇرعان ايماقتاردىڭ تابيعاتى كۇننەن-كۇنگە لاستانىپ تا بارا جاتىر. وسى ورايدا وتاندىق ءتۋريزمنىڭ دامۋىنا نە كەدەرگى؟ بالكىم، تۋريزم سالاسىنىڭ دامىماي وتىرعانى سپورت سالاسىمەن ەنشىسىنىڭ ايىرىلماي، تاسادا قالۋىنان شىعار؟

الەم بويىنشا جەر كولەمى جاعىنان العاشقى وندىققا ەنەتىن قازاقستاندا تاريحى باي، باتپاعى مەن ەمدىك سۋى شيپالى ورىندار مەن تابيعاتى كوركەم جەرلەر از ەمەس. وسىعان ساي ەلىمىزدە ساۋىقتىق، ەتنيكالىق، ەكولوگيالىق، شيپاجاي-ساۋىقتىرۋ، اڭشىلىق سەكىلدى ءتۇرلى تۋريزم تۇرلەرىن ۇيىمداستىرۋعا بولادى. الايدا اللانىڭ بەرگەن سول نەسىبەسىن الەمگە پاش ەتپەك تۇگىلى، ءوز يگىلىگىمىزگە پايدالانا الماي وتىرعانىمىز دا جاسىرىن ەمەس. ءتىپتى سوڭعى كەزدەرى ەلىمىزگە كەلەر تۋريستەردىڭ سانى دا جىلدان-جىلعا كەمىپ بارا جاتقان كورىنەدى. تابيعاتى عاجايىپ، تۋريستىك ورتالىققا سۇرانىپ تۇرعان ايماقتاردىڭ تابيعاتى كۇننەن-كۇنگە لاستانىپ تا بارا جاتىر. وسى ورايدا وتاندىق ءتۋريزمنىڭ دامۋىنا نە كەدەرگى؟ بالكىم، تۋريزم سالاسىنىڭ دامىماي وتىرعانى سپورت سالاسىمەن ەنشىسىنىڭ ايىرىلماي، تاسادا قالۋىنان شىعار؟

سىدىق-قاجى داۋلەتوۆ، «داۋلەت-بەكەت» جشس ديرەكتورى:
ءيا
– بىزگە تۋريزم مينيسترلىگى مىندەتتى تۇردە كەرەك. قازاق حالقىنىڭ الەمگە پاش ەتەر تاريحي ورىندارى، جادىگەرلەرى، ءتىپتى تابيعاتى كەرەمەت دەمالۋعا ارنالعان ورىندارى دا جەتكىلىكتى. تەك سونى ودان ءارى دامىتۋدى ءالى كۇنگە دۇرىس جولعا قويا الماي كەلەمىز. ماسەلەن، مەن الماتىنىڭ ىرگەسىندەگى اقشي اۋىلىندا ءتورت تۇلىك ءوسىرىپ، ءونىمىن دامىتۋمەن اينالىسامىن. الماتىعا كەلگەن تۋريستەردىڭ اراسىندا مال مەن ونىڭ ءونىمىن تاڭسىق كورىپ بىزگە كەلەتىندەر بارشىلىق. بىراق سولاردى باستاپ الىپ كەلەتىن، جۇيەلى تۇردە تانىستىراتىن ادام جوق. وسى ۋاقىتتار ىشىندە بۇعان جۇيەلى ۇيىمداستىرۋ قاجەت ەكەنىن ءتۇسىندىم. ەلىمىز بويىنشا تابيعاتى، تاريحى تۋريستەرگە سۇرانىپ تۇرعان ورىندار بار بولعانىمەن، قازاقتىڭ بايىرعى تۇرمىس-سالتىن كورسەتەر ەتنواۋىلدار مۇلدەم جوق.
شەتەلدىكتەرگە ءبىزدىڭ ءزاۋلىم-ءزاۋلىم ۇيلەرىمىزدەن گورى، بايىرعى تۇرمىس-سالتىمىز تاڭسىق. الداعى ۋاقىتتا الماتى قالاسىنىڭ ىرگەسىندەگى اقشي اۋىلىنان قازاق حالقىنىڭ ءحىح عاسىرداعى ءومىرىن پاش ەتەتىن ەتنواۋىل تۇرعىزۋدى جوسپارلاپ وتىرمىن. قازاقى ۇيلەر تىگىپ، ءتورت تۇلىك مالدىڭ ونىمىنەن داستارقان جاساپ، مالدىڭ ءجۇنى مەن ءمۇيىزى پايدالانىلعان بۇيىمداردان كورمە جاساپ، مالدىڭ قاسيەتتىلىگىن پاش ەتەرلىكتەي اۋىل تۇرعىزۋ جوسپارىمدا بار. مىسالى، ءبىر عانا تۇيەنى الساق، ونىڭ سىرتقى تۇرپاتىنىڭ ءوزى – شەتەلدىكتەر ءۇشىن ەكزوتيكا. سۇتىنەن شۇبات جاسالادى. ول – ادامنىڭ يممۋنيتەتىن كۇشەيتىپ قانا قويماي، كوپتەگەن اۋرۋلارعا ەم، تەڭدەسى جوق ۇلتتىق سۋسىن. ەتى – تاماق. ال جۇنىنەن كورپە، توسەنىش، بەلگە بايلايتىن بەلدىك، كيىم جاساۋعا بولادى. ءتىپتى قازىر عارىشقا ۇشاتىن عارىشكەرلەرىمىزدىڭ كيىمدەرىنە تۇيەنىڭ ءجۇنى قوسىلىپ ءجۇر. تۇيە – رادياتسيالىق قاۋىپكە بوي الدىرمايتىن مال. مىسالى، رادياتسيالىق ايماققا ءتورت تۇلىك مالدى باقساڭىز، تۇيەگە رادياتسيانىڭ ەش اسەرى بولمايدى.
شەتەلدەن كەلگەن تۋريستەرگە ءتورت تۇلىك مالدىڭ وسىنداي قاسيەتتەرىن پاش ەتە بىلسەك، مالدى قولعا ۇيرەتە بىلگەن قازاقتاردىڭ دا اتى الەمگە جايىلار ەدى.
تاريحي وڭتۇستىكتەگى ساۋران، وتىرار قالالارىن، قوجا احمەت ياسساۋي، ارىستانباب، ۇكىاشا اتا، جىلاعان اتا كەسەنەلەرىن ايتپاعاننىڭ وزىندە، مويىلدى مەكەنىندەگى شيپاجايدىڭ ەمدىك ساز باتپاعىنا ەمدەلۋشىلەر، كول جاعاسىنا كەلىپ دەمالۋشىلار كوپ. شارباقتى اۋدانىنداعى مارالدى تۇزدى كولى جاز شىعا سالىسىمەن-اق قۇجىناعان حالىقتىڭ دەمالاتىن جابايى دەمالىس ورنىنا اينالادى. ءاي دەيتىن اجە، قوي دەيتىن قوجا جوقتىقتان، سوڭعى كەزدەرى باياناۋىلدىڭ تاستارىن تۇك قويماي تاسىپ، اقشا ءۇشىن سۇلۋ تابيعاتتىڭ سىنىن كەتىرىپ، قوپارىپ اكەتىپ جاتقانداردىڭ دا سانى كوبەيدى. مۇنىڭ ءبارى – ءتۋريزمنىڭ جۇيەلى دامىماۋىنان، جاناشىر مەكەمەنىڭ جوقتىعىنان.
الايدا تۋريزم مينيسترلىگى بولماي، مۇنداي شارالاردىڭ ءبىر جۇيەگە ءتۇسۋى مۇمكىن ەمەس. تۋريزم سالاسىندا اتقارىلار تىرلىك شاش ەتەكتەن. ءتىپتى مۇنايىمىزدى ەكسپورتقا شىعارماي، وسىنداي قىزمەت تۇرىمەن الەمدى جاۋلاپ الىپ وتىرساق، قانداي ۇتىمدى! سوندىقتان وسى باستان تۋريزمگە قامقور بولار مينيسترلىك قۇرىپ، دامۋىن قولعا الۋ كەرەك. قازىر ءتۋريزمدى دامىتۋعا «پالەنباي قارجى ءبولىندى» دەيدى. بىراق سول قارجىلاردىڭ سايدا – سانى، قۇمدا ءىزى بىلىنبەيدى.

الدان سمايىل، دەپۋتات
جوق
– تۋريزم سالاسىنداعى قوردالانعان شارۋالاردى رەتتەۋ ءۇشىن جەكە مينيسترلىك اشۋ مىندەت ەمەس. ءتىپتى كەيبىر ەلدەردە باسقا سالامەن بىرىكتىرىلگەن دە تۋريزم مينيسترلىگى جوق. بىراق تالاپقا ساي دامىپ جاتىر. ءارى-بەرىدەن سوڭ بارلىق ماسەلە مينيسترلىككە تىرەلىپ تۇرعان جوق. مەملەكەتتىك بيۋدجەتتەن اقشا ءبولىنىپ جاتىر، تەك سول اقشانى ءتيىمدى جاراتا بىلەر باعدارلاما قاجەت. بولىنگەن اقشانى ەۋروپالىق ستاندارتتىق دەڭگەيدە پايدالانا بىلەر مامان قاجەت. مينيسترلىك بولىپ ءبولىنىپ شىققاندا دا، اتقارىلار شارۋا وزگەرمەيدى. مينيسترلىك قۇرعاننان گورى، شەتەلدىك ءىس-تاجىريبەمەن قارۋلانعان مامانداردىڭ قاجەتتىلىگى جوعارى. سەبەبى بىزگە مامانداردىڭ بىلىكتىلىگى جەتىسپەيدى. ەلىمىزدەگى تۋريستىك ورىنداردىڭ باعاسى دا باسقا ەلدەرمەن سالىستىرعاندا جوعارى.
قىزمەت باعاسىنىڭ جوعارى بولۋىنا بايلانىستى، جاز شىقسا، ءوز ەلىمىزدەگى دەمالۋشىلاردىڭ ءوزى بۋرابايدان گورى ىستىقكولگە شۇبىرۋعا دايار تۇرادى. وسىدان كەلىپ «تۋريستەر از» دەپ شۋلايمىز. ينتەرنەتى، حالىقارالىق بايلانىسى، جايلى قوناقۇيى مەن دەمالۋعا قولايلى، جالپى ساپالىق قىزمەتى جوعارى، باعاسى تومەن تۋريستىك ورىن بولسا، جۇرتتار ءوزى ءۇشىن اعىلار ەدى. بىلتىرعى جىلى تۋريزم جانە سپورت مينيسترلىگى ەلىمىزدە تۋريزم سالاسىن دامىتۋ ماقساتىندا كوپتەگەن ءىس-شارالار اتقاردى. ەلىمىزدە 2007-2011 جىلدارى ءتۋريزمدى دامىتۋعا ارنالعان مەملەكەتتىك باعدارلاما جۇمىس ىستەيدى. اتالعان قۇجاتتىڭ نەگىزىندە بىرقاتار ماسەلە شەشىمىن تاۋىپ تا جاتىر. ماسەلەن، ەلىمىزدەگى ۇلتتىق پاركتەر مەن تابيعي قورىقتاردى، ارحەولوگيالىق جانە تاريحي ەسكەرتكىشتەردى شەتەلدىكتەر تاماشالاۋ ءۇشىن بارلىق جاعداي جاسالۋ ۇستىندە. 903 تۋريستىك ۇيىم تۋريستەردىڭ جاقسى جەرلەردى ارالاپ، ەڭ كورىكتى، تابيعاتى اسەم جەرلەرمەن تانىسۋىنا بارلىق جاعداي جاسايدى. بۇدان باسقا بىلتىر ەلىمىزدە تۋريزم سالاسىن ناسيحاتتاۋدا ءبىرشاما شارالار وتكىزىلدى. دۇنيەجۇزىلىك تۋريستىك ۇيىمنىڭ مۇرىندىق بولۋىمەن الماتىدا ەۋروپا كوميسسياسىنىڭ 45-وتىرىسى ءوتتى. تاعى ءبىر اتاپ وتەتىن نارسە، بىلتىر ەلىمىزدىڭ تۋريستىك ۇيىمدارى كوپتەگەن كورمەلەرگە قاتىسىپ، ءوز جۇمىستارىن لايىقتى دەڭگەيدە كورسەتە ءبىلدى. ەلىمىزدىڭ ءتۋريزمدى ناسيحاتتاۋعا قاتىستى اتقارعان جۇمىسى ازيا، اۆستراليا جانە وكەانيا ەلدەرى اراسىندا باس جۇلدەنى جەڭىپ الدى. بۇل – ەلىمىزدەگى تۋريزم سالاسىنىڭ دامۋىنا جاسالعان جاعداي. راس، ءتۋريزمدى ەل ەكونوميكاسىنىڭ ءبىر سالاسى دەپ قاراماۋدان جانە وسى سالاعا بەيىمدەلگەن ارنايى مامانداردىڭ ازدىعىنان، ينفراقۇرىلىمداردىڭ السىزدىگىنەن بۇل ىسكە بەل شەشىپ كىرىسۋ ءالى دە باياۋ جۇرۋدە. بىراق بۇلاردىڭ بارلىعى – الداعى ۋاقىتتا شەشىلەر ماسەلە. بۇعان بولا جەكە مينيسترلىك قۇرۋ قاجەت ەمەس. ويتكەنى جەكە مينيسترلىكتى ۇستاۋ ءۇشىن دە قوماقتى قارجى كەرەك.
ءتۇيىن
بۇگىندە دۇنيەجۇزى بويىنشا تۋريزمنەن تۇسەتىن تابىس مۇنايدان تۇسەتىن تابىستان كەيىن ەكىنشى ورىندى الادى. ال ءبىز ازىرگە مۇنايعا يەك ارتىپ، «تۋريزمگە قۇداي كۇنىمىزدى قاراتپاسىن» دەگەن كەيىپتە وتىرمىز. الايدا ءتۋريزمدى دامىتۋ – بۇگىنگى كۇننىڭ باستى تالابى. ءبىر كەزدەرى قازاقتىڭ اسەم جەرلەرىن بايشىكەشتەردىڭ ساتىپ العانى دا راس. تابيعاتى كوز جاۋىن الار ساتىپ العان بايلىقتارىن، كولدەرىن، بيىك تاۋلارىن قالتالى بايلاردىڭ قايتارا قويماسى انىق. ال باياناۋىلداعى دەمالىس ورىندارىنىڭ، سالىنىپ جاتقان قۇرىلىستاردىڭ دەنى قالتالىلاردىڭ قولىندا ەكەنىن دە جاسىرۋعا بولماس. بالكىم، باياناۋىل ءتۋريزمى باس جوسپارىنىڭ ىسكە اسپاي جاتقانى دا وسىدان شىعار. سوندىقتان ءتۋريزمدى دامىتۋدى تەك تۋريزم جانە سپورت مينيسترلىگىنىڭ موينىنا ارتىپ قويماي، تابيعاتتى پايدالانۋ جانە تابيعي رەسۋرستار جونىندەگى دەپارتامەنت، قۇرىلىس دەپارتامەنتتەرى، قۇقىق قورعاۋ ورىندارى بىرگە جۇمىلا جۇمىس ىستەۋى قاجەت شىعار. بالكىم، ماسەلەنىڭ ءبىر ۇشى جاڭادان مينيسترلىك اشۋدان بۇرىن بولىنگەن اقشانى ءتيىمدى جۇمساپ، ۇقساتا بىلەتىن كادردا بولار؟!

دايىنداعان قۋانىش ابىلداقىزى
«الاش ايناسى» گازەتى 27 مامىر 2009 جىل