1.ءسوز باسى

قازاق حالقى ءۇشىن سوناۋ سوۆەت وكىمەتى كەزىنەن تاۋەلسىزدىككە شەيىن كۇرمەۋدە قالىپ كەلگەن نەگىزگى ماسەلەلەردىڭ ءبىرى – جول قاتىناسى ەدى. بۇل دا بۇگىندەرى ءوز شەشىمىن تابا باستادى. اۋىل تىرشىلىگى قايتا مازداۋدا. بۇعان ءبارىن تىزبەلەمەي-اق قويايىق،اقتوبە وڭىرىندە سالىنعان«حرومتاۋ – التىنسارين»، «جەزقازعان – بەينەۋ» تەمىر جولدارى جانە «باتىس قىتاي – باتىس ەۋروپا» تاس جولى سوزىمىزگە ناقتى كۋالىك بەرەدى.قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتى ن.ءا. نازارباەۆتىڭ قازاقستان حالقىنا«نۇرلى جول – بولاشاققا باستار جول»اتتى 2014 جىلعى 11 قاراشاداعى جولداۋىندا: «قازىر دە قايناعان تىرشىلىك كۇرە جولداردىڭ بويىندا. جول – شىن مانىندە ءومىردىڭ وزەگى، باقۋاتتى تىرلىكتىڭ قاينار كوزى. بارلىق ايماقتار تەمىرجولمەن، تاس جول مەن، اۋە جولىمەن ءوزارا تىعىز بايلانىسۋى كەرەك. استانادا توعىسقان توعىز جولدىڭ تورابى ەلوردانىڭ جاسامپازدىق رۋحىن تاراتاتىن ءومىر-تامىرعا اينالۋى ءتيىس»،– دەگەن ەدى. جۇرتىمىزدىڭ تۇرمىسىن ودان ءارى جاقسارتا ءتۇسۋ ماقساتىنداعى بۇل ايتىپ وتكەن ماڭىزدى شارۋالار قولعا الىنۋدا. قازاقستاننىڭ باتىس ايماعىندا الداعى كەز جوسپارلانىپ وتىرعان وسى سالاداعى ىستەردىڭ ءبىرى – «قارابۇتاق – تورعاي» تاس جولى. مۇنىڭ ءاۋ باستاعى جوباسىن قازاق ۇلتتىق اگرارلىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى مۇحانبەت-ءشارىپ كەنجەباي جاساپ، ونى رەسپۋبليكالىق باسىلىمداردا جاريالاعان-تىن (قاراڭىز:بولسايشى جىگىتتەردىڭ ءبارى وسىنداي! (سۇحبات). // «ەگەمەن قازاقستان» گازەتى، 16. 06. 1996 جىل; د. نۇرمۇحانبەت. اق جول – استانامىز اقمولاعا اپارار توتە جول. // «ەگەمەن قازاقستان» گازەتى، 18. 04. 1997 جىل). بىراق ەل ەكونوميكاسىنداعى قيىن كەزەڭگە تاپ كەلىپ، كەيىنگە ىسىرىلعان ەدى. «ساباقتى ينە ساتىمەن». ەندى وسى يدەيا-جوبا جايى ون سەگىز جىلدان سوڭ قايتا قوزعالۋدا. مۇنىڭ نەگىزى مىنا جايتقا بايلانىستى ەدى.

       قر پرەزيدەنتى ن.ءا. نازارباەۆتىڭ«نۇرلى جول – بولاشاققا باستار جول» اتتى 2014 جىلى 11 قاراشاداعى جولداۋىندا:«كولىكتىك-لوگيستيكالىق ينفراقۇرىلىمداردى دامىتۋ. ول ماكرووڭىرلەردى حابار قاعيداتى بويىنشا قالىپتاستىرۋ اياسىندا جۇزەگە اسىرىلاتىن بولادى. ونىڭ ۇستىنە، ينفراقۇرىلىمدىق قاڭقا استانامەن جانە ماكرووڭىرلەردى ماگيسترالدى اۆتوموبيل، تەمىر جول جانە اۋە جولدارىمەن شۇعىلا قاعيداتى بويىنشا ءوزارا بايلانىستىرادى. ءبىرىنشى كەزەكتە، نەگىزگى اۆتوجولدار جوباسىن جۇزەگە اسىرۋ قاجەت. بۇلار: باتىس قىتاي – باتىس ەۋروپا; استانا – الماتى; استانا – وسكەمەن; استانا – اقتوبە – اتىراۋ (استىن سىزدىق.-ب.ك.); الماتى – وسكەمەن; قاراعاندى – جەزقازعان – قىزىلوردا; اتىراۋ – استراحان»، – دەگەن سوزىنەن از ۋاقىت وتكەننەن كەيىن ۇستىمىزدەگى جىلى شىلدەنىڭ 14-ىندە «كاكيە دوروگي پوياۆياتسيا ۆ كازاحستانە ك 2020 گودۋ»دەگەن تاقىرىپپەن nur.kz سايتىندا حابارلاما جاريالاندى. وندا بىلاي دەپ جازىلعان: «دو 2020 گودا ۆ رامكاح پروگراممى «نۇرلى جول» ۆ كازاحستانە پلانيرۋەتسيا رەاليزوۆات 11 دوروجنىح پروەكتوۆ وبششەي ستويموستيۋ 2,4 تريلليونا تەنگە. زامەستيتەل پرەدسەداتەليا كوميتەتا اۆتوموبيلنىح دوروگ مير ساتجان ابلاليەۆ ناگليادنو پرەدستاۆيل دوروجنىە پروەكتى سترانى ۆو ۆرەميا ۆىستۋپلەنيا نا فورۋمە «كازاحستانسكوي ناتسيونالنوي اسسوتسياتسي پروفەسسيونالنىح ينجەنەروۆ ي كونسۋلتانتوۆ».

       دليا رەاليزاتسي پروگراممى پلانيرۋەتسيا پريۆلەچ زايمى مەجدۋنارودنىح فينانسوۆىح ينستيتۋتوۆ – 5,4 ملرد دوللاروۆ (1 ترلن تەنگە), ۆ توم چيسلە: مەجدۋنارودنىي بانك رەكونسترۋكتسي ي رازۆيتيا – 3,6 ملرد دوللاروۆ، ازياتسكي بانك رازۆيتيا – 690 ملن دوللاروۆ، ەۆروپەيسكي بانك رەكونسترۋكتسي ي رازۆيتيا – 243 ملن دوللاروۆ، يسلامسكي بانك رازۆيتيا – 908 ملن دوللاروۆ…

       تسەنتر-زاپاد س ۆىحودوم نا استراحان. سامىي بولشوي پروەكت، وبششەي پروتياجەننوستيۋ بولەە 2000 كم. نا سەگودنياشني دەن تەو رازراباتىۆاەتسيا نا ۋچاستكە استانا-كارابۋتاك چەرەز تورگاي ي ۋچاستكە اكتوبە-ماكات. تاكجە نا دنياح بىل پودپيسان كونتراكت نا رازرابوتكۋ تەو نا ۋچاستكە اتىراۋ-گرانيتسا روسسيسكوي فەدەراتسي دو استراحاني (قاراڭىز: www. nur. kz سايتىنان العانجوبا كارتاسىن ماقالامىزدا قوسا بەرىپ وتىرمىز).  نا ۋچاستكە بەينەۋ-اكتاۋ ۆەدۋتسيا رابوتى، كوتورىە بۋدۋت زاۆەرشەنى دو كونتسا 2016 گودا. پروەكت تسەنتر-زاپاد بۋدەت رەاليزوۆىۆاتسيا ۆ وسنوۆنوم زا سچەت مەجدۋنارودنىح فينانسوۆىح ينستيتۋتوۆ».وسى «استانا – تورعاي – قارابۇتاق»مارشرۋتى بويىنشا جوبالانعان تاسجولعا بايلانىستى جانە مىناداي اقپاراتتار بەرگەن:

        استانا – اقتوبە - 1059 كم.

        ستويموست – 1696 ملن. دوللاروۆ سشا.

        فينانسيروۆانيە – زايمى يبر، ابر.

        پودلەجيت رەكونسترۋكتسي – 591 كم.

        نوۆوە سترويتەلستۆو – 290 كم.

        تزو – 2015 ( وبياۆلەن كونكۋرس ۆ ماە).

        پسد – 2015 – 2016 گودى.

       بۇعان قاتىستى پىكىر تالاستار تۋىندادى دا (قاراڭىز: ن.سارسەنبايۇلى. «قارابۇتاق–تورعاي» تراسساسىنىڭ قيسىنسىزدىعى حاقىندا»// «ەگەمەن قازاقستان» گازەتى، 26 اقپان 2015ج). بۇل – زاڭدىلىق. پايدالى جاعى كوپ. اركىم ءوز ويىن قورعاۋ ماقساتىندا ءتۇرلى دالەلدەر ۇسىنادى. سول باياندالعان ويلاردىڭ قيسىنسىزدىعى، قيسىندىلىعى ايقىندالىپ، ناقتى اقيقات جاقىنداي تۇسەدى. راس ماڭعىستاۋ تۇبەگىن استانامەن جالعايتىن بولاشاقتاعى «بەينەۋ – شالقار – ىرعىز – تورعاي» تاس جولى جايلى ەل ىشىندە اڭگىمە بار. «جەل تۇرماسا ءشوپتىڭ باسى قوزعالمايدى». شاماسى انىق بولار. ويتكەنى پرەزيدەنت ن.ءا. نازارباەۆتىڭ ءسوزى دە بەكىتە تۇسەدى مۇنى. ەندى «قارابۇتاق – تورعاي» تاس جولى جوباسىنا قاتىستى ويىمىزدى تاڭبالاماستان بۇرىن ءسال شەگىنىس جاسايىق.

       مەن دە بالا كەزىمنەن اتاقونىسىم ىرعىزدىڭ كەلبەتىن كوزىممەن كورىپ، تاريحىن ساناما قۇيىپ ءوستىم. ءوزىم تۇمابۇلاق جاقتا دۇنيەگە كەلگەنمەن جارمولا ءوڭىرىنىڭ دە قادىر-قاسيەتى ماعان ەرەكشە...  

       «جاباساق»، «باسقۇدىق»سوۆحوزدارى 1972 جىلعا شەيىن ىرعىز اۋدانىنىڭ قارماعىندا بولدى. كەيىن تەك مال وسىرۋمەن اينالىساتىن وسى ەكى شارۋاشىلىقتى كومسومول اۋدانىنا (قازىرگى ايتەكە بي اۋدانى.-ب.ك.) قوستى. بۇل وڭىرلەر باعزىداعى امانكول بولىسىنا قاراستى جەرلەر ەدى. تاريحقا قاراساڭ، ءتىپتى اناۋ شالقارىڭ دا، ءبىر كەزدەرى اۋدان ورتالىعى بولعان قارابۇتاعىڭ دا، قازىرگى ايتەكە بي اۋدانىڭ دا ىرعىزدان ەنشى الىپ شىققاندار.

       بىزدىكى «قارابۇتاق – تورعاي» تاس جولىنىڭ قاجەتىلىك دەڭگەيىن وزىندىك كوزقاراسپەن، دالەلدەرمەن شاما-شارقىمىزشا ساراپتاپ كورۋ.

                                 2. ايتەكە بي اۋدانى ەكونوميكاسىنا شولۋ

       جالپى قانداي دا ءبىر سالىنباق جولدىڭ، ول تەمىر جول بولسىن، مەيلى تاس جول بولسىن اۋەلگى باسىندا مۇمكىندىگىنشە مىنا جاعداياتتار تارازىلانىپ، باستى نازارعا الىنادى:

       ا) جول بويىنا پايدالانۋشى جانە تاۋار ءوندىرىپ تاسىمالداۋشى ءوندىرىس ورىندارىنىڭ جاقىن ورنالاسۋى;

       ءا) جولدىڭ ءبىر نۇكتەدەن ەكىنشى نۇكتەگە توتە ءتۇسۋى ارقىلى قاشىقتىقتى ازايتۋداعى ءھام شىعىنداردى ىقشامداۋداعى كورسەتكىشى.

       بۇل تۇرعىدان كەلگەندە «قارابۇتاق – تورعاي» تاس جولىنىڭ تۋرا سالىنۋى ەكونوميكالىق تۇرعىدان وتە ءتيىمدى.ايتەكە بي اۋداندىق ەكونوميكا جانە بيۋدجەتتىك جوسپارلاۋ ءبولىمىنىڭ باسشىسى سەرىك جاقىپوۆتىڭ 2014 جىلعى ستاتيستيكالىق قورىتىندى بويىنشا بەرگەن، ياعني 2015 جىلدىڭ باسىنداعى ناقتى دەرەككوزدەرىن كۋالىككە تارتايىق.

       اۋىلشارۋاشىلىق سالاسى. اۋداندا جىل سايىن 145000 گا جەرگە ءداندى داقىلدار ەگىلەدى. مۇنىڭ 92 % بيداي، قالعان بولىگى ارپا مەن تارى. مۇنان بولەك 9000 گا القاپقا مايلى كۇنباعىس وسىرىلەدى. بيداي ءونىمىن وڭدەۋدە 5 ءىرى ديىرمەن جۇمىس جاسايدى. ولار: اقتاستى اۋىلىندا «بولاشاق» جشس، تالدىساي اۋىلىندا «ششەرباكوۆ» جشس،  تەرەڭساي اۋىلىندا «اگرو - بانتت» جشس، قۇمقۇدىق اۋىلىندا «قۇمقۇدىق» جشس، سارات اۋىلىندا «اسەم-ناز» وك.

       جەر قويناۋىنداعى رەسۋرستارى. اۋدان ايماعىندا بالا تالدىق مرامورى (تالدىق), بوگەتكول نيكەل كەن ورنى (قۇمقۇدىق), تالدىق كۆارتس كەن ورنى، تەرەكتى اق مرامور (كومسومول), قايراقتى گرانيت، سويۋزنىي كاولين ساز بالشىعى، بەنقالا كوبالتتى - نيكەلدەنگەن جەز كەندەرىنىڭ كوزدەرى بار.

       سۇلۋكول سەلولىق وكرۋگىنە قاراستى بەنقالا كەن ورنىندا «KazCoopper» جاۋاپكەرشىلىگى شەكتەۋلىسەرىكتەستىگى 2012 جىلدان باستاپ كاتودتى مىس الۋ جۇمىسىن اتقارۋدا، سونىمەن قاتار «Vertex Holding» جشس تەمىر رۋداسىن، «اقتوبە مرامور» جشس اق مرامور وندىرۋدە،جول توسەنىشتەرىنە  پايدالانىلاتىن قيىرشىق تاستى وڭدەۋمەن اينالىساتىن «تەكشە تاس» جشس زاۋىتى اۋدان ورتالىعى – كومسومول اۋىلىنان 9 شاقىرىم تاسقوجا ەلدى مەكەنىندە. «سامارا – شىمكەنت» نەمەسە «باتىس قىتاي – باتىس ەۋروپا» جولدارىن جاڭعىرتۋ بارىسىندا قولدانىلعان قياقتى تاس كەن ورىنى ارالتوعايدا، ول تاس جولعا جاقىن ورنالاسقان.

       ونەركاسىپ سالاسىن ودان ءارى دامىتۋعا ايتەكە بي اۋدانىندا مول مۇمكىندىكتەر بار. ۇشقاتتى ەلدى مەكەنىندە ورنالاسقان سويۋزنىي كاولين ساز بالشىعىن يگەرۋگە ينۆەستورلار ىزدەستىرىلۋدە. جامبىل سەلولىق وكرۋگى تەرريتورياسىندا جەر قويناۋىندا سيرەك كەزدەسەتىن مەتالدار قورىن انىقتاۋ ماقساتىندا بارلاۋ جۇمىستارى جۇرگىزىلۋدە.

        تاعى ءبىر ايتا كەتەر جايت، دامۋ دەڭگەيى جوعارى 7 ەلدى مەكەن بار ەكەن. ولار: قارابۇتاق، ارالتوعاي، تالدىساي، كومسومول، قۇمقۇدىق، سۇلۋكول، ايكە.

سونىمەن 2014 جىلدىڭ قورىتىندىسى بويىنشا ايتەكە بي اۋدانىندا اتقارىلعان ىستەردىڭ ناتيجەسىنە كوز جۇگىرتسەك، ينۆەستيتسيا كولەمى 4 ملرد. 844 ملن تەڭگەنى; ونەركاسىپ ءوندىرىسى 4 ملرد. 714 ملن. تەڭگەنى; مەتالل كەندەرىن ءوندىرۋ 324 مىڭ توننانى; مرامور تاستارىن ءوندىرۋ 205 تەكشە مەتردى; قيىرشاق تاس ءوندىرۋ 349 تەكشە مەتردى; اۋىلشارۋاشىلىق ءونىمى 12 ملرد. 145 ملن. تەڭگەنى; قۇرىلىس جۇمىستارىنىڭ كولەمى 1 ملرد. 952 ملن. تەڭگەنى; تاۋارلاردى وتكىزۋ كولەمى 1 ملرد. 317 ملن. تەڭگەنى قۇراپ تۇر.

       ايتپاعىمىز، اتالمىش جوبا جۇزەگە اسىپ جاتسا ايتەكە بي اۋدانىنىڭ اۋىلشارۋاشىلىق ونىمدەرىن، ونىڭ ىشىندە ءداندى داقىلداردى، وڭدەلگەن ۇندى، ەت، ءسۇت، تەرىنى وتكىزۋ كوزدەرىنە، ەلىمىزدىڭ باتىس، ورتالىق، شىعىس ايماقتارىنا جەتكىزۋگە مول مۇمكىندىكتەر الادى. وبلىستىڭ تاۋار اينالىمىنا ۇلكەن پايدا اكەلمەك. ءتىپتى رەسپۋبليكامىزدىڭ وزگە دە بىرقاتار ايماقتارى كورشى رەسەيدىڭ استراحان، ساراتوۆ وبلىستارىمەن شىعىنى از، ءتيىمدى، اۆتوكولىك قاتىناسىن ورناتار ەدى. بۇل – «قارابۇتاق – تورعاي» تاس جولى قىزمەتىنىڭ اسا ماڭىزدى ەكەنىن، قاجەت ەكەنىن كورسەتەدى.

            3. بولاشاق تاس جول بويىنداعى تۇرمىستىڭ جاڭاشا تۇرپات- جوباسى

       اقتوبە وبلىسىنا قاراستى ايتەكە بي اۋداندىق اكىمدىگى مەن اۋداندىق ءماسليحاتتىڭ ۇيىمداستىرۋىمەن ۇستىمىزدەگى جىلى شىلدە ايىنىڭ 22-ءسى كۇنى قوعامدىق تىڭداۋ كەڭەسى ءوتتى. مۇندا قازاق ۇلتتىق اگرارلىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى مۇقانبەت-ءشارىپ كەنجەباي «جاقسى ءومىر ءسۇرۋدىڭ جاڭا فورمۋلاسى» دەگەن اتاۋمەن بولاشاقتا سالىنار «قارابۇتاق – تورعاي» اۆتوكولىك تاس جولى بويىندا اۋىلشارۋاشىلىعى ونىمدەرىن ءوندىرۋ، وڭدەۋ مەن تاسىمالداۋدىڭ لوگيستيكالىق تىزبەگىن قۇرۋعا ارناپ جاساعان يدەيا-جوباسىمەن تانىستىردى. جيىنعا قارابۇتاق، اقكول، باسقۇدىق، جاباساق سەلولىق وكرۋگتەرىنىڭ وكىلدەرى، اۋداندىق ءماسليحات دەپۋتاتتارى، اۋداندىق مەكەمەلەر مەن قوعامدىق ۇيىم جەتەكشىلەرى، بۇقارالىق اقپارات سالاسىنىڭ وكىلدەرى، كاسىپكەرلەر قاتىستى. سونىمەن اتالعان يدەيا-جوبانىڭ ماقساتتارى مىناداي:

       ا) كەلەشەكتە ۇستىنەن «قارابۇتاق – تورعاي» تاس جولى وتەتىن، ۇزىندىعى 250 شاقىرىم، ەنى 200 شاقىرىم قۇرايتىن تەرريتورياعا اۋىل شارۋاشىلىعى ونىمدەرىن وندىرەتىن ءوندىرىس بىرلەستىكتەرىن جانە حالىققا قىزمەت ەتەتىن ينفروقۇرىلىمدىق وبەكتىلەر ۇيىمداستىرۋ;

       ءا) بارلىق شارۋاشىلىقتار مەن ينفروقۇرىلىمداردى ەنەرگيامەن قامتاماسىز ەتەتىن 1 مەگاۆاتتىق كۇن ساۋلەسى ەلەكتروستانتسياسى (2 كم ح2 كم) جانە جول بويىندا ءار 10 شاقىرىم سايىن ءۇش تۇعىرداعى 0,5 مەگاۆاتتىق 30 جەل ەلەكتروستانتسياسى ورنالاستىرۋ;

       ب) باسقۇدىق سەلولىق وكرۋگىنىڭ ورتالىعى – تۇمابۇلاق اۋلىنىڭ سولتۇستىك-باتىس باتىسىنداعى ايتباي احۋننىڭ 20-30 جىلدارى شىعىر سالىپ، ەگىن ەككەن سۋ قويماسىن قايتا جاڭعىرتۋ، تامشىلاتىپ سۋارۋ ارقىلى قاراشاتاۋ باعىتىنداعى 500 گا جەردى تابيعي شابىندىققا قوسىمشا مال ازىعىن دايىندايتىن القاپقا اينالدىرۋ، وسىنىڭ ناتيجەسىندە وسىرىلمەك 250000 قويدى، 5000 سيىردى، 5000 جىلقىنى جەم-شوپپەن قامتاماسىز ەتۋ ماسەلەسىن شەشۋ;

       ۆ) ونىمدەردى وڭدەيتىن ورىندار اشۋ;

       گ) ونىمدەردى شەت ەلدەرگە از شىعىنمەن ىجداعاتتى تاسىمالداۋ ءۇشىن اەرودروم سالۋ، ت.ب.

       كاپيتاليستىك جۇيەدەگى مەملەكەتتەر حالقى مۇنداي تۇرمىسقا الدەقاشان وتكەن. سوندىقتان بۇل استە ورىندالمايتىن قيال ەمەس. پروفەسسور مۇقانبەت-ءشارىپ كەنجەبايدىڭ وسى يدەيا-جوباسى مەملەكەت باسشىسى ن.ءا. نازارباەۆتىڭ قازاقستان حالقىنا «نۇرلى جول – بولاشاققا باستار جول» اتتى 2014 جىلعى 11 قاراشاداعى جولداۋىندا: «ايماقتاردىڭ ءوزارا بايلانىسىن جاقسارتۋ – ەلدىڭ ىشكى الەۋەتىن ارتتىرادى. وبلىستاردىڭ بip-بipiمeن ساۋدا-ساتتىعىن، ەكونوميكالىق بايلانىستارىن نىعايتادى. ەل ىشىنەن تىڭ نارىقتار اشادى»، – دەپ باعىت سىلتەۋىنەن تۋىنداپ وتىر. سالىنعان تاس جولدارتەك اۆتوكولىكتەردىڭ ءارى-بەرى وتكەن اعىنىمەن شەكتەلمەي، حالىقتىڭ ءال-اۋقاتىن، تۇرمىسىن جاقسارتاتىن تەتىككە اينالۋى ءتيىس ەكەنىن پرەزيدەنت بۇرىندا ەسكەرتكەن-ءدى...

      سونىمەن اتالعان جوبانى جۇزەگە اسىرۋعا قارجىنى تابۋدىڭ نۇسقالارى جاسالىنىپ، كوزدەرى ىزدەستىرىلىپ جاتىر.

      قاتىسۋشىلار يدەيانىڭ ەل كەلەشەگى ءۇشىن ماڭىزدىلىعىنا توقتالدى، ىجداعاتتىلىقپەن ىسكە اسۋىنا تىلەكتەستىك ءبىلدىردى.

                             4. قارابۇتاقتان تورعايعا توتە بەت تۇزەگەندە...

       باس قوسۋ اياقتالعان سوڭ مۇقانبەت-ءشارىپ اعا 1996 جىلى ءجۇرىپ وتكەن تورعايعا دەيىنگى ارالىق ولشەمىن تاعى ءبىر پىسىقتاۋدى ءجون كورىپ، ءتۇس اۋا اۋدان ورتالىعى – كومسومولدان قارابۇتاققا قاراي قايتا جول تارتتىق. باسقۇدىق سەلولىق وكرۋگىنىڭ اكىمى قيالوۆ اۋەسحان دا بىزگە قوسىلدى. كولىگىمىز – «نيۆا». جۇرگىزۋشىمىز – ايتەكەبيلىك كادىرباەۆ اسقار. ءوڭىردىڭ وي-شۇقىرى وعان بەس ساۋساعىنداي جاقسى تانىس ەكەن. قارابۇتاققا جەتكەن سوڭ ول ودومەتردى (شاقىرىمدى ولشەيتىن قۇرال) قوستى. تورعايعا تۋرا بەت تۇزەدىك. ءبىرشامادان كەيىن اقكولگە كەلدىك. بۇرىنعى قارابۇتاق اۋدانىندا 500-گە جۋىق ءتۇتىنى بار ءىرى شارۋاشىلىقتىڭ ورتالىعى بولعان ەدى. سوۆحوزدار تاراپ، جاعداي كەتكەن قيىن ۋاقىتتا ەلەۋسىز ءبىر بۇيىردە قالعاندىقتان، جۇمىسسىزدىقتىڭ سالدارىنان اۋىلدىڭ جارتىسىنان استامى باسقا وڭىرلەرگە قونىس اۋدارعان. قازىر سەلولىق وكرۋگ. حالقىنىڭ سانى – 759. 11 شارۋا قوجالىعى بار. 1 ساۋدا، 2 تۇرمىستىق قىزمەت كورسەتۋ ورنى جۇمىس ىستەيدى. مۇندا ءسال ايالداپ، شاقىرىم ولشەۋىش قۇرالىن تەكسەردىك. قارابۇتاقتان 32 شاقىرىم. اقكولمەن قارابۇتاق اراسىن كوتەرمە جول جالعاپ جاتىر.

       ءشوپ باسقان جولدىڭ سورابىمەن توتە ءجۇرىپ، لەزدە ساقاباي تامى دەگەن قونىسقا جەتتىك. اقكولدەن 12 شاقىرىم. مۇنان كەيىن اقپانسورىنا كەلدىك. وسى تۇستا ولشەۋىش قۇرالى 10 شاقىرىمدى كورسەتىپ تۇردى. ودان ءارى ميلىسورعا اسىپ تۇستىك. بۇل – جازۋشى سابىر شاريپوۆتىڭ 5-كلاستىڭ «ادەبيەت» وقۋلىعىنا ەرتەرەكتە ەنگەن «تايشىم ورىسۇلى» دەگەن اڭگىمەسىندەگى كەيىپكەر تايشىم باتىردىڭ مەكەنى. مۇردەسى وسى جەردە دەپ ەستىگەن ەدىم بالا كەزدەن. رۋى تورتقارانىڭ باقشاعى. 1916 جىلى پاتشانىڭ ايگىلى «يۋن جارلىعىنا»  قارسى باس كوتەرۋدى ۇيىمداستىرعان. ميلىسور اقپانسورىنان نەبارى 5-اق شاقىرىم. «كەلەسى قوسكول»، – دەدى جۇرگىزۋشى. جولدىڭ سۇلباسىن قۋالاپ كەلە جاتقان اسقار اعامىز تاعى دا: «انا وڭ جاقتاعى قاباقتىڭ ارعى تۇسىمەن تۋرا سالساق 3-4 شاقىرىم كەميدى، بىراق مىناداي جەڭىل كولىككە جەر بەدەرى مۇمكىندىك بەرمەيدى»، – دەدى. قانشا توتە دەسەك تە كولدەنەڭنەن كەزدەسىپ قالاتىن شۇڭعىل-جىراعا بايلانىستى ارا-تۇرا جول سىلەمى ءسال قياس كەتىپ، باعىتىن قايتا تۇزەپ وتىرادى. قوسكول ميلىسوردان 9 شاقىرىم ەكەن. ەندى الدىمىزدا – قۇرقۇدىق. سارات اۋىلدىق وكرۋگىنە قاراستى جەر. بۇرىن قوي فەرماسىنىڭ ورتالىعى بولعان. قازىر مۇندا جەكە قوجالىقتار ورنالاسقان. بۇعان جەتكەندە ودومەتر 19 شاقىرىمدى كورسەتتى. قۇرقۇدىق اۋلىنىڭ ءدال ىرگەسىنەن باستالاتىن كوتەرمە جولعا تۇستىك. تۇپ-تۋرا تۇمابۇلاققا اپارادى. بۇرىنعى «باسقۇدىق» سوۆحوزىنىڭ ورتالىعى. 1990 – 92 جىلدارى كومسومول اۋداندىق (قازىرگى ايتەكە بي اۋدانى.-ب.ك.) ستاتيستيكا ءبولىمىن باسقارعان سەرىك سپانديارۇلىنىڭ قولىنداعى مالىمەتتەرگە، باسقا دا ناقتى دەرەككوزدەرىنە سۇيەنسەك، سوۆەت وكىمەتى ءداۋىرىنىڭ سوڭعى جىلدارىنىڭ وزىندە شارۋاشىلىقتا  50 مىڭ باس قوي قىسقى باعىمدا بولىپ، جازدا قوزىسىمەن 96 مىڭعا دەيىن كوبەيىپ وتىرعان. 1600 ءمۇيىزدى ءىرى قارا، 2000 باس جىلقى وسىرىلگەن. 18 مىڭ گا  القاپقا ءدان سەۋىپ، مەملەكەتكە ءتيىستى مولشەردە جىل سايىن استىق وتكىزگەن. جەكەمەنشىك پەن شارۋاشىلىقتىڭ مال سانىن قوسىپ ەسەپتەگەندە 1991 جىلعى قاڭتاردىڭ 1-ىندەگى ساناق بويىنشا 6835 سيىر، 255777 قوي-ەشكى بولىپتى. 493 شاڭىراق، حالقىنىڭ سانى – 2687 ەدى دەپ كۋالىك بەرەدى دەرەكتەر. تاريحى تەرەڭ مەكەن. بەتكە ۇستايتىن يگى جاقسىلارى كوپ. شىنتاي ىرعىزباەۆ، قۇتپانبەت اقپانوۆ ەسىمدى سوتسياليستىك ەڭبەك ەرلەرى شىققان اتالارىمىزدىڭ جۇرتى. اۋىلداردىڭ جاعدايى كەتكەن انا ءبىر قيىن شاقتا، بۇل ەلدىڭ دە جارتىسىنان استامى وزگە جاقتارعا ۇدەرە كوشكەن-ءتىن. جوبا بويىنشا ۇستىنەن وتەتىن «قارابۇتاق – تورعاي» تاس جولى سالىنسا ءتۇتىنى تۇزەلىپ، اۋدان، وبلىس ورتالىقتارىنا بارىپ-قايتۋداعى جول ازابىنان تۇبەگەيلى قۇتىلار  ەدى، مەملەكەت باسشىسى ايتقانداي، باقۋاتتى تىرلىكتىڭ قاينار كوزى اشىلار ەدى... بۇگىندەرى سەلولىق وكرۋگتە 16 شارۋا قوجالىعى، 4 ساۋدا، 2 تۇرمىستىق قىزمەت كورسەتۋ ورىندارى جۇمىس ىستەيدى. سارىبۇلاق ەلدى مەكەنىندە 6 شارۋا قوجالىعى، 2 ساۋدا، 1 تۇرمىستىق قىزمەتۋ كورسەتۋ ورىندارى بار ەكەن. حالقىنىڭ جالپى سانى – 1204 ادام... كۇن دە بايىدى، ءبىز دە باسقۇدىق سەلولىق وكرۋگىنىڭ ورتالىعى – تۇمابۇلاققا جەتتىك. ولشەۋىش قۇرالى قۇرقۇدىقتان 19 شاقىرىم ەكەنىن كورسەتىپ تۇردى. ءبىزدى قۇدام ماحامبەتوۆ جانايدار قارسىلادى.

       ەرتەڭىنە، شىلدەنىڭ 23-ىندە، تۇمابۇلاقتان تورعايعا دەيىن جوسپارلاعان ساپار بويىنشا مۇقانبەت-ءشارىپ اعا، جانايدار قۇدا جانە مەن جولعا جينالدىق. جۇرگىزۋشىمىز – ماڭعالوۆ نۇربولات ەسىمدى مىڭ بولعىر جىگىت. سونىمەن باسىن تۇمابۇلاقتان الاتىن قاراقاي وزەنىن باتىس جاق بەتىمەن 3 شاقىرىمداي قاشىقتىقتا قۋالاي تورعايدى باعىتقا الىپ شىعىسقا تارتتىق. نۇربولات ودومەتردى ىسكە قوستى. اۋەلى قارا قىستاۋ اتالاتىن جەرگە كەلدىك. تۇمابۇلاقتان ارا قاشىقتىعى 20 شاقىرىم بولدى. سونان سوڭ اياپ دەگەن مەكەنگە جەتتىك. قاراقاي وزەنىنە تاقاۋ. جەرى شۇيگىن. قاپتاي جايىلعان مال. جۇرگىزۋشىمىز نۇربولاتتىڭ جەكە قوجالىعى ەكەن بۇل. اياپ پەن قارا قىستاۋدىڭ اراسى جاقىن، 5 شاقىرىم. جولىمىز ەندى ودان ءارى ءابدىراحمان تامى دەگەن قونىس ارقىلى وتەدى. كەيىنگى كارتالاردىڭ بىرىنە ابدراحام دەپ، ەندى بىرىنە دوسەك تامى دەپ تۇسىرىلگەن. مۇنى انىقتاۋ قاجەت. بىراق تاپ قازىرگى مىندەتىمىزگە جاتپايدى. ەسەنتوبە دەگەن جەردەن كەيىن بۇرىننان قالعان جولدىڭ سورابىن قۋالاي جۇرسە وڭتۇستىك-شىعىسقا قاراي اجەپتاۋىر بۇرۋ كەتەدى. سوندىقتان ءبىز ءۇشىن ءتۇزۋ باعىت ۇتىمدى. ءابدىراحمان تامى 35 شاقىرىم. اياپتان توتە جۇرگەندە. بۇل ارا قاراقاي وزەنىنىڭ وڭتۇستىك-شىعىسقا قاراي كىلت بۇرىلىس جاسايتىن تۇسىنا جەتكەندە 8 شاقىرىم بولدى. ءبىز مىنگەن «پاتريوت فيكاۆ»ۋاز كولىگى بۇرىندا تۇسكەن جولدىڭ ىزىمەن ەنسىزدەۋ، اعىسى ۇزىلگەن، قۇرعاق، اسا تەرەڭ ەمەس تاياز تۇسىنان ەش كىدىرىسىز وتە شىقتى. ايتا كەتەيىك، بۇل جەرگە اناۋ ايتقانداي كوپىر ورناتۋدىڭ قاجەتى جوق. كوكتەم، كۇز ايلارىندا عانا سۋ جۇرەدى. بىراق قاي كەزدە دە وتكەل بەرمەيتىندەي اعىسى جوق. بۇعان شەڭبەرىنىڭ ديامەترى كەڭ كوللەكتور قۇبىر ورناتىپ وتسە دە بولادى دەپ پايىمدايمىز. پىكىرىمىزدى وزەننىڭ مىنا عىلىمي انىقتاماسى دا بىلايشا قۋاتتاي تۇسەدى: «ۇزىندىعى 146 كم، سۋ جينالاتىن الابى 3150 كم2. تۇمابۇلاق اۋىلىنىڭ سولتۇستىك-باتىسىنان (5 شاقىرىم جەردە) باستالىپ، وڭتۇستىك-باتىسىندا جازدا قۇرعاپ قالاتىن كۇشىككول كولىنە قۇيادى. اڭعارى 0,5 – 4 شاقىرىم، ارناسىنىڭ ەنى 40 مەتردەن 125 مەترگە دەيىن جەتەدى. جايىلماسى كەڭ. جەر استى، جاۋىن-شاشىن سۋلارىمەن تولىعادى. سۋ تاپشى جىلدارى ارناسىنىڭ كوپشىلىك جەرى قۇرعاپ، قارا سۋلارعا ءبولىنىپ قالادى. جىلدىق ورتاشا سۋ اعىمى 0,62 م3/س.سۋى مال سۋارۋعا جانە جايىلىمدى كولدەتىپ سۋلاندىرۋعا پايدالانىلادى».

        كەلەسى كولبايدىڭ اققاباعى. قاراقاي وزەنىنىڭ بۇرلىسىنان 4 شاقىرىم ەكەن، بۇعان ءاپ-ساتتە جەتىپ كەلدىك. ايتا كەتەيىك، كومسومول اۋداندىق (كەيىن ايتەكە بي اۋداندىق. –ب.ك.) «جاڭالىق جارشىسى» گازەتىندە قىزمەت ەتكەن 1990-94 جىلدارى ىسساپارمەن الدەنەشە رەت بولىپ كەتكەن تانىس جەرلەر. ول كەزدە يەسىز ەمەس ەدى. «جاباساق» سوۆحوزىنىڭ مىڭعىرعان مالى تولتىرىپ تۇرۋشى ەدى. وسى كولبايدىڭ اققاباعىندا جىلقىشىلار وتىردى. ەن جايلاۋ قۇلازىپ تۇر. ەل جوق جايلاعان... 10-11 شاقىرىمنان سوڭ ءارى قاراي قوستاناي وبلىسىنىڭ تەرريتورياسى.

       ولكەيەك وزەنىنىڭ قوستاناي وبلىسى تەرريتورياسىن قيىپ اعىپ جاتقان بولىگىندە، حالىق اۋزىندا «دەرەۆياننىي موست» اتالىپ كەتكەن كوپىر بولعان ەرتەرەكتە. پاتشا زامانىندا تورعاي ءوڭىرىنىڭ قازاقتارى جامانقالاعا كىرە تارتقاندا وتكەل قىلعان دەسەدى. «دەرەۆياننىي موست» سول داۋىردەن قالعان اتاۋ بولسا كەرەك. سوۆەت وكىمەتى كەزىندە دە بۇل ماڭ پايدالانىلعان. بولاشاق سالىنباق «قارابۇتاق – تورعاي» تاس جولى ولكەيەكتىڭ تاپ وسى تۇسىنان وتپەك. ەندى كولبايدىڭ اققاباعىنان سول جەرگە دەيىنگى ارا قاشىقتىقتى انىقتاماققا ءارى قاراي جۇردىك. كەلدىك. 25 شاقىرىم ەكەن. اقتوبە وبلىسىنىڭ تورعاي دالاسىمەن شەكتەسەتىن تۇسىنان ەسەپتەگەندە 14-15-تەي. اينالانى شولا قارادىق. كوپىرگە زەر سالدىق. كەيىنىرەكتە توپىراقتى جال قىپ ءۇيىپ جاساعان ەكەن. كولىكتىڭ ەركىن ءجۇرىپ وتۋىنە ىڭعايلاپ، ءۇستىن كەڭ ەتىپ جايىپ توسەگەن. بىراق قازىر ىستەن شىققان. قاق ورتاسىنان ادەيى جارىپ جىبەرگەندەي وپىرىلىپ تۇسكەن. بۇزىلعان تۇستا اۋماعى كەڭ، ءىشى سۋعا تولى توعان ءپىشىندى اپان پايدا بولىپتى. ءجۇزىپ جۇرگەن بالىقتار كورىنەدى. كولىكتەر قازىر بۇزىلعان بۇل كوپىرگە تاياۋ جەردەن سالىنعان باسقا وتكەلدەن ءوتىپ جاتىر.

       ولكەيەك وزەنى جايلى ناقتى مالىمەت مىناداي: ۇزىندىعى 349 ششاقىرىم. سۋ جينالاتىن القابى 3600 كم2. باستاۋى تولىباي ساعاسىنان شىعىستا 3 شاقىرىم جەردە. جانتاي مەن تولىباي وزەندەرىنىڭ قوسىلعان جەرىنەن باستالادى. بالاپان ساعاسىنان وڭتۇستىكتە 15 شاقىرىم جەردەگى قىزىلكولگە قۇيادى دەيدى.  جوعارعى اعىسىندا بەلەستى جازىقپەن اعادى، اڭعارى 1 شاقىرىمنان 3,5 شاقىرىمعا جەتەدى. جايىلماسى ەكى جاعىندا 0,6-2 شاقىرىم. ارناسى 20-30 مەتر، بۇل بولىگىندە سۋ جازدا قارا سۋلارعا ءبولىنىپ قالادى ەكەن. قابىرعا وزەنى ساعاسىنان تومەن ولكەيەك اڭعارى جايپاقتالىپ 7-8 شاقىرىمعا ۇلعايادى. ۇلكەندى-كىشىلى قاراسۋلار (ەڭ ۇز. 9,8 شاقىرىم، ەنى 50—60 مەتر، تەرەڭدىگى 7 مەتر) كەزدەسەدى. سۋى تۇششى، جازدا كەرمەكتەنەدى. جىلدىق ورتاشا سۋ شىعىنى ساعاسى تۇسىندا 1,60 م3/سەك.

       «دەرەۆياننىي موست» دەپ اتالاتىن وسى جەردەن حان مولاسى جاقىن دەيدى. كورەگەن ساياساتكەر، سايىپقىران ابىلقايىر حان يەمنىڭ اسىل سۇيەگى جاتقان مەكەن. قازىر وندا داڭقتى قولباسشىنىڭ باسىنا كەسەنە سالىنىپ، 22 مەترلىك بيىك مۇنارا قۇرىلىسى ءجۇرىپ جاتىر ەكەن. ۇرپاق جادىندا ساقتاۋدىڭ امالى. بولار ەلدىڭ قاراكەتى. حان مولاسىنا 1990 جانە 1993 جىلدارى ارنايى ساپارلاپ، ابىلقايىر حان زيراتى جونىندە ءار كەلگەنىمدە ماقالالار جازىپ، اۋداندىق، وبلىستىق باسىلىمداردا جاريالاعانمىن-دى. كەلەشەكتە سالىنباق «قارابۇتاق – تورعاي» تاس جولىمەن ارا قاشىقتىعىن بىلە كەتكەندى دە ءجون كوردىك. ەندى ات باسىن سولاي قاراي بۇردىق. كوپ ۇزاماي حان ورداسىن تىگىپ، قونىس قىلعان جەرگە دە كەلدىك. راسىندا دا ونشا الىس ەمەس، 20 شاقىرىم. حان يەمنىڭ رۋحىنا دۇعا باعىشتادىق...

                                                             5. ءتامام ءسوز

       سونىمەن قارابۇتاق پەن تورعايعا شەيىن ءوزىمىز كۋا بولعان ناقتى جايتتاردى قورىتىندىلاساق، ءوڭىردىڭ جەر بەدەرىن جاقسى بىلەتىن جۇرگىزۋشى ايتەكەبيلىك اسقار كادىرباەۆتىڭ جول بويى كورسەتىپ، ءتۇسىندىرۋى بويىنشا ءسال كەمىتىپ، قارابۇتاق پەن تۇمابۇلاقتىڭ اراسىن 106 ەمەس، 103 شاقىرىم دەپ ەسەپتەيمىز. ال باسقۇدىق سەلولىق وكرۋگىنىڭ ورتالىعى – تۇمابۇلاق پەن  قوستاناي وبلىسىنىڭ اكىمشىلىك-شەكاراسىنا دەيىنگى ارالىق 82 شاقىرىم. سوندا قارابۇتاقتان بۇل جەر 185 شاقىرىم بولىپ تۇر. دەمەك، مۇقانبەت-ءشارىپ اعا كەنجەبايدىڭ 187 شاقىرىم دەپ جۇرگەن پىكىرى شىندىق. تاعى دا ەسكە سالا كەتەيىك قايتالاپ، ولكەيەك وزەنىندەگى وتكەل، ەل اۋزىندا اتالىپ جۇرگەن «دەرەۆياننىي موست» تورعاي وڭىرىمەن تۇيىسەتىن ءبىزدىڭ ايتەكە بي اۋدانى تەرريتورياسى شەگىنەن ساناعاندا 15 شاقىرىم. قازىر اقتوبە قالاسىنان استاناعا باراتىن جول اينالما، 18 ساعاتتىق، 1458 شاقىرىم. ال تراسسا قارابۇتاقتان تورعايعا تۋرا تۇسسە ەلورداعا شەيىنگى ءجۇرىس ۋاقىتى ەكى ەسەنىڭ ۇستىندە، 9-10 ساعاتقا قىسقارار ەدى. سوندا جۇك تاسىمالى قىسقا مەرزىمدە قامتاماسىز ەتىلەدى، شىعىن ازايادى، جۇرگىنشىنى فيزيولوگيالىق اۋىرتپالىقتان قۇتقارادى.

       جانە ءبىر اڭداعانىمىز، اقتوبە وبلىسىنىڭ وسى اۋماقتىق-اكىمشىلىك شەكاراسى تۇسىنا دەيىن كوپ قارجى شىعارتىپ بوگەسىن بولاتىنداي كولەمى ۇلكەن ساي-سالا، باتپاق، قالىڭ قۇم كەزدەسپەيدى. جەر كەلبەتى الاسا توبەلى جازىق. ءشوبى بىتىك، شۇرايلى. شارۋاعا وتە قولايلى. ياكي بولاشاق «قارابۇتاق - تورعاي» تاس جولى باقۋاتتى تىرلىكتىڭ كوزىنە سۇرانىپ تۇر.

ءبورىباي كارتەن،

اقتوبە – ايتەكە بي – قارابۇتاق – تۇمابۇلاق – ولكەيەك وزەنى – حان مولاسى.

Abai.kz